جمع بندی مشکلات تمام نشدنی کنترل خشم من

سلام خدمت شما پرسشگر گرامی و تشکر از سوال خوبی که مطرح کردید
اما ابتدا به بیان نکته ای در رابطه با توصیه به وضو در کنترل خشم اشاره کنم:
فرد در حالت خشم دو مرحله را پشت سر میگذارد. مرحله اول مرحله ای است که عصبانیت رخ داده و زمینه برای اعمال و بروز خشم وجود دارد. مرحله دوم مرحله ای است که فرد عصبانی شده است اما امکان اعمال آن وجود ندارد مثل اینکه فردی که از او عصبانی شده در دسترس او نیست. و یا زمینه برای بروز خشم هست ولی خشم را کنترل و درون ریزی کرده است. این دو مرحله راهکارهای خاص به خود را دارد و برخلاف تصور شما وضو گرفتن که در روایات به آن توصیه شده است راهکار مرحله دوم است نه اول. یعنی وضو گرفتن راهکار کنترل خشم در صحنه درگیری خیابانی نیست بلکه در آن مواقعی است که فرمودید خشم خود را فرو برده اید اما به خاطر تحمل آن تا چند ساعت اذیت هستید. وضو گرفتن باعث میشود احساس ناراحتی از خشم سرکوب شده در درون، از بین برود.

رای کنترل و درمان خشم چند راهکار پیشنهاد میشود:
راهکار بینشی: تا وقتی که شما این باور را داشته باشید که اکثریت مردم ادب و فرهنگ ندارند خشمگین شدن شما به نظر طبیعی و غیر قابل درمان می رسد! چون این ذهنیت و بدبینی شما باعث میشود:

حتی قبل از دیدن بدرفتاری از دیگران به خاطر احساس ناامنی از طرف آنها حال خوبی نداشته باشید و یک درگیری ذهنی و احساس ترس، آرامش و تعادل شما را بر هم زده باشد. این احساس منفی شما را به مرز عصبانیت و برانگیختگی می رساند تا جایی که با دیدن رفتار بد به سرعت در خشم فرو می روید.
به صورت ناخودآگاه رفتارهای بد دیگران برای شما بزرگنمایی میشود و بر روی آنها تمرکز پیدا میکنید.
رفتارهای مثبت و یا خنثی و بدون قصد دیگران را حمل بر بدخواهی و بی ادبی خواهید کرد.
شاید پذیرش این حرف کمی سخت باشد. اما فکر کردن به انسان های بدرفتار و بی ادب باعث میشود آنها بیشتر بر سر راه انسان قرار بگیرند.

بنابراین توصیه ما این است که همانطوری که در آموزه های دینی بر آن تاکید شده است یک خوش بینی عمومی توآم با احتیاط(نه نگرانی و ترس) نسبت به همه داشته باشید که جز در صورتی که خلاف آن را ندیدید آن را کنار نگذارید. در مواردی هم که خلاف آن را مشاهده کردید تنها درباره همان فرد بدبین شوید ولی آن بدبینی را به دیگران سرایت ندهید.

راهکار گرایشی
شما نسبت به مشکلاتی که خشم برای شما به وجود آورده است واقف هستید و نسبت به آثار منفی آن احساس منفی پیدا کرده اید. اما ممکن است هنوز نسبت به خود خشم و بروز آن احساس منفی نداشته باشید و آن را مثلا جلوه ای از اقتدار، صلابت، حق طلبی و .... بدانید. چنین انگیزه و احساسی نسبت به خشم به تداوم آن در شما دامن می زند. مثلا بردباری مالک اشتر و بخشیدن فرد گستاخ را باعث پر رو شدن آن گستاخ میدانید. اما مالک جور دیگری فکر میکرد و این رفتار را باعث شرمندگی فرد گستاخ می دانست.

