جمع بندی آداب مکاتبات اداری و تطابق آن با سیره معصومین(ع)

با نام و یاد دوست           کارشناس بحث: استاد میقات

درجایی حدیثی خواندم بدین مضمون که اگر شخصی به واسطه سمت و جایگاه طرف مقابل نحوه سلام کردنش متفاوت باشد از ما نیست. متن این حدیث رو پیدا نکردم

  با سلام و درود روایتی با این تعابیر خاص که فرموده اید، نیافتم؛ ولی روایات ذیل می توانند ناظر به فرمایش شما باشند:   «عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا (علیه السلام) قَالَ: مَنْ لَقِيَ فَقِيراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَيْهِ خِلَافَ سَلَامِهِ‏ عَلَى‏ الْغَنِيِ‏ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ عَلَيْهِ غَضْبَان‏» از امام رضا (علیه السلام) روایت شده که فرمودند: کسی که سلام کردنش با مسلمان فقیر، متفاوت باشد با سلام کردنش با مسلمان غنی، خداوند را در روز قیامت، غضبناک و خشمگین ملاقات می کند.(الأمالي(للصدوق)، النص، ص 442، ح 5؛ با تفاوت اندک: عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج ‏2، ص 52، ح 202)   «مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ‏ لَهُ‏ لِغِنَاهُ‏ ذَهَبَ‏ ثُلُثَا دِينِهِ»      امام على (علیه السلام) می فرمایند: هر كس نزد توانگرى بيايد و براى توانگرى او در برابرش تواضع كند، دو سوم دينش رفته است.(نهج البلاغه، حکمت 228)   ادامه....

  در ادامه، نکاتی عرض می شود:   1. خطبه ها و نامه های معصومین (علیهم السلام) با حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبران، آغاز و سپس معمولا با تعبیر «اما بعد» وارد موضوع اصلی سخن می شود؛ لذا مرسوم نبوده که القاب و تعابیری در ابتدای نامه ها و مکاتبات برای طرف مقابل، آورده شود.   2. توجه به فرهنگ هر زمان، موضوع مهمی است، یعنی باید دید فرهنگ آن زمان چگونه بوده و فرهنگ امروزه چگونه است و نمی توان معیارها و پارامترهای یک فرهنگ را برای فرهنگ دیگری تجویز کرد و با یکی، دیگری را تخطئه کرد.   3. بله، چاپلوسی و تملق، مذموم و ناپسند است و در شریعت اسلام نیز مورد نهی قرار گرفته و در روایات به عنوان یکی از علائم شخص حسود(تحف العقول، النص، ص 22)، از اوصاف فرد منافق(عيون الحكم و المواعظ، ص 55، ش 1426) و از ویژگی نادانان و جاهلان(غرر الحكم و درر الكلم، ص 209، ش 436) شمرده شده است.   4. بایستی رعایت ادب را از تملق و چاپلوسی جدا کرد، لذا این گونه نیست که بگوییم هر تعبیر «باستحضار می رساند» به معنای چاپلوسی است بلکه می تواند رعایت ادب و احترام را برساند. بله در افراد متملق و چاپلوس، می تواند به همان معنا باشد ولی در دیگران، چنین نیست، زیرا متناسب با فرهنگ امروز و رساننده رعایت ادب و احترام است.   5. بله، مقام بالاتر بایستی متواضع بوده و حضرات معصومین (علیهم السلام) را الگوی خود قرار دهد. از ویژگی های بارز پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پیشقدم شدن در سلام کردن است، حتی در روایتی چنین آمده: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)‏ خَمْسٌ‏ لَا أَدَعُهُنَ‏ حَتَّى‏ الْمَمَاتِ‏ الْأَكْلُ عَلَى الْحَضِيضِ‏ مَعَ الْعَبِيدِ وَ رُكُوبِيَ الْحِمَارَ مُؤْكَفاً وَ حَلْبِيَ الْعَنْزَ بِيَدِي وَ لُبْسُ الصُّوفِ وَ التَّسْلِيمُ عَلَى الصِّبْيَانِ لِيَكُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِي» رسول خدا (صلى الله عليه و آله) فرمودند: پنج چيز را تا دم مرگ رها نكنم؛ با غلامان بر روى زمين غذا خوردن، بر دراز گوش پالان شده سوار شدن [جهت رعایت تواضع]، با دست خويش شير از پستان بز دوشيدن، لباس پشمينه به تن كردن و بر كودكان سلام نمودن؛ تا اين كارها پس از من روش همگانى گردد.(عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج ‏2، ص 81، ح 14)    

