جمع بندی گنبد و گلدسته در معماری اسلامی

با سلام و احترام

مقدمة مطالبی را در باب فلسفه ساخت و ساز گنبد و گلدسته عرض میکنم.
در مورد فلسفه وجودی گنبد و گلدسته چندین نظر وجود دارد. گنبد در مکتب معماري مسلمانان، معنايي از هدف و جايگاه رسيدن به هدف، يعني الله را دارد. بعضي مي گويند که گنبد مانند سرانسان است و دو گلدسته، مانند دو دست که به حالت التجا و التماس و خواهش در کنار سر، رو به آسمان و رو به ذات اقدس الهي بلند شده است؛ مانند کسي که دست هايش را در جلوي سر و صورت، حتي از سر بالاتر هم برده است و دعا مي کند. بعضي از صاحب نظران، گلدسته ها را عامل ايستايي و ايستادگي در کنار ايوان هاي بلند، براي حفظ ايوان ها مي دانند تا از در رفتگي ايوان ها جلوگيري شود. عده اي ديگر گنبد و گلدسته را شاخص هايي بلند براي ديد، شکوه سازي و راهنمايي از دور دانسته اند؛بعضي ديگر، گنبد و گلدسته را براي قبله يابي مي دانند در مکتب تشيع، خطر عمود منصف بر خط واصل دو گلدسته را ، تأمين کننده جهت قبله مي دانند. در مکتب معماري اهل تسنن، خط گذرا از گنبد و گلدسته (تک گلدسته)، جهت قبله را معلوم خواهد کرد.

برخی گویند گنبد و گلدسته ، يعني خدا و محمد و علي کنار هم قرار گرفته اند. همان گونه که محمد(ص) و علي (ع) در کنار خدا معنا مي يابند، گلدسته هم در کنار گنبد معناي گلدسته و دسته گل مي گيرد. بدون گنبد، مناري بيش نيست؛ حتي اگر دو عدد باشد. در مذهب تسنن که حساسيت بر روي مولاي متقيان علي (ع) دارند تک گلدسته مي گذارند؛ يعني فقط گنبد و يک گلدسته (الله و محمد(ص) هر چه از مناطق شيعه نشين به سمت مناطق سني نشين مي رويم، مي بينيم که از تعداد مساجد دو گلدسته کاسته و بر تعداد مساجد تک گلدسته اي افزوده مي شود.

با سلام و احترام

پس از بحث مقدماتی در مورد فلسفه ساخت گنبد و گلدسته به سراغ پاسخ سوال میرویم اینکه از چه زمانی و چه خاستگاهی داشته است.
معماری عربستان در صدر اسلام بسیار ساده و ابتدایی بود. بیشتر خانه ها، کلبه هایی چهارگوش بودند که با الیاف گیاهی مسقف می شدند اما با ورود اسلام به بطن سایر تمدن ها و مشارکت معماران و هنرمندان بومی در ساخت مساجد بود که معماری اسلامی رفته رفته به عنوان آنچه که امروز ماهیت مشخص و منحصر به فرد خود را به همراه دارد، پدید آمد. [=&quot]مؤذن از همان آغاز اسلام جايگاه مخصوصي داشته، همچنانكه بلال در زمان پيغمبر اكرم (ص) بر بلندترين بامهاي منازل يا بر روي استوانه‌اي مي‌رفت و اذان مي‌گفت؛ ولي در كل مي‌توان گفت: فكر اينكه مؤذن در محل مرتفعي اذان بگويد، مسلمين را بر اين داشت تا براي مؤذن جايگاه مخصوصي كه بلندتر از مسجد، متصل يا نزديك به آن باشد بسازند، تا هميشه در آنجا اذان بگويد.

از دیرباز مناره را برای راهنمائی و هدایت مسافران در بیابانها و یا در اول شهرها می ساختند و گاهی هم برای حد فاصل دو چیز به عنوان مرز از آن استفاده می کردند .

گویند اولین کسی که در راهها مناره ساخت، «ابرهة » [تبع] بن الحرث الرائش، یکی از پادشاهان یمن بود . او در جنگهای خود در راهها این نشان را برپا می کرد تا در بازگشت، به کمک آنها راه خود را پیدا کند ⁽¹⁾

این روش راه یابی تا سده های اخیر تنها روش شناخته شده در راهنمائی و هدایت مسافران به مقصد بود .

