نقد و بررسی برداشت مشهور از روایت 'اطلبوا العلم و لو بالصین'

نقد و بررسی

در نقد تقریر فوق از حدیث اطلبوا العلم و لو بالصین نکات زیر قابل ذکر است:


1. بررسی سند حدیث:

کسانی که در مواجهه با احادیث سخت گیری کرده و بر معلوم و مقبول بودن راویان و رجال ناقل حدیث تاکید دارند و به همین دلیل به نفی بسیاری از احادیث می پردازند، نمی توانند به این حدیث تمسک کنند و به استناد آن به تاسیس مبنایی مهم در نظام تعلیم و تربیت پرداخته و اخذ علوم و معارف را از هر منبع و مأخذ و خاستگاهی جایز و بلکه لازم بدانند.

اولا قدیمی ترین مأخذ در شیعه که حدیث مزبور در آن آمده است، کتاب مصباح الشریعة منسوب به امام صادق (ع) است که مرحوم مجلسی علی رغم آن که اشتهار به سهل گیری در اسناد و مأخذ روایات دارد، بدان اعتماد نکرده و در مقدمه بحار درباره آن گفته است: در این کتاب مطالبى آمده که خواننده خردمند و مطلع را با تردید مواجه مى‏کند. اسلوب این کتاب شبیه دیگر سخنان و آثار ائمه (ع) نیست. شیخ حر عاملی نیز می گوید: از جمله کتابهایى که بر ما ثابت است که قابل اعتماد نیست و از آنها نقل نکردیم کتاب مصباح الشریعة منسوب به امام صادق (ع) است. زیرا سند آن ثابت‏شده نیست و در آن سخنانى آمده که مخالف با تواتر است.3

ضمن آن که حتی اگر در اعتبار کتاب مصباح الشریعة تردیدی نبود، مشکل دیگر آن است که کلیه روایات این کتاب و از جمله روایت مورد بحث مرسل و بدون ذکر راویان حدیث است و طبعا کسانی که بر بررسی رجالی احادیث به عنوان تنها معیار قبول احادیث تاکید می ورزند، نمی توانند به این حدیث استناد جویند.

اما با این وجود، از آنجا که نگارنده به تبع نظر و سیره غالب علما و فقها و محدثین شیعه و به ادله دیگری که توضیحات آن در مقاله دفاع از حدیث همین شماره سمات4 آمده است، بررسی رجالی حدیث را تنها راه برای پذیرش احادیث نمی داند و بلکه طرق دیگری نیز برای اعتبار یابی احادیث ـ حتی اگر فاقد سلسله رجالی کامل و یا مقبول و صحیح باشند ـ وجود دارد، از اشکال سندی حدیث مزبور صرف نظر کرده و به بررسی محتوایی آن می پردازد.

ضمن آن که مرحوم مجلسی این روایت را از منابع اهل سنت در بحار الانوار5 نقل کرده است و این می تواند شاهدی بر پذیرش این حدیث از جانب ایشان باشد اما البته نه به مفهومی که امروز نزد ما مشهور شده است بلکه به مفهوم صحیح آن که خواهیم گفت.


2. با اندک تاملی می توان دریافت که حدیث مزبور را به دو گونه می توان معنا کرد:

الف: دانش را بجویید حتی اگر لازم باشد تا دورترین نقاط عالم سفر کنید. این معنا فقط حاوی این نکته است که بعد مسافت و مشقت داشتن نباید مانع از علم آموزی شود.

ب: دانش را بجویید حتی اگر خاستگاه و منشآ تولید آن چین ـ که کشوری مشرک است ـ باشد.6

وقتی روایت را می توان به دو گونه متفاوت معنا کرد، دیگر نمی توان بدون اثبات صحت یکی از دو معنا بدان استناد جست؛ یا باید آن را در بوته اجمال گذاشت و از مدار استناد خارج کرد و یا با اثبات صحت یک معنا بدان استناد جست.


اکنون مدعای ما این است که به دلیل شواهدی چند، معنای اول به حقیقت نزدیک تر است و معنای دوم مویدی ندارد:

1. متن کامل این حدیث در مصباح الشریعة چنین است: «اطلبوا العلم و لو بالصین و هو علم معرفة النفس و منه معرفة الرّب»؛7 دانش را بیاموزید و لو در چین . این دانش معرفت نفس است که از او معرفت خداوند حاصل می شود. بدیهی است که ادامه حدیث موید معنای اول و تضعیف کننده معنای دوم است؛

زیرا اولا بعید است بگوییم رسول اکرم (ص) مسلیمن را برای معرفت نفس و معرفت رب به مشرکان و کفار ارجاع داده باشد و ثانیا مصداق این علم را مشخص نموده و دیگر نمی توان آن را علوم مدرن و یا حتی فلسفه تعمیم داد( مگر اینکه بگوییم فلسفه حاوی معرفت نفس و رب است!)