اهکار کنشی
ممکن است بگویید در مورد عصبانی شدنتان در محیط خانواده راهکارهای بینشی و گرایشی موثر نیست. چرا که واقعا شما خانواده خود را دوست دارید و همانطوری که گفتید اصلا نمی خواهید در محیط خانواده عصبانی شوید. و آنها را افرادی که مدام میخواهند به حقوق شما تجاوز کنند هم نمی دانید. در اینجا باید ضمن در نظر گرفتن راهکارهای قبلی بیشتر از رفتاردرمانی کمک بگیرید.

زمینه‌های خشم و غضب مثل تکبر، شوخی، عیب جویی، لج بازی و مجادله، حرص و طمع دنیایی را از خودتان دور کنید. گاهی اوقات توقعات بیش از حد انسان و طبیعتا مقاومت دیگران در برابر آنها انسان را عصبانی میکند. گاهی اوقات غرور و تکبر بیجای انسان باعث میشود رفتار دیگران را حمل بر بی ادبی و بی احترامی نسبت به خودمان تلقی کنیم و عصبانی شویم. از نشانه های تواضع تسلیم در برابر حق است. جایی که انسان بفهمد اشتباه کرده بپذیرد. یا اگر پیشنهادی داد و دیگران نپذیرفتند ناراحت نشود و آن را حمل بر قصد و غرض داشتن آن ها نکند. سعی کنید برای نظرات دیگران مخصوصا همسرتان احترام قائل شوید و در تصمیم گیری ها به صورت جمعی عمل کنید و به نتیجه برسید.

این بی اخلاقی در فضای مجازی باز هم باعث نمی شود که ما نتیجه بگیریم که اکثریت مردم بی ادب هستند. چرا که بخشی از مردم در فضای مجازی حضور دارند و بخشی از آنها که حضور دارند مرتکب این بداخلاقی ها میشوند. همین افراد هم به خاطر اینکه در فضای مجازی شناخته نمی شوند آزادانه تر رفتار میکنند. والا وقتی در جامعه قرار میگیرند حجب و حیای موجود در فضای حقیقی رفتار آنها را بیشتر کنترل میکند. بنابراین به نظر می آید حتی اگر به طرف واقع بینی هم حرکت کنید باز هم از بدبینی فاصله گرفته اید.
اما یکی از علل اینکه به خوش بینی توصیه شده است کارکرد تربیتی او برای دیگران است. وقتی در برخورد با فردی به او خوش بین باشیم این پیام را به او منتقل کرده ایم که ما از او انتظار رفتار بدی نداریم. این پیام به صورت ناخودآگاه و حتی با یک نگاه به او منتقل میشود و او نیز به سرعت این را دریافت میکند. با دریافت این پیام این فرد سعی میکند ذهنیت خوبی که در مورد او پیدا کره ایم را خراب نکند. امام علی علیه السلام در روایتی زیبا می فرماید: «مَنْ حَسُنَ ظَنُّه بِالنّاس حازَ مِنْهُمْ الْمَحَبَّةَ؛ کسی که بر مردم خوش بین باشد، محبت آنان را به دست می آورد.(1)
پی نوشت:
(1) عیون الحکم و المواعظ، ص435.

جایی که به خاطر غیرت دینی و انگیزه الهی خشمگین شده ایم آن خشم ممدوح است. البته در اعمال آن باید همچنان به انگیزه الهی که داشتیم پایبند بمانیم و از حد و حدود رضایت خداوند خارج نشویم. امام کاظم(علیه السلام) به مردی که بر دیگری خشم گرفته بود فرمود: إِنَّمَا تَغْضَبُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا تَغْضَبْ لَهُ بِأَكْثَرَ مِمَّا غَضِبَ لِنَفْسِهِ. تو تنها به خاطر خداوند خشمگین شده ای. پس بیش از خداوند بر او خشم نگیر!(1)

این نشان میدهد که به خاطر خداوند میتوانیم خشمگین شویم اما در اعمال و مدیریت این خشم نیز باید حد و حدود شرعی را در نظر بگیریم. گاهی اوقات یک خشم ممدوح و مقدس به یک نهی از منکر موثر و محکم منتهی میشود. هم خشم ممدوح است و هم نحوه اعمال آن. اما ممکن است کسی به خاطر خداوند خشمگین شود اما در ادامه هواهای نفسانی او را به زیاده روی و اعمال ناصحیح بکشاند. بنابراین انگیزه الهی و مدیریت بر نفس همیشه باید مد نظر باشد.