می گویند به فرمان نادرشاه برای راهنمایی کاروانیان و اردوهای جنگی در صحراهای بی آب و علف و کویرها با سنگ و آجر و گچ مناره هایی ساخته شد که هنوز در ریگزارهای میان کرمان و بلوچستان باقی است ⁽²⁾

به هر حال، این فکر; که به وسیله مناره مسافران دریایی و زمینی به مقصد راهنمائی شوند، از قدیم تا عصر صنعت در میان مردم باقی بود و مناره هایی که از گذشته ها بر کنار دریاها و راهها تا به امروز باقی مانده اند، مانند «مناره اسکندریه » ⁽³⁾ و «نادری » شاهدی بر همین مدعا است.

هنگامیكه ایرانیان به آئین اسلام گرویدند و شروع به ساختن مساجد كردند ، دیدند كه طرز ساختمان معابد عربی خیلی ساده است و این امر با ذوق و سلیقه ایرانیان سازش نداشت و از این‌رو مساجد اسلامی را به سبك بناهای دوره ساسانی برپا نمودند و از همان روشی كه در ساختن ستونها و بنای طاق در بناهای مذهبی و قصور سلطنتی ساسانی معمول بود در بنای مساجد و مناره‌های اسلامی پیروی كردند(4) از این رو مسلمانان به این فکر افتادند که برای موذن مکان رفیع و بلندی را بسازند تا هم صدای موذن به گوش همه برسد و هم ان مکان نشان و علم برای مسجد باشد. لذا مناره یا گلدسته را احداث نمودند.
ناگفته نماند كه مؤذنه در آغاز صورت ساده‌اي داشته و تدريجا تكامل يافته شد؛ يعني در اول مؤذنه ديواري بلند يا برج مانند بود كه مؤذن بر روي آن مي‌رفت و اذان مي‌گفت. كم‌كم به اطراف آن برج ديوار يا نرده‌اي كشيدند و بر روي آن سايه‌باني قرار دادند و پس از مدتي اين فكر پيدا شد كه به هنگام مغرب چراغي در مؤذنه روشن سازند تا هم علامت فرا رسيدن وقت نماز باشد و هم مردم بدانند كه مساجد در چه نقطه‌اي قرار گرفته و تدريجا روشن نگهداشتن مؤذنه سنتي شد؛ به طوريكه در سرتاسر بلاد اسلامي در مواقع اعياد در مؤذنه چراغهاي فراواني روشن مي‌كردند. در مغرب زمين و برخي از مساجد هنگام غروب آفتاب پرچمي در مناره برمي‌افراشتند.

پی نوشت :
1. طریحی، مجمع البحرین، ج 3، ماده نور، تحقیق سید احمد حسینی، چاپ اول، 1376، ناظم الاطباء و اقرب الموارد، به نقل از دهخدا، لغت نامه، ماده «منار» ، چاپ دانشگاه تهران، 1373ه ش
2. لغتنامه دهخدا ماده مناره
3. مناره اسکندریه یکی از عجائب هفتگانه دنیا است که تاریخ ساخت آن به قبل از میلاد مسیح برمی گردد، محمد حسین (متخلص به برهان خلف تبریزی)، برهان قاطع، دهخدا، لغت نامه، ذیل ماده مناره
4. لطف الله هنر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان. ص 61.