2. در صدر اسلام، کشور چین به عنوان نمادی از دوری راه مطرح بوده است و تعبیر «ولو بالصین» صرفاً بیانگر دوری راه است و نه نمادی از بلاد کفر؛ و مفهوم روایت اُطلبوا العلم ولو بالصین این است که اسلام برای آموختن علم مشروع و حقیقی چنان اهمیتی قائل است که اگر برای آموختن آن طی مسافتی بعید نیز لازم باشد، باید برای کسب آن تلاش کرد و دوری راه، چنین تکلیفی را از دوش انسان بر نخواهد داشت.

آنچه تفسیر فوق را در مورد «ولو بالصین» تأیید میکند، روایتی از امام صادق علیه السلام است که از آن حضرت علیه السلام سؤال میشود: اگر فردی نماز چهاررکعتی یا سه رکعتی خود را در رکعت دوم سلام دهد و پی کار خود رود اما ناگاه به یادآورد که نمازش را ناقص خوانده است، تکلیف او چیست؟ امام علیه السلام میفرماید: «یبنی عَلی صَلوته فَیُتمّها وَلو بَلَغَ الصین ولایُعیدُ الصلوة»8 یعنی فرد، رکعات باقی مانده را به جا میآورد و همان نماز را تمام میکند، اگر چه تا چین رفته باشد.

3. مشابه روایت اُطلبوا العلم ولو بالصین، روایتی دیگر از امام صادق (ع) است که میگوید:
اُطلبوا العلم وَلو بخوض اللُّجَج9
دانش بیاموزید، اگرچه با رفتن به اعماق دریاها باشد.
بدیهی است تعبیر «ولو بخوض اللجج» هیچ خصوصیتی جز آنکه بیانگر اهمیت علمآموزی است، ندارد و نمیتوان فیالمثل گفت که مقصود حدیث، علم اقیانوسشناسی است و یا آنکه اعماق اقیانوسها منشأ صدور و تولید علم است!

4. اگر تعبیر و لو بالصین ناظر به منبع و منشأ تولید علم بود، سزاوارتر آن بود که با تعبیر و لو عن الصین و یا من الصین بیان می شد. چرا که ظهور معنایی بالصین در معنای اول است. حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به کمیل فرمود: یا کمیل لاتأخذ الا عنا تکن منا ، کمیل علم و معرفتت را جز از ما نگیر تا از ما باشی. مشاهده می کنیم که حضرت در تعیین ماخذ علم برای کمیل از حرف «عن» استفاده می کنند.

5. جدای از موارد فوق، اصولی آن است که برای یافتن این سئوال که آیا ماخذ و منبع علم و معرفت از نظر معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام محدود به منبع و یا منابعی خاص است و یا آن که محدودیتی در کار نیست و مسلمین و مؤمنین برای علم آموزی به هر منبع تولید علمی حتی کفار و مشرکان مراجعه کنند، به منابع روایی مراجعه کرده و پاسخ این پرسش را از اهل بیت علیهم السلام جویا شویم.



با مراجعه به روایات در این زمینه ما با دو دسته از روایات مواجه هستیم.

دسته اول از روایات که حجمی بسیار بیشتر از دسته دوم دارند و کمّاً و کیفاً قوی تر هستند، ناظر به محدودیت و انحصار ماخذ و منبع علم و معرفت آموزی اند و به شدت از مراجعه به اجانب نهی می کنند.

دسته دوم، روایات محدود و اندکی هستند که سخن از عدم محدودیت در ماخذ حکمت دارند و حتی به اخذ حکمت از مشرکان و گمراهان تصریح می کنند. حال اگر حدیث اطلبوا العلم نیز همین معنا را می رساند، در این دسته از روایات جای می گرفت که باید روشن شود که با این دو دسته روایات چگونه باید برخورد کنیم.

ابتدا به نقل گزیده ای از روایات دسته اول که شامل دهها روایت است و بر اخذ علم از کانونی خاص و نه از هر جا و هر کس تاکید می کند، می پردازیم و به دنبال آن تمام روایات دست دوم را نقل کرده و سپس به بحث پیرامون مفاد این دو دسته روایات و چگونگی جمع بین این دو دسته روایات ظاهرا متفاوت و بلکه متضاد می پردازیم:

ادامه دارد ...

روایات دسته اول:

رسول الله صلی الله علیه و آله:
1. طلب العلم فریضة علی کل مسلم فاطلبوا العلم من مظانه واقتبسوه من اهله10
ـ دانشآموزی بر هر مسلمانی واجب است، پس دانش را از جایگاه شایستهاش جویا شوید و از اهلش برگیرید.

2. من تعلم بابا من العلم عمن یثق به کان افضل من ان یصلی الف رکعة11
ـ آن که بابی از دانش را از فرد مورد اعتمادش بیاموزد، برتر از هزار رکعت نماز است.

