جمع بندی قیامت و توبه

با سلام و ادب و تشکر@};-

در پاسخ، گفتنی است: توبه در لغت به معنای رجوع و بازگشت از گناه است و در اصطلاح عبارت است از: «رجوع از طبیعت [حیوانی] به سوی روحانیت نفس بعد از آنکه به واسطه معاصی و کدورت نافرمانی، نور فطرت و روحانیت محجوب به ظلمت و طبیعت شده است.»(1) در قرآن هم به معنای « رجوع انسان گناهکار» آمده و هم به معنای «توفیق توبه دادن از طرف خداوند به بندة معصیت کار» و هم به معنای « قبول و پذیرش توبه از جانب خداوند متعال» آمده است.(2) قرآن کریم در آیات متعددی مردم را به توبه و رجوع از گناه و بازگشت به درگاه الهی تشویق و ترغیب کرده است.(3) در یکی از آیاتش به روشنی و وضوح می فرماید: «قُل یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلیَ أَنْفُسِهِم لاتَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُم وَ أَسلِمُوا لَهُ مِن قَبلِ أن یَأتِیَکُم العَذابُ ثُمَّ لاتُنصَرُونَ؛(4) «بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ­اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می­آمرزد، به درستی که خداوند بخشنده مهربان است. و به درگاه پروردگارتان باز گردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید.»

بدون شک، بر اساس آیات قرآن، خداوند توبه کسانی که از گناهان و معاصی گذشته اظهار پشیمانی و ندامت کرده و به اصلاح خود بپردازند می پذیرد و آغوش رحمتش را به روی بندگان توبه کننده اش می گشاید و این خود گواه آنست که پس از توبه واقعی، بنده همچون قبل، از گناهان پاک و طاهر و شایسته برخورداری از رحمت الهی می شود، چنانکه در بیان امام باقر (علیه السلام) گفته شده که: «التائب من الذنب کمن لا ذنب له، توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.»(5) اما باید توجه داشت که اولاً اشاره حضرت در این روایت، به توبه کننده حقیقی با شرایط توبه واقعی است نه ذکر زبانی و لق لق کردن استغفار، چنانکه در ادامه همان روایت می فرماید: « ... و المُقیم على الذّنب و هو مستغفِرٌ منه كالمُستَهز، و آنكه در گناه بماند و در عین حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.»(6) ثانیاً بفرض اینکه شخص، موفق به توبه حقیقی شود، اصل گناه از پرونده عملش پاک می شود اما آثار و عوارض آن باقی خواهد ماند. و روح انسان تا تصفیه و تسویه حساب کامل روح، گرفتار عوارض و آثار ناشی از گناه خواهد بود. بعبارتی پشیمانى از گذشته و تصمیم بر ترك گناه، مرحله‏ ى نخستین توبه است، مراحل بعد، موجب می شود كه توبه‏ كننده از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآید. همچون بیمار و كسى كه تب دارد، كه با خوردن دارو، تب او قطع مى‏ شود، ولى بعد از این مرحله نیاز به داروهاى تقویتى دارد تا با استفاده از آنها، بنیه‏ ى جسمى او به مرحله‏ ى قبل از بیمارى برسد.

