جمع بندی بلایای طبیعی و اختیار انسان

پرسش:
با سلام عوامل طبیعی مانند زلزله و طوفان و سونامی که ناشی از قدرت خداوند است و بشر در آن دخالتی ندارد و خارج از اختیارات انسان است
آیا این عوامل منافاتی با مبحث اختیار انسان دارد؟

پاسخ:
برای پاسخ به این پرسش مقدمه‌ای کوتاه عرض می‌شود:
بین اعمال و رفتار انسان و حوادثی که در زندگی او پیش می‌آید ارتباط تنگاتنگی وجود دارد؛ این که آیا این حوادث با اعمال و رفتار انسان ارتباطی وجود دارد یا نه پاسخش مثبت است. براساس عقل و منطق بین اعمال اختیاری انسان با حوادثی که در زندگی او پیش می‌آید صرف نظر از شیرین یا تلخ بودن آن، ارتباط وجود دارد و عقل براساس اصل علت و معلول وجود چنین ارتباطی را تایید می‌کند چون هر حادثه‌ای علت‌هایی دارد که یا طبیعی‌اند یا انسانی و یا جنبه ماورایی دارند، پس عقل وجود چنین ارتباطی را تجویز می‌کند چون براساس اصل علیت است.
اما این نکته که تلخی‌ها یا حوادث شیرین زندگی تابع علت مشخص یا قطعی باشند؛ مثلا اگر باران ببارد و خشکسالی را از بین ببرد گفته شود این به دلیل اعمال خوب انسان است و اگر باران شدید بارید و سیل جاری شد بگویند این نتیجه اعمال نادرست و گناهان انسان است، این را عقل نمی‌تواند به صورت قطعی حکم کند و عقل کلی در این زمینه جواب گو نیست. اما شواهد و نمونه‌های بسیاری در زندگی هر کدام از ما وجود دارد یا ما در زندگی دیگران آن‌ها را مشاهده کرده‌ایم که نشان می‌دهد چنین ارتباطی وجود دارد پس به لحاظ تجربی هم وجود چنین ارتباطی تایید می‌شود.
اما اگر از نگاه دینی بخواهیم این موضوع را بررسی کنیم باید بگوییم آیات قرآن و روایات در این زمینه روشن و صریح است. در قرآن کریم آیه‌ای هست که می‌گوید: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُری آمنوا و اتّقوا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السّماء وَ الأرْضِ وَ لکِنْ کذّبوا فَاَخَذْناهم بما کانوا یَکْسِبُونَ»[اعراف: 96] ـ‌ اگر مردمی که در شهرها و آبادی ها به سر می‌برند ایمان بیاورند و متقی گردند. برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشائیم ولی تکذیب کردند، ما هم آنان را به سزای کارهایشان کیفر دادیم.
در این آیه، علت نزول بلا و گرفتاری، طغیان و گناه انسان‌ها معرفی شده است، روایات اسلامی هم فراوان در این زمینه بحث کرده‌اند؛ مثلا در روایات آمده است اگر انسان صله‌ی رحم به جای آورد عمرش طولانی و اگر صله رحم را قطع کند عمرش کوتاه می‌شود، یعنی کوتاهی و بلندی عمر تابع رفتار انسان است. بنابراین پاسخ سوال در این جا هم مثبت است و تردیدی نیست که به لحاظ دینی و اسلامی بین حوادث زندگی انسان و اعمال او ارتباط وجود دارد. [1]