3. ستفترق امتی علی ثلاث وسبعین فرقة، فرقة منها ناجیة والباقون هالکون، والناجون الذین یتمسکون بولایتکم، ویقتبسون من علمکم، ولا یعملون برایهم، فاولئک ما علیهم من سبیل12
ـ پس از من امتم هفتاد و سه فرقه خواهد شد؛ تنها یک فرقه از آن اهل نجات و باقی هلاک شدگانند. نجاتیافتگان کسانیاند که به ولایت شما (اهلبیت علیهم السلام) گردن مینهند و از دانش شما اقتباس میکنند و اهل عمل به رأی و نظر خود نیستند.

4. انا مدینة الحکمة [مدینة العلم] وعلی بن ابی طالب بابها؛ ولن توتی المدینة الا من قبل الباب13
من شهر حکمتم و امام علی علیه السلام در آن؛ و هرگز کسی جز از در وارد شهر نمیشود.


امام علی علیه السلام:
5ـ ایها الناس ! اعلموا ان کمال الدین طلب العلم والعمل به... والعلم مخزون عند اهله وقد امرتم بطلبه من اهله فاطلبوه14
ـ مردم! کمال دین در دانشجویی و عمل به آن است و علم نزد اهلش [حاملان شایستهاش] جمع است، پس شما موظف به طلب آن از اهلش هستید.

6. یا کمیل ! لا تاخذ الا عنا تکن منا
ـ ای کمیل! [علم و معارف و اعتقادات را] جز از ما [اهلبیت علیهم السلام] مگیر تا از ما باشی.

7. فی احتجاجه علی بعض الزنادقة، انه قال علیه السلام: وقد جعل الله للعلم اهلا وفرض علی العباد طاعتهم بقوله: اطیعوا الله واطیعوا الرسول واولی الامر منکم وبقوله: ولو ردوه الی الرسول والی اولی الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم و بقوله: اتقوا الله وکونوا مع الصادقین وبقوله: وما یعلم تاویله الا الله والراسخون فی العلم وبقوله: واتوا البیوت من ابوابها، والبیوت هی بیوت العلم الذی استودعه عند الانبیاء وابوابها اوصیاوهم، فکل عمل من اعمال الخیر یجری علی غیر ایدی الاصفیاء وعهودهم وحدودهم وشرائعهم وسننهم مردود غیر مقبول واهله بمحل کفر وان شملهم صفة الایمان15
ـ امام علی علیه السلام در گفتوگویی که با بعضی از زندیقان داشت، چنین گفت: خداوند افراد شایسته و ویژهای را حامل علم قرار داده است و بر بندگان نیز اطاعت از آنها را واجب کرده است؛ از جمله در این آیات: «از خدا و رسول و صاحبان امرتان اطاعت کنید» و: «اگر مردم سئوالاتشان را از رسول و صاحبان امرشان جویا شوند، آنان که اهل استنباط علم هستند، بر آن آگاه بوده» و: «تقوای الهی پیشه کنید و با راستگویان همراه شوید»، و: «تأویل آیات قرآن را جز خداوند و راسخان در علم نمیداند.»، و: «خانهها را از درهایشان وارد شوید». مقصود از خانه، کانونهای دانش است که خداوند نزد پیامبران به ودیعت نهاده است و درهای این کانونها نیز جانشینان انبیاء هستند؛ پس هر عمل نیکی بدون هدایت برگزیدگان الهی و شرایع و سنتهای آنان انجام پذیرد، مردود است و اهل این اعمال کافرند اگر چه ظاهراً عنوان ایمان و اسلام شامل آنان شود.

8. قد خاضوا بحار الفتن واخذوا بالبدع دون السنن، و ارز المومنون، ونطق الضالون والمکذبون، نحن الشعار والاصحاب، والخزنة والابواب، ولا توتی البیوت الا من ابوابها، فمن اتاها من غیر ابوابها سمی سارقأ16
ـ عدهای از مردم در دریای فتنهها فرو رفته، از سنتها رویگردان و به بدعتها رو آوردهاند، مؤمنان به گوشه انزوا رفته و گمراهان و دروغگویان میداندار سخن شدهاند، در حالی که ما نماینده و اصحاب راستین پیامبر صلی الله علیه و آله و حاملان و درهای شهر علم او هستیم و به خانهها جز از درهای آن نمیتوان وارد شد و هر که از غیر در وارد شود، سارق است.

9. ألا انِّ العلم الّذی هبط به آدم و جمیع ما فضّلت به النبیون الی خاتم النبیین، فی عترة خاتم النبیین و المرسلین محمد صلی الله علیه و آله فَأینَ یُتاهُ بکم و أین تذهبون17
ـ مردم! آگاه باشید که همه دانشهایی که آدم با خویش از آسمان آورد و تمام دانش و فضیلتهای پیامبران تا خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله در خاندان حضرت محمد صلی الله علیه و آله به ودیعت نهاده شده است؛ پس شما را چه شده است و به کجا میروید؟


