جمع بندی ادب قلبی

  جمع بندی پرسش: ادب قلب چیست؟و چه ارتباطی با قلب سلیم دارد؟ پاسخ:  قلب جایگاه ایمان و مخزن حب، و حرم الهی است که نباید امری غیر خدایی را در آن جایگزین کرد: «الْقَلْبُ حَرَمُ اللَّهِ فَلَا تُسْکِنْ حَرَمَ اللَّهِ غَیْرَ اللَّهِ (1) دل حرم خداست ، پس در حرم خدا، غير خدا را ساكن مكن» و از همین‌رو است که خدای متعال در قرآن می‌فرماید:« قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ (2)  بادیه‌نشینان گفتند ایمان آوردیم، ای پیامبر! به آنان بگو: هنوز ایمان نیاورده‌اید، و لکن بگویید تسلیم دستورات الهی شده‌اید، ولی هنوز ایمان وارد قلب‌های شما نشده است.» یکی از اصطلاحات قرآنی قلب سلیم است که منظور از آن قلبی است که آینه تمام نمای رخ جمال و جلال الهی باشد.  امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «الْقَلْبُ السَّلِیمُ الَّذِی یلْقَى رَبَّهُ وَ لَیسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاه (3) قلب سلیم قلبى است که خدا را ملاقات کند، در حالى که هیچ کس جز او در آن نباشد.» در همین زمینه باید گفت؛ توصیفی با نام «قلب سلیم»که در قرآن کریم وجود دارد و توصیه‌هایی در مورد تأدیب قلب و نیز رعایت برخی از دیگر آداب وجود دارد، که نتیجه آن‌را می‌توان همان «ادب قلبی» دانست که تا حدودی با «قلب سلیم» مترادف است. از آن‌جا که قلب جایگاه ایمان و حب الهی است، واضح است که باید آداب این جایگاه حفظ شود؛ لذا می‌توان برخی مظاهر «ادب قلب» را موارد زیر دانست: 1. محبت خدا: یکی از آداب قلب آن است که در آن فقط دوستی خدا باشد، و اگر حب غیر خدا در آن جایگزین شود، نشان از بی‌ادبی قلب خواهد بود. این‌که می‌گویند قلب خود را ادب کنید و یا این‌که ادب قلب به تطهیر آن است؛ معنایش پاک کردن قلب از حب غیر خدا است: «یَا عِیسَى أَطِبْ لِی قَلْبَک‏ (4) اى عيسى دلت را براى من پاكيزه گردان» در واقع اگر دل، از حب ما سوی الله تخلیه شود، و عشق به خدا سراسر آن‌را فرا گیرد، محل تجلی خدا خواهد شد. این‌گونه است که در روایتی می‌خوانیم: «رکوع نشانگر نوعی ادب و سجود نشانگر نوعی قرب و نزدیکی است. و آن‌کس که ادب نیکی نداشته باشد شایسته قرب نیست»(5) 2.شناخت حضرت حق و پرهیز از گناه: از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: مراقب باش تا در دعایت ادب را رعایت کنی و دقّت کن که چه کسی را می‌خوانی و چگونه می‌خوانی و هدفت از دعا چیست؟ و بزرگی و عظمت خدا را برای خودت مجسم کن و با قلبت به این یقین دست یاب که او آنچه در قلبت می‌گذرد را می‌داند و بر سرّ پنهانت آگاه است (6) از این‌رو است که گفته‌اند: ادب قلب شناخت حقوق الهی و دوری و پرهیز از گناه و نافرمانی حق است.(7) 3. ترس و امید: یکی دیگر از آدابی که قلب باید به آن تربیت شود، خشیت از خدا است، زیرا مؤمنان با یاد خدا دلهایشان می‌لرزد (8) و خدا نیز همین را از آنها می‌خواهد، آن‌جا که به عیسی پیامبر (علیه السلام) می‌فرماید: «یَا عِیسَى أَدِّبْ قَلْبَکَ بِالْخَشْیَة (9) ای عیسی با بهره‌ جستن از خشیت، دلت را ادب کن.» این روایت از صریح ­ترین توصیه­ هایی است که به «ادب قلبی» اشاره می‌کند. البته قلب باید در حالت تعادلی بین ترس و امید باشد و از افراط و تفریط خودداری شود.  امام صادق(علیه السلام) به نقل از پدرشان فرمود: هیچ بنده مؤمنى نیست جز آن‌که در دل او دو نور باشد: یکى نور ترس و دیگرى نور امید. اگر این‌را وزن کنند با آن برابر است، و اگر آن‌را وزن کنند با این برابراست.