دیدگاه حنفیه درباره جمع بین الصلاتین!

تب‌های اولیه

5 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
دیدگاه حنفیه درباره جمع بین الصلاتین!
سلام علیکم دیدگاه فقهی حنفی مذهبان که بیشتر اهل سنت ایران را تشکیل می دهند نسبت به جمع بین نمازها چیست؟ آیا آنها جمع را بین نمازها را مثل شیعه جایز می دانند یا خیر؟ متشکر و ممنون.
با نام و یاد دوست           کارشناس بحث: استاد صدرا
با سلام و عرض ادب پاسخ اجمالی: ازدیدگاه «مذهب فقهی حنفی» بر خلاف سایر مذاهب فقهی اهل سنت که اصل مسأله ی جمع بین صلاتین را در موارد ضرورت و سفر جایز دانسته اند؛ جمع بین دو نماز به صورت حقیقی آن به اینکه (بر اساس دیدگاه آنان در تعیین وقت نمازهای یومیه) یک نماز در وقت نماز دیگر خوانده شود جایز نبوده و تنها «جمع صوری و ظاهری» جایز است به اینکه خواندن یک نماز (همچون نماز ظهر یا نماز مغرب) از ابتدای وقت آن به تأخیر انداخته شده و نمازگزار آن را در آخر وقت آن بجا آورد که پس از اقامه ی این نماز (ظهر یا مغرب) وقت آن به اتمام رسیده و شخص نماز بعد (نماز عصر- نماز عشاء) را در اول وقت آن بجا می آورد. این گونه ی از جمع در واقع جمع نبوده؛ بلکه بر اساس دیدگاه آنان در تعیین اوقات نمازهای پنج گانه هر دو نماز در وقت خود خوانده شده با این تفاوت که نماز اول به آخر وقت اختیاری آن موکول شده و نماز دوم نیز در ابتدای وقت فضیلت آن بجا آورده می شود. چنین دیدگاهی مخالف صریح روایاتی است که در منابع فقهی اهل سنت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که بیانگر جمع میان دو نماز از سوی آن حضرت در حضر و در غیر مورد ضرورت همچون: مسافرت و روز بارانی و عذرهای دیگر بوده و در تعلیل آن در کلام برخی از صحابه آمده که آن حضرت به خاطر رفع مشقت از امت خویش چنین کاری را انجام داده که این امر بیانگر جواز مطلق جمع میان دو نماز خواهد بود و این در حالی است که جمع صوری نه تنها هیچ مشقتی را رفع ننموده؛ بلکه انجام آن خود نیاز به دقت داشته که چنین امری با فلسفه جواز جمع میان دو نماز منافات دارد. ادامه دارد.
توضیح: از دیدگاه مذاهب فقهی اهل سنت غیر از فقه حنفی جمع بین صلاتین در سفر و در شرایطی که موجب عسر و حرج بر مکلّفین بوده؛ همچون بارانی بودن هوا به هنگام شب و یا مریض بودن افراد جایز است. دلیل چنین فتوایی روایات متعددی است که بیانگر آن است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مواقف متعددی همچون موسم حج، [1]مسافرت و در شهر مدینه بدون عسر و حر ج و شب بارانی بین نمازهای (ظهر و عصر) و (مغرب و عشاء) جمع نمودند. که در تعلیل این جمع در بیان برخی از صحابه تصریح شده است که علت آن نفی عسر و حرج بر مکلّفین بوده است. چنانکه از «ابن عباس» در علت چنین امری پرسش شد و وی در پاسخ گفت: پیامبر (صلی الله علیه و آله) خواست که امتش به حرج نیفتند»[2]. بیان برخی از روایات جمع میان دو نماز «مسلم بن حجاج نیشابوری» (متوفی :261هـ) در کتاب «صحیح مسلم» که دومین منبع صحیح اخبار و بهترین منبع روایی صحیح در ترتیب ابواب در نزد اهل سنت است،[3] این روایات را در دو باب: «بَابُ جَوَازِ الْجَمْعِ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ فِي السَّفَر» و «بَابُ الْجَمْعِ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ فِي الْحَضَرِ» آورده است که در باب نخست هفت روایت و در باب دیگر ده روایت را نقل نموده است که بیانگر سنت قطعی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جمع بین صلاتین است که به چند مورد اشاره می گردد: 1) عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ؛ قَالَ: «صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ) الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ جَمِيعًا. وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ جَمِيعًا. فِي غَيْرِ خَوْفٍ وَ لَا سَفَر»ٍ.[4] سعید بن جبیر گوید: «ابن عباس» گفت: «پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را بدون هیچ عذری و بدون آنکه در سفر بوده باشند به صورت جمع خواند». 2) عَنْ جَابِرِ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ: «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ) صَلَّى بِالْمَدِينَةِ سَبْعًا، وَ ثَمَانِيًا. الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ. وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ».[5]«پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) هفت رکعت و هشت رکعت نماز خواندند. ظهر و عصر و مغرب و عشاء». 3) در روایت دیگری که در صحیح مسلم روایت شده آمده است که: ««عبدالله بن شقیق» گفت: «ابن عباس» در بصره برای ما خطبه خواند و آنرا تا غروب خورشید و پدیدار شدن ستارگان طول داد. مردم هم می گفتند: وقت نماز است! وقت نماز است! در این اثنا مردی از قبیله ی «بنی تمیم» به نزد وی آمد که پیوسته از گفتن: وقت نماز است! وقت نماز است! دست بردار نبود. «ابن عباس»! خطاب به وی گفت: تو سنت را به من یاد می دهی! ای بی مادر! سپس «ابن عباس» گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء را جمع می کرد. «عبدالله بن شقیق» گفت: بدان علت چیزی در دلم خطور نمود تا آنکه به نزد «ابوهریرة» آمدم و در مورد آن پرسیدم و او نیز سخن «ابن عباس» را تأئید نمود».