امام باقر علیه السلام:
10. عن عبدالله بن سلیمان قال: سمعت ابا جعفر علیه السلام وعنده رجل من اهل البصرة وهو یقول: ان الحسن البصری یزعم ان الذین یکتمون العلم توذی ریح بطونهم اهل النار، فقال ابو جعفر علیه السلام: فهلک اذا مومن آل فرعون، مازال العلم مکتوما منذ بعث الله نوحا، فلیذهب الحسن یمینا وشمالا فوالله ما یوجد العلم الا ههنا18
ـ عبدالله بن سلیمان میگوید: مردی از بصره نزد امام باقر علیه السلام بود و به نقل از حسن بصری [که با اهلبیت علیهم السلام مخالف بود] گفت، آنان که دانش را کتمان کنند، بوی گند شکمهایشان اهل جهنم را آزار خواهد داد. امام علیه السلام فرمود: [اگر سخن حسن درست باشد] پس مؤمن آل فرعون [که علم و ایمان خود را کتمان کرد]، باید هلاک شده باشد؛ [نه چنین نیست] علم از زمان نوح علیه السلام نزد اهلش مکتوم بوده است؛ حسن به راست رود یا چپ، علم را جز در خاندان ما نخواهد یافت.

11. لسلمة بن کهیل والحکم بن عتیبة: شرقا وغربا، فلا تجدان علما صحیحا الا شیئا خرج من عندنا اهل البیت19
ـ امام باقر علیه السلام به سلمة بن کهیل و حکم بن عتیبه فرمود: به شرق عالم روید یا به غرب آن، دانش صحیح را جز در آنچه از سوی ما اهلبیت علیهم السلام صادر میشود، نخواهید یافت.

12. فی قول الله عز وجل: فلینظر الانسان الی طعامه قال: قلت: ما طعامه؟ قال: علمه الذی یاخذه عمن یاخذه20
ـ از امام باقر علیه السلام درباره تفسیر این آیه که انسان باید به غذایش بنگرد، سؤال شد، امام علیه السلام فرمود: یعنی بنگرد که علمش را از چه منبع و کسی میگیرد [و آیا آن منبع شایستگی دارد یا نه].

13. فلیشرق الحکم و لیغرب، أما والله لایصیب العلم الا من أهل بیت نزل علیهم جبرئیل21
ـ حَکَم [نام فردی] به شرق رود یا به غرب، سوگند به خدا نمیتواند علم حقیقی را جز در خاندانی که جبرییل بر آنها نازل شده است، بیابد.

14. کل ما لم یخرج من هذا البیت فهو باطل22
ـ هر آنچه [علم و معرفت و حکمت] از خاندان وحی بیرون نیامده باشد، باطل و گمراهی است.

15. من دان الله بغیر سماع من صادق الزمه الله التیه یوم القیامة23
ـ هر کس براساس چیزی که از امام معصومی علیه السلام اخذ نکرده باشد، دینورزی نماید، خداوند او را روز قیامت سرگردان و هلاک خواهد نمود.


امام صادق علیه السلام:
16. یغدو الناس علی ثلاثة اصناف: عالم ومتعلم، وغثاء، فنحن العلماء، وشیعتنا المتعلمون، وسائر الناس غثاء24
ـ مردم سه دستهاند: دانا، دانشپژوه و خس و خاشاک؛ پس دانایان ما هستیم، دانش پژوهان شیعیان ما و باقی مردم خس و خاشاکند.

17. لا تغرنک صلاتهم وصومهم وکلامهم وروایاتهم وعلومهم، فانهم حمر مستنفرة، ثم قال: یا یونس ! ان اردت العلم الصحیح فعندنا اهل البیت، فانا ورثنا واوتینا شرع الحکمة وفصل الخطاب25
ـ ای یونس! نماز و روزه و سخن و روایات و دانشهای آنان که با ما اهلبیت نیستند، تو را نفریبد؛ اینان چون درازگوشان گریزپا هستند؛ یونس! اگر طالب دانش و معرفت صحیح هستی، منحصراً نزد ما اهلبیت علیهم السلام است؛ ما وارثان حکمت شرع و فصل الخطاب هستیم.

18. [فی جواب السائل عن قول الله تعالی: اطیعوا الله واطیعوا الرسول و اولی الامر منکم] قال علیه السلام: اولی الفقه والعلم، قلنا: اخاص ام عام؟ قال علیه السلام: بل خاص لنا26
ـ امام صادق علیه السلام در پاسخ این سؤال که مقصود از اولیالامر در آیه اطیعوالله... چیست، فرمود: مقصود صاحبان فقه و علم است؛ مجدداً سؤال شد: آیا این خاص است یا عام؟ حضرت علیه السلام فرمود: تنها ما [صاحبان فقه و علم] هستیم.

19. کذب من زعم انه یعرفنا وهو مستمسک بعروة غیرنا27
ـ آنکه ادعای معرفت ما را دارد اما به ریسمانی غیر از ما [در علم و معرفت و حکومت و ولایت و...] چنگ میزند، دروغ میگوید.