نحوه جمع این حدیث با آداب اداری موجود

  بنابر این:   با بررسی فرهنگ ها باید دید چه چیزی تملق است و چه چیزی تملق نیست. فرهنگ ها در زمان های مختلف، متفاوت است و نمی توان با یکی در باره دیگری قضاوت کرد.   از طرفی، تفاوت تعبیر که یکی بگوید «باستحضار می رسد» و دیگری بگوید «جهت اصلاع»؛ لزوما به معنای تملق از جانب فرد پایین دست و به معنای بی احترامی و یا تکبر از سوی مقام بالا دست نیست.   بله روشن است که به کار بردن برخی القاب و تعابیر و...، از مصادیق بارز تملق و چاپلوسی است و با معیارها و موازین دینی ناسازگار است. همین طور مواردی که مقام بالاتر، نسبت به مراجعه کننده، نگاه از بالا به پایین دارد، نیز با معیارها و موازین دینی ناسازگار است.   بایستی حضرات معصومین (علیهم السلام) را الگو قرار دهیم؛ کما این که به تصریح قرآن کریم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بهترین اسوه و الگو هستند: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيراً» مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نيكويى بود، براى آن ها كه اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى ‏كنند.(احزاب: 33/ 21)    

جمع بندی پرسش: امروزه در مکاتبات اداری مرسوم است که از پایین به بالا، باید ادبیات با عبارات محترمانه باشد، مثل «با سلام و احترام»، «باستحضار می رساند»، و... و حتی برخی موارد، نمود بارز تملق و چاپلوسی است. در حالی که از بالا به پایین، این ادبیات و این احترام نیست. آیا تفکیک قایل شدن در نحوه خطاب قرار دادن زیردست و بالادست، در سیره معصومین مشاهده شده است؟ در جایی حدیثی خواندم بدین مضمون که اگر شخصی به واسطه سمت و جایگاه طرف مقابل، نحوه سلام کردنش متفاوت باشد از ما نیست. نحوه جمع این حدیث با آداب اداری موجود برایم قابل هضم نیست. پاسخ: روایتی با این تعابیر خاص که فرموده اید، نیافتم؛ ولی روایات ذیل می توانند ناظر به فرمایش شما باشند: «عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا (علیه السلام) قَالَ: مَنْ لَقِيَ فَقِيراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَيْهِ خِلَافَ سَلَامِهِ‏ عَلَى‏ الْغَنِيِ‏ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ عَلَيْهِ غَضْبَان‏»؛ از امام رضا (علیه السلام) روایت شده که فرمودند: کسی که سلام کردنش با مسلمان فقیر، متفاوت باشد با سلام کردنش با مسلمان غنی، خداوند را در روز قیامت، غضبناک و خشمگین ملاقات می کند.(1) «مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ‏ لَهُ‏ لِغِنَاهُ‏ ذَهَبَ‏ ثُلُثَا دِينِهِ»؛ امام على (علیه السلام) می فرمایند: هر كس نزد توانگرى بيايد و براى توانگرى او در برابرش تواضع كند، دو سوم دينش رفته است.(2) در ادامه، نکاتی عرض می شود: 1. خطبه ها و نامه های معصومین (علیهم السلام) با حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبران، آغاز و سپس معمولا با تعبیر «اما بعد» وارد موضوع اصلی سخن می شود؛ لذا مرسوم نبوده که القاب و تعابیری در ابتدای نامه ها و مکاتبات برای طرف مقابل، آورده شود. 2. توجه به فرهنگ هر زمان، موضوع مهمی است، یعنی باید دید فرهنگ آن زمان چگونه بوده و فرهنگ امروزه چگونه است و نمی توان معیارها و پارامترهای یک فرهنگ را برای فرهنگ دیگری تجویز کرد و با یکی، دیگری را تخطئه کرد. 3. بله، چاپلوسی و تملق، مذموم و ناپسند است و در شریعت اسلام نیز مورد نهی قرار گرفته و در روایات به عنوان یکی از علائم شخص حسود(3)، از