[6] با نگاهی به مجموع روایات جمع میان دو نماز که از طریق صحابه ی متعدد و اسانید مختلفی در کتب روایی اهل سنت نقل شده است روشن می شود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نه تنها در سفر که سیره آن حضرت جمع میان نمازها در سفر بوده؛ بلکه در حضر و نبود هیچ گونه عذری میان نمازها جمع کرده اند و دو نماز را بدون فاصله انداختن میان آنها اقامه نموده اند؛ هر چند اهل سنت روایات جمع بین صلاتین آن حضرت را در مدینه را مقیّد به شب بارانی و یا بیماری نموده اند که این توجیهات اجتهاد در مقابل نصوص قطعی روایی و فلسفه آن است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) نمی خواستند امتشان دچار عسر و حرج شوند. اما در عین حال همگی مذاهب اتفاق نظردارند که جمع صورت پذیرفته از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به صورت جمع حقیقی بوده، یعنی آن حضرت نماز عصر را به همراه نماز ظهر خوانده (جمع تقدیم) و یا نماز ظهر را به تأخیر انداخته و با نماز عصر و در وقت عصر خوانده اند (جمع تأخیر) و به همین شکل نسبت به نماز مغرب و عشاء.   [1] . در موسم حج پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بین نماز های (ظهر و عصر) و (مغرب و عشاء) جمع نمودند به این صورت که در روز عرفه در منی نماز عصر را بلافاصله پس از نماز ظهر اقامه نموده و شب هنگام در «مزدلفه» نماز مغرب را به تأخیر انداخته و با ناز عشاء اقامه نمودند. (ر.ک: ابن رشد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، دارالحدیث القاهرة، ج1، ص181. [2] . «قِيلَ لِابْنِ عَبَّاسٍ: مَا أَرَادَ إِلَى ذَلِكَ؟ قَالَ: أَرَادَ أَنْ لَا يُحْرِجَ أُمَّتَهُ». (مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، 5جلد، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق، ج1، ص490و491، ح50 و 51و 53). [3] . ر.ک : ابن حجر، نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر، مکتبة البشری، ص57. [4] . مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، 5جلد، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق، ج1، ص490، ح705. [5] . همان، ص491، ح 56. [6]. همان، ح57.:«عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَقِيقٍ، قَالَ: خَطَبَنَا ابْنُ عَبَّاسٍ يَوْمًا بَعْدَ الْعَصْرِ حَتَّى غَرَبَتْ الشَّمْسُ وَ بَدَتْ النُّجُومُ. وَ جَعَلَ النَّاسُ يَقُولُونَ: الصَّلَاةَ. الصَّلَاةَ. قَالَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ، لَا يَفْتُرُ وَ لَا يَنْثَنِي: الصَّلَاةَ. الصَّلَاةَ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَ تُعَلِّمُنِي بِالسُّنَّةِ؟ لَا أُمَّ لَكَ‏! ثُمَّ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ جَمَعَ بَيْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ، وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ. قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَقِيقٍ: فَحَاكَ فِي صَدْرِي‏ مِنْ ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ. فَأَتَيْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ، فَسَأَلْتُهُ، فَصَدَّقَ مَقَالَتَهُ».
دیدگاه حنفی مذهبان بر خلاف دیدگاه سایر مذاهب از دیدگاه فقه حنفی جمع میان دو نماز به شکل حقیقی آن چه به صورت جمع تقدیم و چه جمع تأخیرجایز نبوده؛ و بر اساس چنین فتوایی روایات و نصوص روایی بیانگر جمع میان دو نماز در حالی که هیچ عسر و حرجی نبوده به معنایی خاص تفسیر می شود که این تفسیر مغایرت صریح با نصوص روایی و فلسفه جمع میان صلاتین دارد. از دیدگاه «احناف» جمع میان دو نماز تنها به شکل صوری آن جایز بوده بدین معنا که هر یک از نمازها در وقت خود بجا آورده می شود نهایت اینکه اقامه ی نماز اول (مثل نماز ظهر) تا نزدیک انتهای وقت ظهر به تأخیر انداخته شده و نماز ظهر در حصه ی پایانی وقت آن بجا آورده می شود به گونه ای که پس از پایان یافتن نماز ظهر وقت آن نیز به اتمام رسیده و وقت نماز عصر فرار می رسد و نماز گزار نماز عصر را پس از ظهر در اول وقت آن اقامه می کند. در این تفسیر خاص هر دو نماز در وقت خود خوانده شده، جز اینکه نماز اول بجای آن که در ابتدا و یا در اواسط وقت آن خوانده شود در انتهای وقتش خوانده می شود که انتهای این وقت نیز متصل به اول وقت نماز دوم خواهد بود. چنین جمعی هر چند در ظاهر جمع بوده، اما در واقع جمع نبوده و هر یک از نمازها در وقت خود خوانده شده اند جز اینکه نماز اول به آخر وقت اختیاری آن به تأخیر انداخته می شود.[1]   [1] . الجزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان، ج1، ص439.: «يجوز له الجمع بين الظهر والعصر وبين المغرب والعشاء جمعاً صورياً، بأن يصلي الظهر في آخر وقتها الاختياري، والعصر في أول وقتها الاختياري، ويصلي المغرب قبيل مغيب الشفق، والعشاء في أول مغيبه، وليس هذا جمعاً حقيقياً لوقوع كل صلاة في وقتها، وهو جائز من غير كراهة».