امام کاظم علیه السلام
20. لا نجاة الا بالطاعة، والطاعة بالعلم، والعلم بالتعلم، والتعلم بالعقل یعتقد، ولاعلم الا من عالم ربانی28
ـ نجات در گرو اطاعت از خداوند و اطاعت صحیح در گرو علم است. علم با آموختن به دست میآید و آموختن با تعقل قوام مییابد و علم جز نزد عالم ربانی نیست.


امام رضا علیه السلام:
21. من اصغی الی ناطق فقد عبده، فان کان الناطق عن الله فقد عبد الله، وان کان الناطق عن ابلیس فقد عبد ابلیس - الی ان قال: - یا ابن ابی محمود اذا اخذ الناس یمینا وشمالا فالزم طریقتنا، فانه من لزمنا لزمناه، ومن فارقنا فارقناه، فان ادنی ما یخرج به الرجل من الایمان ان یقول للحصاة: هذه نواة ثم یدین بذلک ویبرا ممن خالفه، یا ابن ابی محمود احفظ ما حدثتک به فقد جمعت لک فیه خیر الدنیا والاخرة29
ـ آنکه به گویندهای گوش فرا میدهد، در همان حال او را عبادت کرده است؛ پس اگر گوینده، خدایی باشد، خدا را عبادت کرده است و اگر شیطانی باشد، شیطان را. ای پسر ابی محمود! هرگاه مردم [برای کسب علم و معرفت] به راست و چپ گراییدند، تو راه ما را رها نکن، پس هر که همراه ما شود، ما همراه او خواهیم بود و هر که از ما جدا شود، ما نیز او را رها خواهیم کرد. کمترین چیزی که مرد را از ایمان خارج میکند این است که [از پیش خود و بدون استناد به وحی] ریگی را هسته خرما بداند و سپس براساس آن اعتقادورزی نماید [و مسلک و گروه برای خویش درست کند] و از هرکه مخالف او بود، بیزاری جوید. ای فرزند ابی محمود! آنچه را اکنون به تو گفتم، به خاطر بسپار که خیر دنیا و آخرت در این سفارش جمع است.

ادامه دارد ...

روایات دسته دوم:

رسول الله صلی الله علیه و آله:
1. غریبتان: کلمة حکمة من سفیه فاقبلوها، و کلمة سفه من حکیم فاغفروها30
ـ دو چیز امری غریب و استثنایی است: سخن حکیمانهای که از زبان فرد سفیهی صادر شود، پس آن را بپذیرید و سخن سفیهانهای که از دهان مرد حکیمی بیرون آید، پس از خطای او در گذرید.

2. خذ الحکمة ولا یضرّک من أیّ و عاء خرجت31
ـ حکمت را دریاب که از هر کسی صادر شده باشد، به تو زیان نمیرساند.


امام علی علیه السلام:
3. خذ الحکمة ممّن أتاک بها، وانظر ألی ما قال ولا تنظر ألی مَن قال32
ـ حکمت را از حامل آن بپذیر و در گفتار بیندیش نه در گوینده.

4. قد یقول الحکمة غیرالحکیم33
ـ گاهی فرد غیر حکیم، سخنی حکمتآمیز میگوید.

5. ضالّة العاقل الحکمة فهو أحقّ بها حیث کانت34
ـ گمشده عاقل، حکمت است، پس سزاوار است که هر جا آن را یافت، دریابدش.

6. الحکمة ضالّة المؤمن فخذ الحکمة ولو من أهل النفاق35
ـ حکمت گمشده مؤمن است، پس حکمت را ولو از منافقان بگیر.

7. العلم ضالّة المؤمن فخذوه ولو من أیدی المشرکین و لایأنف أحدکم ان یأخذ الحکمة ممن سمعها منه36
ـ دانش گمشده مؤمن است، پس آن را برگیرید، ولو آنکه در دست مشرکان باشد و نباید از پذیرش حکمت از هرکس که شنیدید عارتان آید.


امام زین العابدین علیه السلام:
8. لاتحقّر اللؤلؤة النفیسة أن تجتلبها من الکبا الخسیسة، فأنّ أبی حدّثنی قال: سمعت امیرالمؤمنین علیه السلام یقول: أنّ الکلمة من الحکمة تتلجلج فی صدر المنافق نزوعاً ألی مظانّها حتّی یلفظ بها فیسمعها المؤمن فیکون أحقّ بها و أهلها فیلقفها37
ـ گوهر گرانبهایی را که در ظرفی پست و بیارزش قرار دارد، حقیر نشمرید، پدرم از امام علی علیه السلام نقل کرد که فرمود: گاهی کلمهای از حکمت در سینه منافقی خلجان دارد تا به جایگاه اصلیاش برگردد، پس هرگاه آن را بر زبان آورد و مؤمنی شنید، باید آن را دریابد؛ چرا که حکمت از آن مؤمن است.


امام صادق علیه السلام:
9. خذ الحکمة من أفواه المجانین38
ـ حکمت را از دهان دیوانگان نیز بگیرید.