خشم مذموم مربوط به جایی است که به خاطر نفس و هوای آن خشمگین شده ایم و در چنین مواقعی است که باید کظم غیظ کنیم. چنانچه درباره امیر المومنین (علیه السلام) خوانده ایم که حضرت در جنگ خندق پس از اینکه با توهین عمر بن عبدود مواجه شد بلافاصله او را نکشت. بلکه مقداری قدم زد و پس از فروکش کردن غضب شخصی او را به درک واصل کرد.
پی نوشت:

امالی صدوق، ص20.

شعار پیشگیری بهتر از درمان است در مورد خشم و عصبانیت هم صادق است. یعنی شما اگر بتوانید کاری کنید که عصبانی نشوید آسان تر از این است که عصبانی شوید و سعی کنید خشم خود را کنترل کنید. به این منظور باید خشم خود را ریشه یابی کنید. ریشه خشم و غضب در افراد مختلف ممکن است متفاوت باشد. شما با تجزیه و تحلیل اتفاقاتی که معمولا باعث خشم شما میشود میتوانید آن را ریشه یابی کنید و حساسیت و نقطه ضعف خود را پیدا کنید. مثلا در بررسی متوجه شده اید که هر بار درباره یک موضوع خاص با همسرتان گفتگو میکنید به دعوا و عصبانیت منجر میشود. اگر موضوع مهمی نیست میتوانید برای همیشه آن را بایگانی کنید و درباره آن صحبت نکنید. یا بعد از شوخی با فردی که ظرفیت آن شوخی را ندارد و در نتیجه واکنش منفی نشان میدهد شما عصبانی میشوید......

راهکار عملی برای فرو بردن خشم در موقعیت عصبانیت
به هر حال گاهی انسان دچار برانگیختگی احساسات و هیجانات ناخواسته و عصبانیت کنترل نشده میشود. در این لحظه ممکن است حرفی بزند یا کاری انجام دهد که بعد از آن پشیمان شود. امام باقر(علیه السلام) در این مواقع تغییر وضعیت فیزیکی را پیشنهاد میکند.ذُكِرَ الْغَضَبُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ ع فَقَالَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَغْضَبُ فَمَا يَرْضَى أَبَداً حَتَّى يَدْخُلَ النَّارَ فَأَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى قَوْمٍ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِكَ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ. در نزد امام باقر(علیه السلام) صحبت از غضب شد. ایشان فرمود: چه بسا فردی دچار غضب میشود و راضی نمی شود تا وارد آتش شود. پس وقتی فردی بر دیگری خشم گرفت اگر ایستاده است فورا بنشیند. این کار پلیدی شیطان را از او برطرف میکند. (1)
راهکاری که امام توصیه فرمودند مبتنی بر یک حقیقت پیچیده روانشناسی است که بسیاری از درمان های روانشناختی مانند ریلکس تراپی مبتنی بر آن است. طبق تحقیقات انجام شده هر پدیده روانی در انسان یک سیکل ایجاد میکند. به این ترتیب که در ذهن و جسم نیز تاثیرات و تغییرات متناسب با خود را به وجود می آورد. تا وقتی که این تغییرات در انسان پایدار باشد آن پدیده روانی نیز به راحتی در انسان پایدار و تقویت می شود. اما وقتی افکار ذهنی و یا حالت های جسمی با آن هماهنگ نباشد این حلقه قطع میشود و به رفع آن حالت روانی و یا کمتر شدن علائم آن منتهی میشود. نشستن در حالت عصبانیت و تغییر وضعیت جسمی باعث میشود مکانسیم خشم مختل شود و پاسخ های مناسب را از جسم دریافت نکند. این باعث میشود کنترل خشم در انسان آسان تر گردد.
پی نوشت:
(1) الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج‏2 ؛ ص302

در این شرایط:

در رانندگی, شخصی بد رانندگی میکنه و باعث عصبانیت شما میشه
در صف نان کسی بی نوبت قصد گرفتم نان و تضییع حق شما را دارد.
در اداره یا بانک, کارمندی به جای رسیدن به کار شما, مشغول کارهای شخصی است!
اقوام همسرتان یا دوستانتان به شما تیکه میندازن یا دست روی حساسیتهای شما گذاشته اند
و مواردی دیگر

اگر برای موارد فوق پاسخی دارید, مشکلتان همانی هست که مورد سوال شما در این تاپیک هست...یعنی روشهای کنترل خشم!