مناره از چه زمانی در مساجد ساخته شد؟ظاهرا مناره كمي پس از ظهور مساجد به وجود آمد؛ ولي مي‌توان دوران ظهور آن را در عصر اموي دانست. به طوريكه از متون تاريخي برمي‌آيد، ظاهرا اولين ماذنه ای كه به شكل مناره‌هاي فعلي ساخته شده، ماذنه مسجد جامع بصره بود كه آن را زيادبن ابيه در سال 44 يا 45 هجري در موقعي كه از طرف معاويه والي آنجا بود بنا نمود. (1)سمهودی معتقد است در خانه عبدالله بن عمر که سمت قبله مسجد قرار داشت ستونی وجود داشت که بلال بالای ان رفته و اذان میگفت. (2) اگر چه این ماذنه ستون بوده است اما مناره نیست. دومين مؤذنه‌اي كه در سرزمين‌هايي كه مسلمين آن را فتح كردند ساخته شد، مناره جامع عمرو در فسطاط مصر است كه معاويه در سال 53 هجري به والي خود در مصر مسلم بن مخله دستور داد تا براي مسجد مزبور چهار گلدسته بسازد. مقریزی مینویسد: معاویه دستور داد تا صومعه‌هائی برای اذان گفتن بسازند والی او-مسلمه- در چهارگوشه مسجد جامع چهار صومعه ساخت و از جاده‌ایكه در خارج مسجد بود پلكانی قرارداد تا مؤذن از آنجا بالا رود و اذان بگوید. این پلكان به همین‌حال باقی بود تا زمان خالدبن سعید كه راه را عوض كرد و از داخل مسجد پله‌ها را قرار داد (3)سومین مناره مساجد در اسلام را ولید بن عبدالملک در سال 87 هجری قمری بر مسجد جامع دمشق اضافه کرد، مناره مسجدالنبی نیز در همان سال ها توسط عمربن عبدالعزیز ساخته شده است. (4)

[=&quot]چهارمین مناره، مسجد پیغمبر اكرم (ص) در مدینه است كه آنرا عمر بن عبدالعزیز در سال 88 هجری هنگامیكه از طرف ولیدبن عبدالملك عامل مدینه و مكه بود بنا نمود. (5) مؤذنه پنجم در جامع قصبه در رمله كه از آبادیهای فلسطین است ساخته شده ، این مناره‌ها را هشام بن عبدالملك بنا نمود كه خراب شد و مجدداً در سال 100 هجری بنا گردید. (6) مؤذنه ششم ، مؤذنه جامع قیروان در تونس است كه آنرا هشام بن عبدالملك در سال 105 هجری به وسیله عاملش "بشربن صفوان" بنا نمود.(7)
[=&quot]مؤذنه هفتم ، مؤذنه مسجدالحرام در مكه است كه به سال 130 هجری آنرا منصور دوانیقی بنا نمود. (8) هشتمین مؤذنه مناره‌های باب اسلام و باب علی و مناره ضروره در مسجدالحرام در مكه می‌باشد كه به امر مهدی عباسی در سال 167 هجری ساخته شد.(9) مؤذنه نهم مناره جامع قرطبه می‌باشد كه آنرا هشام بن عبدالرحمن در سال 180 هجری ساخته و در سال 340 هجری ناصربن عبدالرحمن آنرا خراب كرد و صومعه دیگری به جای آن بنا نمود. (10) مؤذنه دهم ، مؤذنه باب الزیاره مسجدالحرام در مكه است كه به سال 384 هجری به دستور معتصم عباسی ساخته شد.(11)

همانطور که عرض شد منابع تاریخی تاریخچه پیدایش مناره و گلدسته در مسجد را به دوره اموی باز میگردانند اما گزارشی وجود دارد که مناره مسجد در زمان حضرت علی وجود داشته است و حضرت دستور به تخریب آن دادند شیخ صدوق و شیخ طوسی نقل می کنند: «روزی عبور علی علیه السلام بر مناره بلندی افتاد، آن حضرت امر به تخریب آن مناره کرد، بعد فرمود: هیچ گاه مناره را بیشتر از سطح مسجد بالا نبرید» (12)
همچنین مرحوم مجلسی از اباعبدالله الحسین علیه السلام نقل کرده: «ما در مسجد نشسته بودیم که مؤذن به بالای مناره رفت و همین که صدای «الله اکبر، الله اکبر» بلند شد، امیرالمؤمنین علی علیه السلام شروع به گریه کرد و ما هم از گریه او گریه کردیم ... (13)
البته در برخی از روایات از ساختن مناره در مسجد نهی شده است شاید به خاطر این روایت باشد
ابوهاشم جعفری می گوید: در خدمت ابو محمد (امام حسن عسگری علیه السلام) بودم که فرمود: هنگامی که قائم علیه السلام قیام کند، دستور می دهد تا مناره ها و مقصوره های مساجد را خراب کنند. ابو هاشم گوید، با خود گفتم: دلیل این کار چه می تواند باشد؟ امام علیه السلام رو به من کرد و فرمود: علت این کار این است که اینها بدعت است و هیچ پیامبر و امامی آن ها را نساخته است.
در نتیجه میتوان گفت طبق نظر شیعه ساخت مناره مسجد در دوران حضرت علی علیه السلام بوده است و طبق نظر منابع اهل سنت در دوران امویان