اوصاف فرد منافق(4) و از ویژگی نادانان و جاهلان(5) شمرده شده است. 4. بایستی رعایت ادب را از تملق و چاپلوسی جدا کرد، لذا این گونه نیست که بگوییم هر تعبیر «باستحضار می رساند» به معنای چاپلوسی است بلکه می تواند رعایت ادب و احترام را برساند. بله در افراد متملق و چاپلوس، می تواند به همان معنا باشد ولی در دیگران، چنین نیست، زیرا متناسب با فرهنگ امروز و رساننده رعایت ادب و احترام است. 5. بله، مقام بالاتر بایستی متواضع بوده و حضرات معصومین (علیهم السلام) را الگوی خود قرار دهد. از ویژگی های بارز پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پیشقدم شدن در سلام کردن است، حتی در روایتی چنین آمده: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و آله)‏ خَمْسٌ‏ لَا أَدَعُهُنَ‏ حَتَّى‏ الْمَمَاتِ‏ الْأَكْلُ عَلَى الْحَضِيضِ‏ مَعَ الْعَبِيدِ وَ رُكُوبِيَ الْحِمَارَ مُؤْكَفاً وَ حَلْبِيَ الْعَنْزَ بِيَدِي وَ لُبْسُ الصُّوفِ وَ التَّسْلِيمُ عَلَى الصِّبْيَانِ لِيَكُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِي»؛ رسول خدا (صلى الله عليه و آله) فرمودند: پنج چيز را تا دم مرگ رها نكنم؛ با غلامان بر روى زمين غذا خوردن، بر دراز گوش پالان شده سوار شدن [جهت رعایت تواضع]، با دست خويش شير از پستان بز دوشيدن، لباس پشمينه به تن كردن و بر كودكان سلام نمودن؛ تا اين كارها پس از من روش همگانى گردد.(6) بنابر این: با بررسی فرهنگ ها باید دید چه چیزی تملق است و چه چیزی تملق نیست. فرهنگ ها در زمان های مختلف، متفاوت است و نمی توان با یکی درباره دیگری قضاوت کرد. از طرفی، تفاوت تعبیر که یکی بگوید «باستحضار می رسد» و دیگری بگوید «جهت اصلاع»؛ لزوما به معنای تملق از جانب فرد پایین دست و به معنای بی احترامی و یا تکبر از سوی مقام بالا دست نیست. بله روشن است که به کار بردن برخی القاب و تعابیر و...، از مصادیق بارز تملق و چاپلوسی است و با معیارها و موازین دینی ناسازگار است. همین طور مواردی که مقام بالاتر، نسبت به مراجعه کننده، نگاه از بالا به پایین دارد، نیز با معیارها و موازین دینی ناسازگار است. بایستی حضرات معصومین (علیهم السلام) را الگو قرار دهیم؛ کما این که به تصریح قرآن کریم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بهترین اسوه و الگو هستند: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيراً»؛ مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نيكويى بود، براى آن ها كه اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى ‏كنند.(7)   پی نوشت ها: 1. ابن بابويه (صدوق)، الأمالي، ناشر: كتابچى‏ ـ تهران‏، 1376 ش‏، چاپ ششم‏، ص 442، ح 5؛ با تفاوت اندک: ابن بابويه، عيون أخبار الرضا (عليه السلام)‏، محقق/مصحح: لاجوردى، ‏ناشر: نشر جهان‏ ـ تهران، 1378 ق‏، چاپ اول، ج ‏2، ص 52، ح 202. 2. شریف الرضی، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، انتشارت: مشهور ـ قم، حکمت 228. 3. ابن شعبه حرانى، تحف العقول‏، محقق/مصحح: غفارى، ناشر: جامعه مدرسين ‏ـ قم‏، 1404ق، چاپ دوم‏، ص 22. 4. ليثى واسطى، على بن محمد، عيون الحكم و المواعظ، محقق/مصحح: حسنى بيرجندى، ناشر: دار الحديث‏ ـ قم‏، 1376ش، چاپ اول، ص 55، ش 1426. 5. تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم‏، محقق/مصحح: رجائى، ناشر: دار الكتاب الإسلامي‏ ـ قم‏، 1410 ق‏، چاپ دوم‏، ص 209، ش 436. 6. عيون أخبار الرضا (عليه السلام)، پیشین، ج ‏2، ص 81، ح 14. 7. احزاب: 33/ 21.