ولی اگر الآن هم که حالتان خوبه و دارید فقط تصور حالات فوق را می کنید و عصبانی نیستید, در عالم خیال هم کاری بجز خشم و دعوا به ذهنتان نمی رسه, اینجا به آموختن مهارتهای زندگی احتیاج دارید وگرنه شما اگر باز در معرض شرایط فوق قرار بگیرید, چاره ای به جز عصبانیت و فحاشی و ....نخواهید داشت!

حالا ما حالت اول را در نظر می گیریم, یعنی مهارتهای مواجه عاقلانه با شرایط سخت را دارید, فقط مشکل اینجاست که در یک لحظه کنترل خود از دستتان خارج می شود و ذهن از کار می افتد و زمانی به خود می آیید که کار از کار گذشته است و فقط احساس پشیمانی و گاهی هم شرمندگی مانده است.
در پست بعدی راهکاری عرض می کنم.

ابتدا یک مثل عرض می کنم (قبلا هم این مثال را زده ام و شاید تکراری باشد) تا منظورم بهتر بیان گردد.

وقتی در خیابان در حال رفتن هستید, اگر صدای بلند و ناگهانی در نزدیکی شما تولید شود ممکنه از جا بپرید یا حتی آدم سکته کنه, مثل افتادن یک بشکه از بام بر زمین نزدیک شما یا کوبیده شدن محکم درب در اثر باد وقتی که در اتاق نشسته و غرق مطالعه هستید...

چه اتفاقی می افته که در شب چهارشنبه سوری اینهمه نارنجک و ترقه در اطراف شما میخوره زمین و شما تقریبا بی اعتنا و با سرعت عبور میکنید یا حتی ممکنه بخندید و به شعف بیایید (و البته گاهی هم واقعا آدم دو متر میپره بالا !)

چیزی که شما را نگه داشته, آگاهی و حضور هستش...یعنی اینکه آگاه هستید که شب چهارشنبه سوری ترقه زیاد میزنن و اینکه حضور هم دارید یعنی این آگاهی باید مادامیکه از خیابان عبور میکنید در ذهنتان باشد و هر بار که حضور از دست برود (فراموشی) و ترقه ای بزنند, یک شوک به شما خواهد رسید!

تازه این شوک هم که برسه, احتمال داره ناراحت هم نشوید و بخندید (کاری به نفس اعمال خطرناک این آداب و رسوم ندارم و فقط به مثال توجه بفرمایید و کلی عرض می کنم)

در مورد خشم هم باید همین راهکار را استفاده کنید...

یعنی چی:

آگاه باشید که: الان که میخواهید با ماشین وارد خیابان شوید, در شهر هستند افرادی که عمدا یا سهوا ناشیانه رانندگی می کنند و هر لحظه ممکن است برای شما مزاحمت ایجاد کنند.
آگاه باشید که: الآن که قصد دارید در سرما یا گرما برای خرید نان از خانه خارج شوید و یا الآن که در صف ایستاده اید, افراد تنبل و ناجوانمرد هم در شهر پیدا می شوند که بدون در نظر گرفتن حقوق دیگران بدون نوبت میخواند نان بگیرند و هر آئینه ممکن است یکیش جلوی شما ظاهر بشه
اگر قصد دارید برای انجام امور بانکی یا اداری به اداره یا یک بانک مراجعه کنید, بدانید (بلکه بهتر است مطمئن باشید...همانطور که شب چهارشنبه سوری مطمئن بوید ) که کارمندانی هستند که درست و حسابی کار ارباب رجوع را راه نمی اندازند..