گفتنی است: فرایند پاکسازی کامل روح از اثار و عوارض گناه، می تواند یا با اختیار خود فرد در فرصت عمر، با تن دادن به بندگی و عبادت خدا و خدمت خالصانه به خلق خدا تحقق یابد، یا باید متحمل سختی ها و ابتلائات دنیا بعنوان کفاره گناهان بشود و یا باید دشواری های سکرات موت و در ادامه عذاب های برزخی را برای تطهیر و تصفیه کامل تحمل کند. حال اگر، گناه و آلودگی شان، در دنیا به حدی بوده که مراحل قبلی ظرفیت پاکسازی کامل را نداشت و در قیامت نیز با همه شفاعت ها و رحمت ها و بخشش های الهی باز هم پرونده اعمال آن ها تطهیر نگردید، این افراد، به صورت موقت وارد دوزخ و عذاب جهنم می شوند. به میزان آلودگی که باقی مانده، با آتش دوزخ تطهیر می شوند و آمادگی ورود به بهشت را می یابند.(7)

البته در روایات دینی، راههای زیادی برای از بین رفتن آثار و عوارض گناهان پس از توبه، بیان شده، که یک نمونه کلی آن، انجام حسنات است. قوله کریم: «نیکی ها، گناهان را از بین می برد.» (8) اما آنچه مهم است اهتمام جدی در انجام دقیق حسنات، توأم با خلوص نیت است،. بی شک، انجام صله رحم، نیکی به پدر و مادر، کمک به محرومان و هر کار خیر و حسنه ای شرایطی هم دارد و اینطور نیست که هر کسی که به اصطلاح موفق به این امور شد پیش خودش گمان کند که تلاشش صد در صد مقبول و کاملاً مرضی رضای خداوند بوده! بلکه باید در همه حال، حالت خوف و رجاء هم داشته باشد، زیرا در همین وضعیت، نیز احتمال قصور و نسیان، خطا و اشتباه و گرفتاری به عجب و غرور منتفی نیست. همچنین در بیان امام رضا (علیه السلام) بسیارصلوات فرستادن سفارش شده، چنانکه می فرماید: «من لم یقدر علی ما یکفّر به ذنوبه فلیکثر من الصلوة علی محمّد و آله فانّها تهدم الذّنوب هدما؛ کسی که توانایی بر چیزی که موجب محو و آمرزش گناهان او شود ندارد، پس بسیار بر محمّد و آلش صلوات بفرستد، چرا که صلوات گناهان و آثارشان را نابود و ریشه کن می کند».(9) در این مجال، به صورت فهرست وار به چند مورد اشاره می کنیم: 1. اهتمام به مجاهدت با نفس، بعبارتی صبر بر معصیت. 2. انجام هر کار خیر و نیکی اعم از محبت و خدمت به خانواده، والدین و نیازمندان، خیرخواهی نسبت به دیگران و ... 3. پیوسته با طهارت (وضو و غسل و...) بودن و اهتمام بر اقامه نمازهای پنجگانه با حضور قلب و در اول وقت. 4. خواندن نمازهای مستحبی، نوافل و مخصوصاً نماز شب. 5. خضوع در عبادت و اشک ریختن در دعا و مناجات از خوف خدا خصوصاً اشک سحرگاهان. 6. جهاد در راه خدا و شهادت در راه حق. 7. صله ارحام و خوش اخلاقی با بندگان خدا بویژه با اقارب و نزدیکان. 8. اطعام دادن و پوشانیدن لباس به فقرا و محرومان. 9. تلاش برای حفظ اسرار و آبروی دیگران. 10. صبر بر طاعت، اهتمام جدی بر انجام وظایف بندگی خدا. 11. انجام صحیح وظایف همسرداری و کمک به همسر در کارهای خانه. 12. تلاوت زیاد قرآن، روزه گرفتن و افطاری دادن به بندگان روزه دار خدا.

پی نوشت ها:
1. امام خمینی، چهل حدیث، نشر فرهنگی رجا، بی تا، ص 231 – 232.
2. «ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَوّابُ الرَّحِیمُ؛ سپس خداوند به آنها برگشت (توفیق توبه داد) تا توبه و برگشت کنند. خداوند بسیار توبه پذیر مهربان است.»، توبه/ 118. برای آگاهی بیشتر ر.ک تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1370، ج 8، ص 173.
3. توبه/ 104؛ شوری/ 25.
4. زمر/ 53 و 54.
5. کلینی، محمدبن یعقوب، كافى، مترجم: هاشم رسولی، کتابفروشیه علمیه اسلامیه، تهران، 1369، ج‏2 ص‏435.
6. همان.
7. علامه طباطبائي، محمد جسین، تفسیر المیزان، ج 11، ص 39، دفتر انتشارات اسلامي ،1417ق.
8. «إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ»، هود/آیه 114.
9. شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، نشر صدوق، تهران، 1372، ج1، ص294.