(10) از این‌رو خوف از عذاب الهی آن‌گاه برای قلب ممدوح است که نقش سازنده در زندگی انسان داشته باشد، نه تخریب. انسان هنگامی که مأیوس و ناامید شد دیگر پا در وادی اطاعت نخواهد گذاشت. از آن‌سو اگر امید و رجا هم بخواهد از حد اعتدال بگذرد، دیگر حد و مرز نمی‌شناسد، و نقش تخریبی پیدا می‌کند. 4. نیت صادق: «کسى که نیت پاکی دارد، دارای قلب سلیم نیز خواهد بود؛ چرا که سلامت قلب از شرک و شک، بستگی به خالص‌کردن نیت برای خدا دارد»(11) 5. هماهنگی قلب و زبان: «و خدا به تو فرمان داده که با قلب و زبانت او را بپرستی»(12) 6. تفقه و تعقل: زیرا قلبی که دارای فقه و عقل نیست، از سوی خدا مورد نکوهش قرار گرفته است.(13) 7. آرامش و طمأنینه: چون خدا سکینه و آرامش را در دل افراد با ایمان قرار می‌دهد تا ایمانشان افزون شود: «أَنْزَلَ السَّکینَةَ فی‏ قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ لِیَزْدادُوا إیماناً مَعَ إیمانِهِم(14) اوست خدایی که سکینت و وقار بر دلهای مؤمنان آورد تا بر یقین و ایمانشان بیفزاید.» 8. مهربانی و عطوفت: خداوند بر پیروان عیسی(علیه السلام) منت گذاشته و می‌فرماید که ما در دل‌هاشان مهربانی و دلسوزی قرار دادیم: «جَعَلْنا فی‏ قُلُوبِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَة(15) و در دل پیروان (حقیقی) او رأفت و مهربانی نهادیم.» 9. تمایل به سوی اولیای خدا: در دعای حضرت ابراهیم(علیه السلام) آمده است: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ(16) قلب‌هایى از مردم را طورى گردان که به آنان میل یابند.» ابن عباس در تفسیر این آیه از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است: مصداق این آیه، دل‌هاى شیعیان ما است که شیفته محبت ما می‌گردد.(17) خلاصه این که قلب سلیم و ادب قلبی  قلبی است که جمیع وابستگی های غیر خدایی را از خود دور ساخته و در دنیا کانون توجه و تمرکز خود را بر خدای تبارک و تعالی قرار داده است، آن گونه که در دعا می خوانیم: "الهی هب لی کمال الانقطاع الیک"؛ خدایا کمال بریدن و گسستن به سوی خودت را به من عطا فرما. پی نوشت: 1. شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا،ص 185. 2. حجرات/ 14. 3. کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1368ش،ج 2، ص16. 4. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول ص، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق،ص 500. 5. منسوب به امام صادق(علیه السلام)، مصباح الشریعة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1400ق،ص 89. 6. همان، ص 132 7. سروی مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی (الاصول و الروضة)، محقق، مصحح، شعرانی، ابو الحسن، تهران، ‌المکتبة الإسلامیة، چاپ اول، 1382ق،ج ‏1، ص 386. 8. انفال/ 2 9. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، جامعه مدرسین، قم، 1404 / 1363 ق‏،ص500. 10.کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق،ج ‏2، ص 71. 11. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 2404ق،ج 67، ص 210. 12. منسوب به جعفر بن محمد ع (امام ششم)، مصباح الشریعة، ترجمه و شرح، گیلانی، عبد الرزاق بن محمد هاشم، محقق، مصحح، آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین،تهران، پیام حق، چاپ اول، 1377ش،ص 131. 13. اعراف/ 179 14. فتح/ 4 15. حدید/27 16. ابراهیم/37 17.فرات کوفى ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق، محمودی، محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1410ق،ص 224.