پی نوشت :

1. نورالدین علی بن احمد سمهودی، وفاءالوفاء باخبار دارالمصطفی، مطبعة السعادة بمصر، چاپ اول، 1373، تحقیق عبدالحمید، ج 2، ص 530 - بلاذری، فتوح البلدان، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1398ه ق، ص 343
2. سمهودی ج 2 ص 530
3. خطط مقریزی، ج 4 ص 8
4. البلدان ابن فقیه. ص 108. المعارف ابن قتیبه. ص 565
5. وفاء الوفاء سمهودی . ج 1. ص375.
6. احسن التقاسیم فی معرفته الاقاسیم. ص 165.
7. ناصر الدین مطرزی، المغرب فی ترتیب المعرب ص 23.
8. المعارف ابن قتیبه. ص 560.
9. المعارف 560.
10. نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب. ج 2. ص 98.
11.كتاب میراث اسلام. ترجمه مصطفی عالم. فصل معماری و ساختمان
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، مکتبة الصدوق، تهران، ج 1، ص 239 ح 722، تهذیب الاحکام، مکتبة الصدوق، تهران، 1376، ج 3، ص 282، باب 13، ح 710 . «ان علیا مر علی منارة طویلة فامر بهدمها ثم قال لا ترفع المنارة الا مع سطح المسجد»
13. بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ج 84، ص 131، باب 13، ح 24

تاریخچه گنبد در مساجد به چه زمانی باز میگردد.
در زمان پیامبر اسلام و حتی مدتها پس از ایشان، مساجد گنبد نداشتند و فکر گنبد سازی سال ها پس از پیامبر اسلام پیدا شد و درباره سرچشمه ساختن گنبد برای مساجد می توان گفت: از منظر دین اسلام، بهتر است مساجد بدون سقف باشند تا نمازگزار احساس کند زیر آسمان است و حایل و مانعی میان او و آسمان نیست؛ ولی به مرور زمان مسلمانان این ضرورت را احساس کردند که مساجدشان باید سقف داشته باشد تا آنان را از گرما و سرما و باران در امان نگاه دارد و چون گنبد، تجلی مفهوم آسمان و یادآور آن است، مسلمانان سقف مساجد را به صورت گنبدی شکل ساختند تا سقف متعارف بالای سرشان نباشد. البته به نظر میرسد ساخت مناره مقدم بر ساخت گنبد بوده است زیرا ضرورت نیاز به مناره بیشتر احساس میشد چون موذنباید بالای مناره اذان میگفت.
اماقدمت ساخت گنبد در ملل گذشته وجود داشته است بناها و ساختمانهایی در دوره ساسانیان وجود داشته که دارای گنبد بوده است اما اینکه دقیقا چه زمانی گنبد در مساجد اسلامی ساخته میشده مشخص نیست ولی به نظر میرسد ایرانیان در این سبک معماری از اعراب مقدم تر باشند.
دکتر مریم قاسمی سیجانی در مقاله­ ای تحت عنوان اصفهان شهر مساجد، معتقد است که "در قرون اولیه اسلامی (حدودقرن یکم تا چهارم) با ساخت مساجد شبستانی استفاده از ساخت گنبد معمول نبود، با ایجادحکومت­های محلی و احداث مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا، مجدداً استفاده ازاین طرح معمول شد." (1) دکتر باقرآیت الله زاده شیرازی معتقد است سازه گنبد، پیش از اسلام نیز در معماری ایرانی وجود داشته است. با ورود اسلام به ایران نه تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آن دسته از جلوه­ های فرهنگ مانند گنبد را در بناهای مذهبی مورد استفاده قرار داد. (2)
پس معماری گنبد در مساجد کاملا ایرانی است و تا قرن چهارم مساجد بدون گنبد بوده و پس از ان ایرانیان بودند که از ساخت گنبد در مساجد بهره بردند.