10. عیسی علیه السلام: خذوا الحقّ من أهل الباطل، و لا تأخذوا الباطل من أهل الحقّ، کونوا نقّاد الکلام39
ـ عیسی علیه السلام: حق را از اهل باطل بگیرید ولی باطل را از اهل حق نگیرید، شما باید ناقدان سخن باشید [و سره را از ناسره تشخیص دهید].

ادامه دارد ...

جمع بندی روایات دسته اول و دوم

روایات گروه اول با صراحت سخن از انحصار باب و منبع علم و معرفت و حکمت در خاندان وحی و اهلبیت علیهم السلام میگویند و هرگونه رجوع به دیگران را مردود شمرده و آن را مایه سرگردانی، گمراهی و عذاب الهی میدانند.

براساس این روایات، منابع معرفت متکثر نبوده و نه تنها کفّار و مشرکان و زندیقان نمیتوانند منشأ تولید علم مطلوب و معرفت صحیح و باب هدایت باشند بلکه حتی مسلمینی که ولایت اهلبیت علیهم السلام را نپذیرفته اند نیز چنین شأن و شایستگی ای ندارند و در زمره گمراهانند و چنانچه به علوم و احادیث نبوی صلی الله علیه و آله نیز تفوّه نمایند، چون از باب ولایت وارد مدینه علم نبوی نشدهاند، سارق میباشند.

و اما روایات گروه دوم از عدم محدودیت مأخذ و منبع حکمت سخن گفته، «ما قال» را اصل دانسته و برای «من قال» هیچ شرطی نگذاشتهاند. ای بسا منافق، مشرک، اهل شرّ و انسانهای فرومایه، سخنی حکمتآمیز بگویند که باید آن را پذیرفت و نباید به دلیل عدم صلاحیت گوینده، به نفی آن پرداخت.


اکنون ما با دو دسته از روایات به ظاهر متعارض روبرو هستیم که برای حل این تعارض 40 سه راه در پیش روی ما قرار دارد:

1. صرف نظر کردن از هر دو گروه و به اصطلاح تساقط آنها از حجیّت. این راه به دو دلیل صحیح نیست: یکی بدان جهت که تا جایی که امکان جمع بین روایات و عدم اسقاط آنها وجود داشته باشد، طرح و حذف آنها مجاز نیست (خواهیم گفت چنین امکانی وجود دارد) و دیگر آنکه تساقط هر دو گروه در صورتی جایز است که از نظر کمیّت، وضوح و علوّ در معنا و دلالت و اعتبار سند هموزن هم باشند، اما در این مورد چنین نیست و روایات گروه اول از تمام جهات بر روایات گروه دوم برتری دارند. 41

2. صرف نظر کردن از گروه دوم به دلیل وزن کمتر آنها از حیث کمیّت و کیفیت معنایی و سندی. این راه نیز به دلیل قاعده «الجمع مهما امکن اولی من الطرح» و اساساً بدان دلیل که تا راهی برای قبول یک روایت وجود دارد نباید به ردّ و انکار آن پرداخت، مردود است.

3. معنا کردن روایات هر دو گروه به گونهای که از حالت تعارض و تکاذب با یکدیگر خارج شده و قابل اخذ و عمل باشند؛ و البته راه سوم عملی و طبعاً مجاز است.



اکنون با این مقدمه به سراغ مفهوم گیری و جمع بندی نهایی این دو دسته از روایات میرویم:

الف ـ مفهوم روایات دسته اول:

تنها منبع مشروع علم، معرفت و حکمت، اهلبیت علیهم السلام (حاملان و وارثان وحی و علوم انبیاء و خزانهداران علم الهی) هستند و هیچ منبع و مأخذ مشروعی جز آنان وجود ندارد و هرآنچه از این کانون و بیت منبعث نشده باشد، باطل و گمراهی است و به همین دلیل مؤمنان موظف به اخذ معارف و علوم خود از این منبع هستند و باید نظام معرفتی خود را براساس آنچه از این منبع جوشیده و تراوش کرده است، شکل و سامان دهند و هر آنچه میگویند و بدان اعتقاد میورزند و به آن عمل میکنند و یا با آن به موافقت یا مخالفت بر میخیزند، باید مستند به این منبع و مأخذ باشد.

بنابراین هرگز کفار و مشرکان و حتی مسلمانانی که معتقد و متمسک به ولایت اهلبیت و ائمه اثنی عشر علیهم السلام نیستند، نمیتوانند معلم و آموزگار مؤمنان راستین و تولیدکننده علم و معرفت برای آنان باشند.

ب ـ مفهوم روایات دسته دوم:

اگرچه براساس روایات گروه اول، تنها منبع علوم و معارف و حکَم راستین، وحی و انبیای الهی و وارثان آنها اهلبیت علیهم السلام هستند و مؤمنان موظف به ایجاد بنا و نظام حکْمی، علمی و معارفیشان براساس این منبع منحصر هستند اما گاهی سخن یا سخنانی حق، صحیح و حکمتآمیز بر زبان مشرکان و گمراهان و منافقان و... نیز جاری میشود که نباید به دلیل ناصالح بودن گوینده، به انکار و رد سخن پرداخت، بلکه شخص مؤمن باید آن سخن حکیمانه را بپذیرد و به آن گردن نهد.