سلام و تشکر از پیگیری شما دوست عزیز، صحبت ناامید کردن نیست! اگر دقت کنید گفتیم اگر توبه بنده، توبه واقعی و نصوح باشد خداوند همه گناهان گذشته فرد را می بخشد و هم آثار گناه را از وی محو کرده و می زداید. بعبارتی توبه و اظهار پشیمانی گام اول و تازه شروع کار است فرد تائب، پس از توبه باید با عمل صالح و اصلاح و جبران گذشته آثار وضعی گناهان اعم از حق الله و حق الناس را برطرف کند تا کاملاً مشمول رحمت الهی باشد. در حقیقت توبه ارکان و شروطی عادی و کمالی برای قبولی دارد که باید رعایت شود. فلذا آنچه از متون دینی استفاده می شود این است که توبه کردن بر خلاف تصور عموم، کار چندان ساده ای هم نیست. حضرت امیر المؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید: «ترک گناه، آسان تر از توبه کردن است».(3) توبه تنها استغفر الله گفتن نیست.(2) توبه یعنی این که انسان با تمام وجود خویش به سوی خدا برگردد. از گناهان خود پشیمان شود و تصمیم جدی بگیرد که دیگر آن را تکرار نکند و اگر تضییع حقی کرده است، حق الله باشد یا حق الناس آن را بر آورده سازد و ... در توضیح مطلب، به مواردی اشاره می کنیم: الف- ارکان توبه: عبارتند از: 1. پشیمانی از اعمال گذشته: این همان است که در آیات زیادی با عبارت «إِلاّ مَن تاب»(3) و یا «إلاّ الذِّینَ تابُوا» (4) بیان شده است. 2. استغفار از گناهان: این شرط را می­توان از این آیه استفاده کرد: «فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم ...(5) پس برای گناهان خود طلب آمرزش کنند ....» 3. تصمیم جدی بر ترک گناهان در آینده: چنانکه در ادامه آیه قبل فرمود: «وَ لَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُم یَعلَمُونَ(6) و برگناه اصرار نمی­ورزند [و دوباره آن را مرتکب نمی­شوند] در حالی که می­دانند.» ب- شرائط قبولی: 1. انجام عمل صالح: این شرط در آیات متعددی مطرح شده است؛ گاه به صورت: «إلاّ مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً؛(7) مگر کسی که توبه کند و ایمان بیاورد و عمل شایسته انجام دهد.» و گاه به صورت بیان مصداق اعمال صالح، از جمله: «فَان تابُوا وَ اقامُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُم إنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛(8) پس اگر توبه کنند و نماز را به پا دارند و زکات را بپردازند، آنها را رها سازید؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.» یعنی بنده پس از توبه باید در باقیمانده عمر، تمام همتش را بر انجام عمل صالح بگذارد از اهتمام بر انجام فرایض الهی گرفته تا پرداخت حقوق واجب خلق خدا و خدمت و دستگیری از ایشان. 2. اصلاح گذشته: شرط دیگر قبولی توبه جبران و اصلاح گذشته است. «إلاّ الَّذینَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِکَ وَ أصلَحُوا فَإنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛(9) مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و جبران نمایند که خداوند بخشندة مهربان است.» بی شک، جبران گذشته به این است که هم حقوق مادی و معنوی مردم را اداء و هم حقوق خداوند را جبران کند. بنابراین چنانکه گفتیم اگر کسی گام اول را بردارد و از گناهان گذشته، فقط اظهار پشیمانی کند اما بطور ارادی دیگر ارکان و شروط توبه را پیگیری نکند یا ناقص پیگیری کند قطعاً از همه آثار گناهان بطور کامل پاک نمی شود فلذا یا باید در همین دنیا با مواجهه با سختی ها و مشکلات، بیماری ها و حوادث و ابتلائات و چشیدن طعم مرارت ها آثار و عوارض گناهان، تسویه شود، یا هنگام مرگ با چشیدن سختی های سکرات موت، یا در عالم برزخ با گرفتاری های عالم برزخ.