پی نوشت:
1. احمد رضا عاملی، گنبد در مساجد ایرانی، مقاله، سایت صنما
2. همان

با سلام و احترام

با توجه به نهی مذکور بیشتر فقهای بزرگوار شیعه با جمع‌بندی مجموع دلایل فقهی امروزه ساختن گنبد و مناره را برای اماکن مذهبی مجاز می‌دانند. اگر نظر علما و مراجع را در این خصوص جستجو مینمایید بهتر است این سوال را در پست جداگانه و مستقلی در بخش احکام و مسائل شرعی مطرح نمایید.

در مورد مقصوره اتاق کوچکی بود که دور محراب میساختند و دریچه ای داشت و مردم از آن دریچه امام جماعت را میدیدند این مقصوره اولین بار توسط عثمان و در پی کشته شدن عمر ساخته شد عثمان از ترس جان خویش این کار را کرد خلفای اموی مانند معاویه و مروان حکم که به انان سوء قصد شده بود مقصوره ساختند اما حضرت علی چنین کاری نکرده بود. در مورد نماز هم به اشکال میخورد و نماز باطل میشود حتی در حدیثی امام باقر فرمودند نماز مامومین که به امام در مقصوره قرار دارد صحیح نیست
وسائل الشیعه شیخ حر عاملی ج 5 ص 460

حرمتی در کار نبوده بلکه الان مصالح دیگری در نظر هست که به ساخت ان اهتمام دارند اولا بر شکوه و عظمت و زیبایی مسجد افزوده میشه
دوما دیدن مناره و گنبد از دور حاکی از وجود مسجد در ان مکان هست
سوما برای اذان گفتن استفاده میشود
رابعا معماری ایرانی مناره ای را که در گذشته به شکل برج بوده و گنبدی که در جوامع اسامی نبوده به شکل یک معماری اصیل مذهبی و دینی در اورده است. و موارد دیگر که اهمیت و جایگاه مناره و گنبد را در ساخت مساجد اثبات مینماید.

با سلام و احترام

به نظر میرسد علت دستور تخریب مناره توسط حضرت علی علیه السلام بلندتر بودن مناره نسبت به بنا و ساختمان مسجد باشد. روایت چنین است: امام علی(ع) هنگامیکه در مسیر خود مناره ای بلند را دید دستور فرمودند تا آن را خراب کنند و فرمود مناره ها را از دیوار مسجد بلندتر نسازید.( علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص ۹۰، تبریز، مکتبه الرضویه) این روایت خود نشان می دهد که ساخت مناره اشکالی ندارد ولی نباید آنرا بسیار بلند ساخت. به هر حال در روایات شیعه که فقهاء به آنها اعتماد کرده اند، در چگونگی ساخت مناره گفته شده که ساختن مناره وسط مسجد کراهت دارد و سزاوار است که هم سطح با دیوار مسجد باشد و نیز بلندتر بودن آن از دیوار مسجد مکروه میباشد.( محقق حلی، شرایع الاسلام، ج ۱، ص ۹۷، تهران، استقلال و دروس ج ۱، ص ۱۵۶.) در نزد اهل سنت نیز بلند بودن مناره های مسجد مخالف سنت و روش سلف شمرده شده و میگویند نباید مناره ها آن قدر بلند باشد که بر خانه های مردم اشراف داشته باشد.( مواهب الجلیل، ج ۲، ص ۹۴)
اما به نظر میسد در حال حاضر اینگونه نیست و مناره ها از دیوار مساجد بلتر است.

با سلام و احترام

یکی از نظراتی که در این باره داده شده است همین است که گنبد و دو گلدسته فلسفه ساخت ان شبیه به سر انسان است که دو دست خود را بالاتر از سر گرفته و از خداوند حاجت میطلبد