در ارتباط با سوال شما گفتنی است پدیده‌های طبیعی مانند زلزله،سیل و طوفان، از یک نگاه مرتبط با اختیار (و در حقیقت مرتبط با اعمال و رفتار انسان) است:
این حواث از یک نگاه خارج از اختیار انسان نیست چرا که انسان می‌تواند با انتخاب راه درست، در برخی موارد مانع از ایجاد زلزله و پدیده‌های طبیعی دیگر شود.
توضیح مطلب:
خداوند متعال می فرماید: « إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً »(فاطر:41) خدا است كه نمى‏گذارد زمين و آسمان فرو ريزند و اگر فرو ريزد احدى بعد از خدا نيست كه از ريختن آنها جلوگيرى به عمل آورد و او حليم و آمرزنده است.
از این آیه و آیات مشابه استفاده می‌شود که زمین و آسمان، با توجه به ساختارشان اقتضای تزلزل و بی‌قراری دارند. لذا اگر دائماً زلزله رخ نمی‌دهد، به خاطر آن است که خداوند متعال زمین را با اموری میخکوب نموده که اهمّ آن‌ها کوه‌های ریشه‌دار هستند. از نظر زمین‌شناسی نیز پوسته‌ی زمین استعداد لرزش دارد. چرا که پوسته‌ی زمین بر روی مادّه‌ای مذاب و روان قرار دارد. پس لرزش پوسته‌ی زمین، امری کاملاً طبیعی است و عدم لرزش آن است که عامل بازدارنده می‌خواهد. لذا خداوند‌متعال، اصل را بر لرزنده بودن زمین گذاشت و گزارش داد که ثبات زمین به اذن خداست. لذا هر گاه او دست از حفظ قطعه‌ای از زمین بردارد، آن قطعه به اقتضای طبیعتش دچار لرزش خواهد شد. گناهان مردم، باعث می‌شود که خداوند متعال رحمت خویش را از آن مردم بردارد و زمین را به حال خود رها سازد در این حالت است که زمین طبق طبیعت خود به لرزه در می‌آید.
حال اگر مردم گناه نمی‌کردند خداوند رحمت خود را از مردم بر نمی‌داشت، بنابراین اگر چه زلزله و امثال آن ناشی از قدرت خداوند است اما باید توجه داشت طبق آیات قرآن کریم خداوند با رحمت خویش اجازه نمی‌دهد زمین بلرزد لذا اگر مردم گناه کنند، خداوند رحمت خود را بر می دارد و زمین دچار لرزش شود.
یا همان طور که در سطور قبلی عرض شد خداوند در آیه 96 سوره اعراف فرمود: « اگر مردمی که در شهرها و آبادی‌ها به سر می‌برند ایمان بیاورند و متقی گردند. برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشائیم ولی تکذیب کردند، ما هم آنان را به سزای کارهایشان کیفر دادیم ». از این آیه هم برداشت می‌شود که بین اعمال و رفتار انسان و وقوع حوادث ارتباط وجود دارد و در حقیقت این حوادث منافاتی با اختیار انسان ندارد.

اما از منظر دیگر هر حادثه‌ای لزوماً به سبب گناهان مردم و به معنی برداشته شدن رحمت خدا نیست؛ بلکه گاه حوادث از روی رحمت هستند. برای مثال همه‌ی زلزله‌ها خسارت بار نیستند و زلزله‌های سبک، افزون بر آنکه خسارتی ندارند، فوایدی هم دارند؛ کما اینکه زلزله‌های بزرگ در همان حال که برای عدّه‌ای غضب خدا هستند، برای عدّه‌ای دیگر رحمت الهی محسوب می‌شوند.
مثلاً زلزله‌ها مردم غافل از مرگ را به یاد مرگ می‌اندازند تا از برخی امور توبه نمایند؛ کما اینکه بسیار چنین می‌شود. این فایده هم در زلزله‌های سبک موجود است هم در زلزله‌های ویران‌گر.
یا موجب می‌شوند که سفره‌های زیرزمینی آب و گاز و نفت و امثال آن‌ها به نحوی جابجا شوند که قابل استخراج برای مردم شوند. یا موجب می‌شوند که قسمتی‌هایی از کوه‌ها سست شده و در اثر باران و برف شسته شده و به اطراف منتقل گردند و به این طریق فرسودگی خاک منطقه جبران شود.[2]
همچنین زلزله‌ها و سایر بلیّات موجب می‌شوند که بازماندگان از بلا رو به خدا بیاورند و تا حدودی از دنیا و زخارف دنیوی کنده شوند. لذا می‌بینید که بازماندگان از زلزله و سایر بلایا چگونه روحیّه‌ی خضوع پیدا می‌کنند و چگونه آن‌ها که تا دیروز شیک می‌پوشیدند و مدل‌های آنچنانی می‌زدند و با غرور در زمین راه می‌رفتند و خنده‌های مستانه می‌کردند، به یکباره تبدیل می‌شوند به مردمانی افتاده و خاضع و بی‌تمایل به گردن‌فرازی.

حاصل سخن
حوادث طبیعی از یک منظر با اختیار انسان منافاتی ندارد چون طبق آیات قران کریم گناه و عصیان موجب می‌شود که عنایت خداوند برداشته شود و حوادث طبیعی رخ بدهد، اگر انسان گناه و طغیان را کنار بگذارد حادثه‌های ویران‌گر رخ نمی‌دهد؛ بنابراین اگر از این منظر به حوادث نگاه کنیم حوادث طبیعی با اختیار انسان منافاتی ندارد و تک‌تک انسان‌ها می‌توانند با عدم‌عصیان و عدم‌طغیان جلوی حوادث ویران‌گر را بگیرند.
اما این طور هم نیست که همیشه اینگونه باشد بلکه گاهی برخی از حوادث به خاطر عصیان نیست بلکه از روی رحمت خدا هستند، مانند زلزله‌های خفیف که منافع زیادی برای اهل زمین دارند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1]. ر.ک: طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن،دارالکتب الاسلامیه، تهران ۱۳۷۵ هـ. ق، ج۸ ص198
[2]. ر.ک: مقاله‌ی«بررسی تغييرات سطح آب زيرزمينی در اثر زمين لرزه با نگرشی بر زمين لرزه زرند» نویسندگان: سلامت مونا، معماريان حسين، زارع مهدی، پاییز 89.