(10) و البته این یک تخفیفی برای مؤمنان است.(11) ج- شرائط کمال توبه: درقرآن برخی شرائط دیگر مطرح است که می­توان آنها را شرائط تکمیلی و کمال توبه دانست. به عنوان نمونه، به دو مورد اشاره می­شود: 1. اعتصام بالله و اخلاص.(12) 2. توبه نصوح کردن.(13) برای توبه نصوح تفسیرهای مختلفی شده است که در مجموع می­توان گفت: توبه نصوح آن است که علاوه بر ارکان توبه وشرائط قبولی آن، شرائط کمال را نیز دارا باشد. مثلاً برخی گفته­اند: توبه نصوح آن است که واجد سه شرط باشد: ترس از اینکه پذیرفته نشود، امید به اینکه پذیرفته شود، و ادامه اطاعت خدا. و یا اینکه «توبه نصوح» آن است که گناه خود را همواره در مقابل چشم خود ببینی و از آن شرمنده باشی و یا اینکه گفته شده: «توبه نصوح» آن است که در آن سه شرط باشد: کم سخن گفتن، کم خوردن و کم خوابیدن. و برخی نیز گفته ­اند: توبه نصوح آن است که توأم با چشم گریان و قلبی بیزار از گناه باشد.(14) پی نوشت ها: 1. نهج البلاغه، حکمت 161. 2. روایت شده است که امیر المؤمنین علی (علیه السلام) از مردی شنید که استغفر الله می گفت، فرمود: مادرت به عزایت بنشیند! آیا می دانی استغفار به چه معناست؟ استغفار درجه «علٌیٌین» است و برای تحقق آن شش شرط است ...، نهج البلاغه، حکمت 417 3. مریم/60؛ فرقان/ 70. 4. بقره/ 160؛ مائده/ 34. 5. آل عمران/ 135. 6. همان. 7. فرقان/ 70؛ مریم/ 60. 8. توبه/ 5. 9. نور/ 5؛ همین مضمون در این آیات نیز آمده است: نساء/ 16؛ بقره/ 160؛ آل عمران/ 89. 10. چنانکه در روایتی حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: «هریک از شیعیان ما کاری را که ما نهی کرده ایم مرتکب شود، پیش از آن که بمیرد به مال یا فرزند و یا به خودش بلایی می رسد، که به سبب آن گناهانش پاک شود و خداوند را بدون گناه دیدار کند، اگر چیزی از گناهانش هنوز باقی مانده باشد، در هنگام مردن، به سختی جان دهد.»، خصال شیخ صدوق، صفحه 635، حدیث 10. 11. زیرا انسان مؤمن، حبیب خداست و چون دوست اوست باید برای او تخفیفی صورت گیرد، باید حساب او را در این دنیا تسویه کرد و نظر رحمت خاصه خداوند شامل این فرد شود و از گناهان پاک شود و اگر گناهانی باقی ماند این فرد باید که در هنگام مرگ و یا در برزخ یعنی قبر، عذاب را درک کند تا در قیامت برای مواخذه به جهنم نرود.، برای مطالعه بیشتر ر.ک: پرسمان دانشجویان، مقاله انواع کفاره گناهان. 12. «مگر آنها که توبه [و جبران و] اصلاح کنند و به [دامن لطف] خدا چنگ زنند و دین خود را برای خدا خالص کنند. آنها با مؤمنان خواهند بود و خداوند به افراد با ایمان پاداش عظیمی خواهد داد.»، نساء/ 146. 13. « ای کسانی که ایمان آورده­اید! توبه کنید، توبه­ای خالص، امید است [با این کار] پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد کند.»، تحریم/ 8. 14. تفسیر نمونه، ج 24، ص 290 – 291؛ ر. ک؛ تفسیر قرطبی، ج 10، ص 6766؛ مجمع البیان، طبرسی، ج 10، صص 317 – 318.

دلسوخته said in

سلام. دو نوع آثار داریم دیگه ؟ آثار ماتقدم و آثار ماتاخر . ماتقدم ها قبل مرگ پروندشون بسته میشه و توبه کردن باعث نجات خواهد شد؟ اما آثار ماتاخر ، انسان موجودی اجتماعی است و اعمالش اثر گذار است ، مثلا بنیانگذارن جنگ با اینکه توانایی جنگ جدید داشته باشند و پشیمان شوند و بعد بمیرند نمی توانند یتیمی ، معلولیت ، رنج ، کشتار و ... را جبران کنند و حتی اگر واقعا پشیمان گردند آیا این توبه قابل پذیرش است ؟!