با سلام و احترام

معماری گنبد و گلدسته در غیر جوامع اسلامی هم وجود داشته است. همانطور که در پستهای گذشته بیان شد در دوره ساسانیان معماری گنبد و معماری برج وجود داشته است. این معماری در مکانهای دیگر هم مشاهده میشود.
1. گنبد و مناره کلیسای سانتا ماریا دل فیوره در کشور ایتالیا قرار دارد. این گنبد آجری است.
2. گنبد کلیسای پانتئون در رم در سال 126 بعد از میلاد به عنوان معبدی برای تمام خدایان روم باستان ساخته شد و از قرن هفتم به بعد به عنوان کلیسای کاتولیک رومی مورد استفاده قرار گرفت. در بالای معبد گنبدی بتنی با دهانه ای در مرکز آن قرار دارد. تقریباً پس از دو هزار سال از زمان ساخت، گنبد مشهور پانتئون همچنان بزرگترین گنبد بتنی بدون مصالح نگهدارنده در جهان است.
3. گنبد کلیسای سن پترو در رم بلندترین گنبد جهان است.
4. گنبد کلیسای جامع قسطنطنیه که پس از فتح ان توسط ترکان عثمانی به مسجد ایاصوفیه تغییر نام یافت.
5.تاج محل در آگره هند آرامگاه بزرگی از سنگ مرمر سفید است که بین سال های 1632 تا 1653 به دستور «شاه جهان» پادشاه گورکانیان به یاد همسر مورد علاقه او ساخته شد. یکی از دیدنی ترین ویژگی های تاج محل، گنبد مرمری آن است که بر بالای آرامگاه قرار گرفته است. ارتفاع حدوداً 35 متری آن تقریباً به اندازه طول پایه اش است.
6.گنبد کلیسای جامع سنت باسیل در شهر مسکو این کلیسا دارای 9 گنبد کوچک پیازی شکل است و چند گنبد دیگر که مربوط به ادیان غیر اسلامی است.

بله این معماری به غیر از جوامع اسلامی در بین مسیحیان هم بوده است. اما تبلور ان و شکل استفاده از ان با نقش و نگارهای زیبای هنری در بین مسلمانان خصوصا ایرانیان خودنمایی میکند

پرسش:

از چه زمانی برای مساجد گلدسته و گنبد ساخته شد؟ آیا این سبک فقط ویژه معماری اسلامی است؟

پاسخ:

مؤذن از همان آغاز اسلام جايگاه مخصوصي داشته، همچنانكه "بلال" در زمان پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) بر بلندترين بامهاي منازل يا بر روي استوانه‌اي مي‌رفت و اذان مي‌گفت؛ ولي در كل مي‌توان گفت: فكر اينكه مؤذن در محل مرتفعي اذان بگويد، مسلمين را بر اين داشت تا براي مؤذن جايگاه مخصوصي كه بلندتر از مسجد، متصل يا نزديك به آن باشد بسازند، تا هميشه در آنجا اذان بگويد. از این رو برای مسجد گلدسته یا مناره ساخته شد.

ظاهرا مناره كمي پس از ظهور مساجد به وجود آمد؛ ولي مي‌توان دوران ظهور آن را در عصر اموي دانست. به طوريكه از متون تاريخي برمي‌آيد، ظاهرا اولين مأذنه ای كه به شكل مناره‌هاي فعلي ساخته شده، مأذنه مسجد جامع "بصره" بود كه آن را "زياد بن ابيه" در سال"44" يا "45" هجري در موقعي كه از طرف "معاويه" والي آنجا بود بنا نمود. (1) "سمهودی" معتقد است در خانه "عبدالله بن عمر" که سمت قبله مسجد قرار داشت ستونی وجود داشت که بلال بالای ان رفته و اذان میگفت. (2) البته این مأذنه ستون بوده است نه مناره.
دومين مأذنه ای كه در سرزمين‌هايي كه مسلمين آن را فتح كردند ساخته شد، مناره جامع "عمرو" در "فسطاط" "مصر" است كه "معاويه" در سال 53 هجري به والي خود "مسلم بن مخله" دستور داد تا براي مسجد مزبور چهار گلدسته بسازد.