به عبارت دیگر، روایات دسته دوم هرگز در مقام طرح این مسأله نیستند که کفّار و مشرکان و منافقان و گمراهان میتوانند یک نظام معرفتی و علمی مطلوب تولید کرده و ارائه دهند و یا حتی سخنی حکیمانه بگویند که ابداع و ابتکار آنها باشد و نشانی از آنها در معارف وحیانی نباشد و انبیای الهی و اهلبیت علیهم السلام بدان وقوف نداشته و آن را بیان نکرده باشند؛

بلکه تنها از این امکان سخن میگویند که فرد گمراه و مشرک نیز ممکن است سخنی حکیمانه بر زبان جاری کند و در این صورت نباید به انکار آن پرداخت،

اما اینکه چگونه گمراهان ممکن است سخن حکیمانه بگویند، چند صورت محتمل است:

1. فرد گمراه یکی از احکام و گزارههای عقل فطری و قطعی را بر زبان جاری کند، مانند اینکه، عدل زیباست. ظلم زشت است. اجتماع نقیضین محال است و...

2. فرد گمراه ممکن است احیاناً با اندیشه و تفکر و سلوک شخصی به سخنی حکیمانه رسیده باشد.42

3. سخن یا سخنان حکیمانه صادر شده از فرد گمراه، ممکن است سرقت و یا برگرفته از علوم و تعالیم انبیایی و وحیانی و تعالیم اهلبیت علیهم السلام باشد؛ مثل آنکه اکنون بسیاری از متدینان به آیین مسیحیت و یهودیت، تعالیم حضرت موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام را به زبان جاری میکنند که در صورت عدم تحریف و نسخ آنها و انطباق آنها با تعالیم اسلامی و اهلبیت علیهم السلام نه تنها نمیتوان آنها را انکار نمود بلکه باید به آنها ایمان آورد.43

اکنون یک بار دیگر روایات گروه دوم را مرور میکنیم و شواهدی برای این جمع بندی ارائه میدهیم:

1. عموم روایات، سخن از اخذ «حکمت» میگویند. بدیهی است، گرفتن حکمت از هرجا، منوط به این است که قبلاً معیاری برای شناخت «حکمت» از «ضلالت» داشته باشیم تا بتوانیم در مواجهه با مشرکان و منافقان و گمراهان، «حکمت» را از «ضلالت» تشخیص داده و آنگاه اقدام به اخذ حکمت نماییم. حال این معیار چیست؟

این معیار البته در مواردی عقل ماست، یعنی آن سخن حکیمانه منطبق با احکام عقل فطری و قطعی است و با عقل، حکمت بودن آن قابل تشخیص است.
اما بدون شک در برخی از موارد، حکمت یا ضلالت با صرف عقل قابل تشخیص نبوده و نیاز به معیاری دیگر دارد و این معیار جز وحی (قرآن و عترت) نخواهد بود.
حال در صورتی که قبلاً نظام معرفتی و حکْمی خود را از وحی و اهلبیت علیهم السلام اَخذ کرده باشیم، واجد چنین معیاری خواهیم بود و سره را از ناسره تشخیص داده، آنگاه سره و حکمت را از گمراهان اَخذ میکنیم؛
اما در صورتی که فاقد چنین معیاری باشیم، بدون شک در مواجهه با تولیدات فکری و معرفتی گمراهان (منافقان، مشرکان و...) چه بسا ضلالت را به جای حکمت اَخذ نماییم و دچار خطا و انحراف شویم. بنابراین عمل به روایات دسته دوم، مشروط به عمل به روایات دسته اول است.

2. در روایت شماره 4 (قد یقول الحکمة غیر الحکیم) تصریح شده است که غیر حکیم (منافق، مشرک و...) گاهی و بهطور اتفاقی سخنی حکیمانه میگوید، نه آن که واقعاً به عنوان یک روال دائمی، گمراهان منشأ صدور حکمت باشند.
روایات شماره 1 و 10 نیز با تعبیر «کلمة حکمة» مؤیّد همین معنا هستند که صدور حکمت از گمراهان صرفاً یک استثناء است و نه قاعده؛ همانگونه که براساس روایت اول، صدور سفاهت از شخص حکیم یک استثناء به شمار میرود. بر این اساس، مؤمنان نمیتوانند چارچوبها و نظام معرفتی خود را از گمراهان اَخذ نمایند.

3. در تمام روایات گروه دوم به جز شماره 7، سخن از حکمت است و نه علم، و این شاید از آن رو باشد که بر یک یا چند سخن و گزاره حکیمانه واژه حکمت، اما بر یک رشته از معرفت و دانش، واژه علم اطلاق میشود و در این روایات، سخن از اخذ یک رشته معرفتی از گمراهان نیست بلکه تنها گرفتن سخن یا سخنان حکمتآمیز مطرح است.
در روایت شماره 7 نیز اگرچه در آغاز روایت واژه علم بهکار رفته است اما در ادامه، دوباره از واژه حکمت استفاده شده است.