سلام بسیاری از آثار باقیمانده گناهان، بویژه گناهانی که جنبه اجتماعی پیدا می کند مصداق حق الناس هستند و چنانکه می دانید طبق روایات، خداوند از حق خودش میگذرد اما از حق الناس خیر، بعبارتی امر رسیدگی به حق الناس، کمی سخت و دشوار است با این وجود در این خصوص چند نکته حائز اهمیت است: اولا. توبه شرایطی دارد که باید توسط توبه کننده رعایت شود: تا آنجا که ممکن است حق الله مثل واجبات ترک شده و حق الناس مثل بدهکاریها و ستمهایی که در حق دیگران روا داشته را باید جبران کند و الا توبه اش با شرایط یک توبه حقیقی صورت نگرفته البته همه اینها مشروط به توان و وسع توبه کننده نیز هست. ثانیاً. چنان چه توبه کننده پس از توبه تلاش خودش را برای جبران صرف کرد ولی واقعاً توان جبران واجبات و وظایف ترک شده در حق الله یا در انجام وظایفش در مورد جبران حق الناس را نداشته باشد، در این جا خداوند متعال به خاطر توبة او و دغدغه و تلاشش در جبران مافات، مشکلاتش را جبران خواهد کرد. حال اگر کسی توبه کرد و حق الله و حق الناس را با قدرت بر جبران، استرداد حق نکرد. ممکن است خداوند حق الله را در حق او ببخشاید ولی حق الناس در این صورت بخشودنی نخواهد بود. و ثالثاً اینطور نیست که هر کسی علیرغم غوطه ور شدن در ظلم و فساد و تباهی، هر زمان که اراده کرد موفق به توبه شود فلذا بسا کسانی که گناه و فساد و ظلم و تباهی همه وجودشان را احاطه کرده و شیطان و هوای نفس جان و روحشان را تسخیر نموده، موفق به توبه نمی شوند (به این معنا که چنان قلب و دلشان زنگار بسته و به تیرگی ها عادت کرده که تمایل به توبه و بازگشت ندارند) تا صحبت جبران و اصلاح و بخشش حق الناس و ... موضوعیت پیدا کند.

جمعبندی: پرسش: بر اساس سختی و دشواری عذابهای قیامت که به انسان وعده داده شده، افرادی که توبه می کنند چه وضعیتی دارند آیا اگر کسی از کرده هایش توبه کند توبه اش پذیرفته می شود و اما آثارش باقی می ماند و باید نتیجه آثارش را ببینند یا بطور کامل پاک می شود؟   پاسخ: در پاسخ، نکاتی را تقدیم می کنیم: الف- معناشناسی توبه: توبه در لغت به معنای رجوع و بازگشت از گناه است و در اصطلاح عبارت است از: «رجوع از طبیعت [حیوانی] به سوی روحانیت نفس بعد از آنکه به واسطه معاصی و کدورت نافرمانی، نور فطرت و روحانیت محجوب به ظلمت و طبیعت شده است.»(1) در قرآن هم به معنای « رجوع انسان گناهکار» آمده و هم به معنای «توفیق توبه دادن از طرف خداوند به بندة معصیت کار» و هم به معنای « قبول و پذیرش توبه از جانب خداوند متعال» آمده است.(2) قرآن کریم در آیات متعددی مردم را به توبه و رجوع از گناه و بازگشت به درگاه الهی تشویق و ترغیب کرده است.(3) بدون شک، بر اساس آیات قرآن، خداوند توبه کسانی که از گناهان و معاصی گذشته اظهار پشیمانی و ندامت کرده و به اصلاح خود بپردازند می پذیرد و آغوش رحمتش را به روی بندگان توبه کننده اش می گشاید و این خود گواه آنست که پس از توبه واقعی، بنده همچون قبل، از گناهان پاک و طاهر و شایسته برخورداری از رحمت الهی می شود،(5) اما باید توجه داشت که اولاً اشاره حضرت در این روایت، به توبه کننده حقیقی با شرایط توبه واقعی است نه ذکر زبانی و لق لق کردن استغفار،(6) ثانیاً بفرض اینکه شخص، موفق به توبه حقیقی شود، اصل گناه از پرونده عملش پاک می شود اما آثار و عوارض آن باقی خواهد