بعد از اینکه زمینه رو به رو شدن با این افراد را در ذهن آماده کردید, به مهارتهایی که بلدید مراجعه کنید و برای هر کدام چند راهکار در نظر بگیرید...

مثلا در خلوت خودت در نظر بگیرکه راننده ای بدون رعایت حق تقدم از فرعی وارد اصلی شد و جلوی شما درآمد...چه می کنید؟

خیلی لارژ برخورد می کنید تا خجالت بکشه...مثلا توقف می کنید یا حتی کمی عقب برمیگردید و طوری به نشان عذر خواهی دست تکان می دهید و تعارف می کنید که رد شود و لبخندی هم میزنید...تا شرمنده بشه و اگر هم نشد, حد اقل رفتاری بزرگمنشانه نشان داده اید!
پیش خودتان میگید که حتما عجله داره و مجبوره به این کار و اگر شما هم جای او بودید, احتمالا همین کار را می کردید.
پیش خودتان میگید این بنده خدا هم بیماره یا امکان تحصیل و کسب شعور و ...نداشته و برخورد تند من کاری را درست نمیکنه, اجازه میدم رد بشه ولی حد اقل بهش میگم یا اشاره می کنم که کار درستی انجام نداده! ولی عصبانی نمیشم.
باتصور اینکه این آدمها درست نمیشن می ایستید و چشم تو چشمش خیره می شوید و سری هم تکان می دهید تا رد بشه.
انگار یک گاو (با عرض معذرت) جلوی شما درآمده اصلا تو چشماش نگاه نمی کنید تا رد بشه و همانطور که در مورد گاوهای جاده شمال عصبانی نمیشید, اینجا هم ناراحت نمیشیدو رد میشید!
شما هم به سرعت خودتان اضافه می کنید تا هر طوری شده نتونه رد بشه و اگر هم اعتراضی کرد, میتونید بهش بگید که اگر ناراحته همونجا بمونید تا پلیس بیاد و تعیین و تکلیف کنه؟!
یا هر روشی که شما ممکنه به ذهنتان برسه و فقط خشم و عصبانیت نیست و به نظر شما راه خوبیه!

این موارد فوق میشه آگاهی...(یعنی علم به اینکه الآن چهارشنبه سوریست و قطعا ترقه خواهند زد)

مرحله بعد, حضور هستش!

یعنی اینکه در کوچه و خیابان, در صف نان, پشت فرمان, در اداره جات و ....هر لحظه آمادگی این موارد را داشته باشید و در صورت بروز آن, بدون عصبانیت, همان سناریوهای از پیش تعیین شده را که در ذهن دارید به کار ببنید.

تبدیل شرایط سقوط به سکوی صعود!

شما حتی میتونید رفته رفته از مرحله کنترل خشم عبور کنید و آن را تبدیل به تمرین خودسازی و بزرگ کردن روح خودتان بکنید...
یک کارگر ساختمانی ممکنه بدون آگاهی و کنترل بر کار خودش کم کم به بیماریهای مثل زانو درد یا کمر درد و ...برسه ولی یک کارگر دیگه ممکنه با آگاهی و حضور (روش صحیح برداشتن بار) همان مقدار ساعت را کار کند و همان مزد را بگیرد ولی آخر سال تنی ورزیده و تنومند داشته باشد.

شرط این مرحله این هستش که آگاهانه عمل کنید, با علم و آگاهی و حضور راننده متخلف را رد کنید, با کارمند بد درست رفتار کنید, با همسایه یا همکار ناجور طوری کنار بیایید که در کل...همیشه حال خوب داشته باشید!

به نظر من بهتر است این موضوع مهم در یک تاپیک مستقل طرح شود. یکی از علل رایج رواج خشونت نداشتن مهارت برخورد مناسب در موقعیت های چالشی و دفاع منطقی از حقوق خود و یا دیگران است. فرد با نداشتن مهارت لازم چنانچه در این موقعیت ها قرار بگیرد به سمت خشونت سوق پیدا میکند. اگر بتواند آن را اعمال کند به دیگران آسیب میزند و اگر نتواند به خود آسیب میزند.