"مقریزی" مینویسد: "معاویه" دستور داد تا صومعه‌هائی برای اذان گفتن بسازند والی او "مسلمه" در چهارگوشه مسجد جامع چهار صومعه ساخت و از جاده‌ایكه در خارج مسجد بود پلكانی قرارداد تا مؤذن از آنجا بالا رود و اذان بگوید.(3)

سومین مناره مساجد در اسلام را "ولید بن عبدالملک" در سال "87" هجری قمری بر مسجد جامع "دمشق" اضافه کرد، مناره "مسجدالنبی" نیز در همان سال ها توسط "عمربن عبدالعزیز" ساخته شده است. (4)

چهارمین مناره، مسجد پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در "مدینه" است كه آنرا "عمر بن عبدالعزیز" در سال "88" هجری هنگامیكه از طرف "ولیدبن عبدالملك" عامل "مدینه" و "مكه" بود بنا نمود. (5) مأذنه پنجم در جامع "قصبه" در "رمله" كه از آبادیهای "فلسطین" است ساخته شده ، این مناره‌ها را "هشام بن عبدالملك" بنا نمود كه خراب شد و مجدداً در سال "100" هجری بنا گردید. (6)

ششم، مأذنه جامع "قیروان" در "تونس" است كه آنرا "هشام بن عبدالملك" در سال "105" هجری به وسیله عاملش "بشربن صفوان" بنا نمود.(7)
هفتم، مأذنه "مسجدالحرام" در "مكه" است كه به سال 130 هجری آنرا "منصور دوانیقی" بنا نمود. (8) هشتمین مأذنه مناره‌های "باب اسلام" و "باب علی" و مناره "ضروره" در "مسجدالحرام" در "مكه" می‌باشد كه به امر "مهدی عباسی" در سال "167" هجری ساخته شد.(9)

مأذنه نهم مناره جامع "قرطبه" می‌باشد كه آنرا "هشام بن عبدالرحمن" در سال "180" هجری ساخته و در سال "340" هجری "ناصر بن عبدالرحمن" آنرا خراب كرد و صومعه دیگری به جای آن بنا نمود. (10) دهم ، مأذنه "باب الزیاره" "مسجدالحرام" در "مكه" است كه به سال "384" هجری به دستور "معتصم عباسی" ساخته شد.(11)

همانطور که عرض شد منابع تاریخی تاریخچه پیدایش مناره و گلدسته در مسجد را به دوره اموی باز میگردانند اما گزارشی وجود دارد که مناره مسجد در زمان حضرت علی ( علیه السلام) وجود داشته است و حضرت دستور به تخریب آن دادند شیخ "صدوق" و شیخ "طوسی" نقل می کنند: «روزی عبور علی (علیه السلام) بر مناره بلندی افتاد، آن حضرت امر به تخریب آن مناره کرد، بعد فرمود: هیچ گاه مناره را بیشتر از سطح مسجد بالا نبرید» (12)

تاریخچه گنبد در مساجد به چه زمانی باز میگردد.

در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام و حتی مدتها پس از ایشان، مساجد گنبد نداشتند و فکر گنبد سازی سال ها پس از پیامبر اسلام پیدا شد و درباره سرچشمه ساختن گنبد برای مساجد می توان گفت: از منظر دین اسلام، بهتر است مساجد بدون سقف باشند تا نمازگزار احساس کند زیر آسمان است و حایل و مانعی میان او و آسمان نیست.

ولی به مرور زمان مسلمانان این ضرورت را احساس کردند که مساجدشان باید سقف داشته باشد تا آنان را از گرما و سرما و باران در امان نگاه دارد و چون گنبد، تجلی مفهوم آسمان و یادآور آن است، مسلمانان سقف مساجد را به صورت گنبدی شکل ساختند تا سقف متعارف بالای سرشان نباشد. البته به نظر میرسد ساخت مناره مقدم بر ساخت گنبد بوده است زیرا ضرورت نیاز به مناره بیشتر احساس میشد چون موذن باید بالای مناره اذان میگفت.

اما قدمت ساخت گنبد در ملل گذشته وجود داشته است بناها و ساختمانهایی در دوره ساسانیان وجود داشته که دارای گنبد بوده است اما اینکه دقیقا چه زمانی گنبد در مساجد اسلامی ساخته میشده مشخص نیست ولی به نظر میرسد ایرانیان در این سبک معماری از اعراب مقدم تر باشند.