ماند. و روح انسان تا تصفیه و تسویه حساب کامل روح، گرفتار عوارض و آثار ناشی از گناه خواهد بود. چنانکه بیمار و كسى كه تب دارد، با خوردن دارو، تب او قطع مى‏ شود، ولى بعد از این مرحله نیاز به داروهاى تقویتى دارد تا با استفاده از آنها، بنیه‏ ى جسمى او به مرحله‏ ى قبل از بیمارى برسد. ب- فرایند خلاصی از آثار وعوارض گناهان و شرائط توبه: فرایند پاکسازی کامل روح از اثار و عوارض گناه، می تواند یا با اختیار خود فرد در فرصت عمر، با تن دادن به بندگی و عبادت خدا و خدمت خالصانه به خلق خدا تحقق یابد، یا باید بطور غیرارادی متحمل سختی ها و ابتلائات دنیا بعنوان کفاره گناهان بشود و یا باید دشواری های سکرات موت و در ادامه عذاب های برزخی را برای تطهیر و تصفیه کامل تحمل کند. ... و (در اینصورت) آمادگی ورود به بهشت را می یابند.(7) بنابراین، پس از توبه باید با عمل صالح و اصلاح و جبران گذشته آثار وضعی گناهان اعم از حق الله و حق الناس را برطرف کند تا کاملاً مشمول رحمت الهی باشد. در حقیقت توبه ارکان و شروطی عادی و کمالی برای قبولی دارد که باید توسط فرد توبه کننده رعایت شود.. بنابراین چنانکه گفتیم اگر کسی گام اول را بردارد و از گناهان گذشته، فقط اظهار پشیمانی کند اما بطور ارادی دیگر ارکان و شروط توبه را پیگیری نکند یا ناقص پیگیری کند قطعاً از همه آثار گناهان بطور کامل پاک نمی شود فلذا یا باید در همین دنیا با مواجهه با سختی ها و مشکلات، بیماری ها و حوادث و ابتلائات و چشیدن طعم مرارت ها آثار و عوارض گناهان، تسویه شود، یا هنگام مرگ با چشیدن سختی های سکرات موت، یا در عالم برزخ با گرفتاری های عالم برزخ.(10) و البته این یک تخفیفی برای مؤمنان است.(11) ج- راههای برطرف کردن آثار و عوارض گناهان: در روایات دینی، راههای زیادی برای از بین رفتن آثار و عوارض گناهان پس از توبه، بیان شده، که یک نمونه کلی آن، انجام حسنات است.(8) اما آنچه مهم است اهتمام جدی در انجام دقیق حسنات، توأم با خلوص نیت است،. بی شک، انجام صله رحم، نیکی به پدر و مادر، کمک به محرومان و هر کار خیر و حسنه ای شرایطی هم دارد و اینطور نیست که هر کسی که به اصطلاح موفق به این امور شد پیش خودش گمان کند که تلاشش صد در صد مقبول و کاملاً مرضی رضای خداوند بوده! بلکه باید در همه حال، حالت خوف و رجاء هم داشته باشد، زیرا در همین وضعیت، نیز احتمال قصور و نسیان، خطا و اشتباه و گرفتاری به عجب و غرور منتفی نیست. همچنین در بیان امام رضا (علیه السلام) بسیارصلوات فرستادن سفارش شده است.(9) در این مجال، به صورت فهرست وار به چند مورد اشاره می کنیم: 1. اهتمام به مجاهدت با نفس، بعبارتی صبر بر معصیت. 2. انجام هر کار خیر و نیکی اعم از محبت و خدمت به خانواده، والدین و نیازمندان، خیرخواهی نسبت به دیگران و ... 3. پیوسته با طهارت (وضو و غسل و...) بودن و اهتمام بر اقامه نمازهای پنجگانه با حضور قلب و در اول وقت. 4. خواندن نمازهای مستحبی، نوافل و مخصوصاً نماز شب. 5. خضوع در عبادت و اشک ریختن در دعا و مناجات از خوف خدا خصوصاً اشک سحرگاهان. 6. جهاد در راه خدا و شهادت در راه حق. 7. صله ارحام و خوش اخلاقی با بندگان خدا بویژه با اقارب و نزدیکان. 8. اطعام دادن و پوشانیدن لباس به فقرا و محرومان. 9. تلاش برای حفظ اسرار و آبروی دیگران. 