ادامه دارد ...

نتیجه بحث

نه تنها از روایت اطلبوا العلم و لو بالصین نمی توان استفاده کرد که مومنان می توانند علم و معرفتشان را از هر منبع و ماخذی اخذ کنند بلکه دیگر روایات نیز بیانگر چنین معنایی نیستند.

گرفتن یک یا چند سخن حکیمانه از منافق یا کافر و مشرک امری متفاوت با اخذ یک رشته علمی ابداع شده از سوی کفار و یا اخذ منظومه معرفتی از آنها آن گونه که در فلسفه و عرفان مصطلح می بینیم می باشد.

آخرین نکته این است که ممکن است کسی بگوید روایات دسته اول ناظر به علوم دنیوی و فنی نیست و تنها به علوم دینی و اعتقادی مربوط می شود؛ پاسخ این است که اگر چنین باشد ـ که البته نیست و بحثی مستقل را در این موضوع می طلبد ـ باید گفت که دلیلی نیز برای تعمیم واژه علم در روایت اطلبوا العلم و لو بالصین به علوم دنیایی و غربی وجود ندارد و ممکن است دانش مشروع و مطلوب دین مورد نظر باشد که قبلا مشروعیت آن ثابت شده است.

در هر صورت نمی توان به استناد این روایت به جواز و مطلوبیت اخذ علوم مدرن غربی حکم کرد.

پی نوشتها:

1 . در باره نسبت اسلام با تجدد و علوم و تکنولوژی مدرن به تفصیل در کتاب «اسلام و تجدد» توضیح داده ام.
3 . سید محسن امین، سیره معصومان، ج 5، ص 77، ترجمه علی حجتی کرمانی
4 . همین شماره سمات، ص
5 . بحار الانوار، ج 1، ص 180
6 . شهید مطهری نیز در کتاب ده گفتار به این دو معنای محتمل در باره حدیث مزبور اشاره می کند: پیامبر فرمود: «اطلبوا العلم و لو بالصین یعنی علم را جستجو و تحصیل کنید و به دست آوردید ولو در چین.» یعنی ولو اینکه تحصیل علم، مستلزم این باشد که به دورترین نقاط جهان مانند چین سفر کنید. ظاهرا علت اینکه نام چین برده شده اینست که در آنروز از چین به عنوان دورترین نقاط جهان که مردم آنروز می توانستند به آنجاها بروند نام برده می شده، و یا علت این است که در آن زمان چین به عنوان یک مهد علمی و صنعتی معروف بوده است. ( ده گفتار، ص 158 تا 162)
7 . در منابع اهل سنت کامل حدیث چنین اسـت: اطلبوا العلم و لو بالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم. (تاریخ بغداد، 9/ 364 )
8. وسایل الشیعه 5/ 312، البته فقها براساس این روایت فتوا نمیدهند و آن را حمل بر تقیّه یا نماز مستحبی مینمایند، زیرا روایات متعدد دیگر چنین نمازی را باطل میدانند.
9. بحارالانوار 71/ 277
10. وسائل الشیعه 28/27
11. همان/ 27
12. همان/ 49
13. همان/ 77
14. همان/ 24
15. همان/ 74
16. همان/ 134
17. شیخ مفید، الارشاد1/ 232
18. وسائل الشیعه27/ 18
19. همان/ 43
20. همان/ 65
21. همان/ 69
22. همان/ 75
23. همان/ 75
24. همان/ 18
25. همان/ 71
26. همان/ 76
27. همان/ 129
28. همان/ 18
29. همان/ 128
30. أمالی الطوسی/ 589
31. العلم و الحکمة فی الکتاب و السنة/ 245
32. غرر الحکم/ح 5048
33. همان/ح 6655
34. همان/ ح5896
35. نهجالبلاغة/حکمت 80
36. العلم و الحکمة فی الکتاب والسنة/ 246
37. أمالی الطوسی/ 625
38. مصباح الشریعة/ 398
39. المحاسن1/ 359
40. قواعد و ضوابط حل تعارض بین روایات، در علم اصول فقه مورد بحث قرار میگیرد.
41. دهها روایت دیگر همسو با روایات گروه اول وجود دارد که به دلیل اختصار از ذکرآنها خودداری نمودیم.
42. باید بر این نکته تأکید ورزیم که عقل انسانها ممکن است بعضاً فراتر از فطریات و قطعیّات عقلی نیز به گزارهها و احکامی صحیح دست یابد، اما از آنجا که احتمال خطای عقل در فراتر از قطعیات فراوان است، نمیتواند مستقلاً حجت باشد مگر آن که حجیت آن با استناد به قرآن و عترت ثابت شود.
43. قرآن بر ضرورت ایمان به آنچه بر پیامبران پیشین نازل شده است، تأکید میکند.

منبع: فصلنامه سمات، شماره دوم، تابستان 1389