دکتر "مریم قاسمی سیجانی" در مقاله ای تحت عنوان (اصفهان شهر مساجد)، معتقد است که "در قرون اولیه اسلامی (حدودقرن یکم تا چهارم) با ساخت مساجد شبستانی استفاده از ساخت گنبد معمول نبود، با ایجادحکومتهای محلی و احداث مقبره "امیر اسماعیل سامانی" در "بخارا"، مجدداً استفاده ازاین طرح معمول شد. (13)

دکتر "باقرآیت الله زاده شیرازی" معتقد است سازه گنبد، پیش از اسلام نیز در معماری ایرانی وجود داشته است. با ورود اسلام به ایران نه تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آن دسته از جلوه های فرهنگ مانند گنبد را در بناهای مذهبی مورد استفاده قرار داد. (14)

پس معماری گنبد در مساجد کاملا ایرانی است و تا قرن چهارم مساجد بدون گنبد بوده و پس از آن ایرانیان بودند که از ساخت گنبد در مساجد بهره بردند.
معماری گنبد و گلدسته در غیر جوامع اسلامی هم وجود داشته است. این معماری در مکانهای دیگر هم مشاهده میشود.

1. گنبد و مناره کلیسای سانتا ماریا دل فیوره در کشور ایتالیا قرار دارد. این گنبد آجری است.
2. گنبد کلیسای پانتئون در رم در سال 126 بعد از میلاد به عنوان معبدی برای تمام خدایان روم باستان ساخته شد و از قرن هفتم به بعد به عنوان کلیسای کاتولیک رومی مورد استفاده قرار گرفت. در بالای معبد گنبدی بتنی با دهانه ای در مرکز آن قرار دارد. تقریباً پس از دو هزار سال از زمان ساخت، گنبد مشهور پانتئون همچنان بزرگترین گنبد بتنی بدون مصالح نگهدارنده در جهان است.
3. گنبد کلیسای سن پترو در رم بلندترین گنبد جهان است.
4. گنبد کلیسای جامع قسطنطنیه که پس از فتح ان توسط ترکان عثمانی به مسجد ایاصوفیه تغییر نام یافت.
5.تاج محل در آگره هند آرامگاه بزرگی از سنگ مرمر سفید است که بین سال های 1632 تا 1653 به دستور «شاه جهان» پادشاه گورکانیان به یاد همسر مورد علاقه او ساخته شد. یکی از دیدنی ترین ویژگی های تاج محل، گنبد مرمری آن است که بر بالای آرامگاه قرار گرفته است. ارتفاع حدوداً 35 متری آن تقریباً به اندازه طول پایه اش است.
6.گنبد کلیسای جامع سنت باسیل در شهر مسکو این کلیسا دارای 9 گنبد کوچک پیازی شکل است و چند گنبد دیگر که مربوط به ادیان غیر اسلامی است.

پی نوشت :

1. نورالدین علی بن احمد سمهودی، وفاءالوفاء باخبار دارالمصطفی، مطبعة السعادة بمصر، چاپ اول، 1373، تحقیق عبدالحمید، ج 2، ص 530 - بلاذری، فتوح البلدان، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1398ه ق، ص 343
2. سمهودی ج 2 ص 530
3. المواعظ و الاعتبار فی‌ ذکر الخطط و الاثار، مقریزی‌، دارالکتب العلمیه، 1418ق، بیروت، ج 4 ص 8
4. ابن فقیه، البلدان، عالم الکتب، 1416ق، بیروت، ص 108
5. وفاء الوفاء سمهودی . ج 1. ص375.
6. مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، مطبعه مدبولی، 1411ق، قاهره، ص 165.
7. ناصر الدین مطرزی، المغرب فی ترتیب المعرب، اسامه بن زید، 1979م، حلب، ص 23.
8. المعارف ابن قتیبه، الهیئة المصریة العامه للکتاب، 1992م، قاهره، ص 560.
9. المعارف 560.
10. مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر، 1419ق، بیروت، ج 2. ص 98.
11.كتاب میراث اسلام. ترجمه مصطفی عالم. فصل معماری و ساختمان
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، مکتبة الصدوق، تهران، ج 1، ص 239 ح 722، تهذیب الاحکام، مکتبة الصدوق، تهران، 1376، ج 3، ص 282، باب 13، ح 710 . «ان علیا مر علی منارة طویلة فامر بهدمها ثم قال لا ترفع المنارة الا مع سطح المسجد»
13. احمد رضا عاملی، گنبد در مساجد ایرانی، مقاله، سایت صنما
14. همان