10. صبر بر طاعت، اهتمام جدی بر انجام وظایف بندگی خدا. 11. انجام صحیح وظایف همسرداری و کمک به همسر در کارهای خانه. 12. تلاوت زیاد قرآن، روزه گرفتن و افطاری دادن به بندگان روزه دار خدا. پی نوشت ها: 1. امام خمینی، چهل حدیث، نشر فرهنگی رجا، بی تا، ص 231 – 232. 2. «ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَوّابُ الرَّحِیمُ؛ سپس خداوند به آنها برگشت (توفیق توبه داد) تا توبه و برگشت کنند. خداوند بسیار توبه پذیر مهربان است.»، توبه/ 118. برای آگاهی بیشتر ر.ک تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1370، ج 8، ص 173. 3. توبه/ 104؛ شوری/ 25؛ نیر در یکی از آیاتش به روشنی و وضوح می فرماید: «قُل یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلیَ أَنْفُسِهِم لاتَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُم وَ أَسلِمُوا لَهُ مِن قَبلِ أن یَأتِیَکُم العَذابُ ثُمَّ لاتُنصَرُونَ؛ «بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ­اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می­آمرزد، به درستی که خداوند بخشنده مهربان است. و به درگاه پروردگارتان باز گردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید.»،  زمر/ 53 و 54. 4. چنانکه در بیان امام باقر (علیه السلام) گفته شده که: «التائب من الذنب کمن لا ذنب له، توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.»، کلینی، محمدبن یعقوب، كافى، مترجم: هاشم رسولی، کتابفروشیه علمیه اسلامیه، تهران، 1369، ج‏2 ص‏435. 5. در ادامه همان روایت می فرماید: « ... و المُقیم على الذّنب و هو مستغفِرٌ منه كالمُستَهز، و آنكه در گناه بماند و در عین حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.»، همان منبع. 6. علامه طباطبائي، محمد جسین، تفسیر المیزان، ج 11، ص 39، دفتر انتشارات اسلامي ،1417ق. 7. چنانکه در روایتی حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: «هریک از شیعیان ما کاری را که ما نهی کرده ایم مرتکب شود، پیش از آن که بمیرد به مال یا فرزند و یا به خودش بلایی می رسد، که به سبب آن گناهانش پاک شود و خداوند را بدون گناه دیدار کند، اگر چیزی از گناهانش هنوز باقی مانده باشد، در هنگام مردن، به سختی جان دهد.»، خصال شیخ صدوق، نشر کتابچی، تهران، 1377، صفحه 635، حدیث 10. 8. زیرا انسان مؤمن، حبیب خداست و چون دوست اوست باید برای او تخفیفی صورت گیرد، باید حساب او را در این دنیا تسویه کرد و نظر رحمت خاصه خداوند شامل این فرد شود و از گناهان پاک شود و اگر گناهانی باقی ماند این فرد باید که در هنگام مرگ و یا در برزخ یعنی قبر، عذاب را درک کند تا در قیامت برای مواخذه به جهنم نرود.، برای مطالعه بیشتر ر.ک: پرسمان دانشجویان، مقاله انواع کفاره گناهان. 9. قوله کریم: «إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ، نیکی ها، گناهان را از بین می برد.»، هود/آیه 114. 10. قال الرضا (علیه السلام): «من لم یقدر علی ما یکفّر به ذنوبه فلیکثر من الصلوة علی محمّد و آله فانّها تهدم الذّنوب هدما؛ کسی که توانایی بر چیزی که موجب محو و آمرزش گناهان او شود ندارد، پس بسیار بر محمّد و آلش صلوات بفرستد، چرا که صلوات گناهان و آثارشان را نابود و ریشه کن می کند». شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، نشر صدوق، تهران، 1372، ج1، ص294.