زندگي و سلوك بودا
تب‌های اولیه
بودا ، شخصيتي است كه نه تنها معويت گرايان كه بسياري از فيلسوفان را متوجه خود ساخته است . كمتر مركز آموزشي و پژوهشي فلسفي را در غرب سراغ داريم كه مطالعه درباره زندگي و آراي بودا را در برنامه خود نداشته باشد ، در ادامه زندگي نامه بودا و افكار او را مرور مي كنيم . تولد و جواني
سيدارته گوتمه (1) ، يا «بودا»، با طالس، انكسيماندر، فيثاغورث و لائودزه (2) (فيلسوف چيني) همزمان بود، و شايد در 563 پ. م به جهان آمده باشد. اين تاريخ را از گزارشهاي زندگاني امپراطور هند، آشوكا، (3) كه كم يا بيش دست نخورده مانده حساب كرده‌اند. بنابر يك تاريخ تقويم سيلاني، آشوكا 218 سال پس از مرگ بوداي هشتاد ساله تاجگذاري كرد، بنابراين گوتمه در 624 پ. م. زاييده شده و در 544 پ. م. درگذشته است.
كتابهاي «كانون پالي» (4) اطلاعات قابل اعتمادي درباره‌ي سالهاي آخر زندگاني گوتمه به دست مي‌دهند. اما، آنچه از جوانيش مي‌دانيم از متنها و تفسيرهاي دوره‌هاي بعد پيدا شده است، كه بايد هسته‌ي تاريخي آن را از انبوه افسانه‌هاي به هم آميخته جدا كرد. (شومان، آيين بودا، 1375، ص 12). افسانه‌ها درباره تولد بودا چه مي‌گويند؟
در افسانه‌ها آمده است كه پيش از آنكه بودا در اين جهان ظاهر شود، «بودي سَتْوهَ»اي (بوداي بالقوه) بوده است كه در آسمان معروف «توشيتَهْ» (5) مي‌زيسته است. خدايان او را مأمور ساختند تا ظاهر شود و بر گسستن زنجير اسارت همت بگمارد. بوداي آينده پدر و مادر و خانواده‌ي نجيبي را كه مي‌بايستي در آن به دنيا آيد و بزرگ شود برگزيد. مادر آينده او «مهامايا» همسر پادشاه «شاكياها» شبي به خواب ديد كه فيل سفيد و باشكوهي از آسمان پايين آمده و در بطنش جاي گرفته است. منجّمين شاه در تعبير اين رؤيا متفق‌الا´راء گفتند كه ملكه، فرزندي در بطن دارد كه يا به مقام فرمانروايي جهان خواهد رسيد و يا خانه و دنيا را ترك گفته و بودا خواهد شد. (شايگان، اديان و مكتبهاي فلسفي هند، 1375، ص 133)
بنابر همان نوشته‌هاي كانون پالي، مايا - مادر سيدارتَهْ - از خانه‌ي شوهرش در كپيله وَتُّو (6) به راه افتاد تا فرزندي را كه در شكم داشت در ميان خانواده‌ي خود به جهان آورد. اما بين راه دردش گرفت و در نزديك روستاي لُومْبيني پسري زاييد. مادر و نوزاد را به كَپيلَه وتّو باز گرداندند و يك هفته پس از آن مادر در آنجا درگذشت. سوُدودَنَه، (7) پدر نوزاد، پسرش را به مَهاپَجاپَتي (8) مي‌سپارد. اين زن كه نوزاد را با محبت بزرگ كرده، خواهر همسر از دست رفته‌ي سودودنه است كه خود اكنون همسر او شده است.
نام خانواده‌ي بوداي آينده، گوتمه است، از طايفه‌ي سَكْيَه، و از طبقه‌ي جنگاوران. سودودنه، زميندار بزرگ، در زمان تولد پسرش فرمانرواي (9) قلمروي در سرزمين كوسَلَه (10) بود. سيدراته به روزگار جواني فارغ از غم نان بود. منطقه‌ي پيرامون كَپيلَهْوَتّو حاصلخيز بوده، به خصوص براي شالي، و براي ساكنانش زندگي خوبي فراهم مي‌كرد. چشم‌اندازش نيز افسون كننده است. در حالي كه جاي جاي دسته‌هاي پراكنده‌ي درختان بر دشت پوشيده از كشتزار سايه مي‌گسترد.
تربيت سيدارْتَهْ، كه گويا شامل خواندن و نوشتن نبود، موافق سنّت طبقه‌ي بزرگان هند باستان بود. در شانزده سالگي ازدواج كرد و در بيست و نه سالگي صاحب پسري به نام راهولَه (11) شد. در همان سال حالش از بنياد دگرگون شد كه او خود بعدها آن را براي رهروانش چنين باز مي‌گويد:
«پيش از اين من نيز، كه خود دستخوش تولد بودم، چيزي را مي‌جستم كه [ آن نيز خود ] دستخوش تولد، دستخوش پيري، و بيماري، مرگ، اندوه، و آلودگي بود، درست چيزي را مي‌جستم كه خود دستخوش [ اين چيزها ] بود. سپس... دريافتم كه من...، كه دستخوش [ اين چيزها ] هستم چرا [ بايد ] درست چيزي را جستجو كنم كه آن نيز خود دستخوش [ اين چيزها ] است؟ آيا من، پس از آنكه رنج را در تولد [ و چيزهاي ديگر ] شناختم، نبايد (چيزي را) جستجو كنم كه زاييده نشده، بدون پيري، بدون بيماري، بي‌مرگ، بي‌اندوه، نيالوده، و بي‌برتر است، يعني [ «نيروانه» را؟ اندكي پس از آن، ] من كه [ جوان ] [بودم ] ، موي سر و ريشم را ستردم (و) جامه‌هاي زرد پوشيدم، و به خلاف رضاي پدر و مادر اشكبارم، از خانه به بيخانگي رفتم». ( M 26، I ص163)
همچنين مي‌گويد كه شاگرد آموزگاري شد. چيزي نگذشت كه تعليم اومه را فهميد، اما دريافت كه اين تعليم او را به رهايي نمي‌برد. با آموزگار دومش نيز چنين تجربه‌اي داشت. پس، از او نيز رو گرداند و پرسه گردي آغاز كرد. (شومان، آيين بودا، 1375، ص 15).
دوران رياضت
سيدارْتَه در جريان پرسه‌گردي، جايي يافت در خور رياضت كشيدن. آنجا، اقامت كرد تا به رياضتي بسيار سخت تن در دهد. شش سال رياضت كشيد، به تمرينهاي دشوار تنفس دست زد و به بادامي بساخت. پنج مرتاض بر او گرد آمدند به اين اميد كه «چون گوتَمَه «حقيقت» (ذمّه) را يافت، برايشان روشن خواهد كرد» ( M 36 ، I ص247) سيدارْتَه چون دريافت كه از اين خودآزاري راهي به رهايي نمي‌برد، از رياضت دست كشيد و بار ديگر غذاي مناسبي خورد. پس، آن پنج مرتاض، مرتدش خواندند و تركش كردند.
زير درخت سپيداري نشست و از روي روش به تفكر پرداخت، و با چشم جانش در لابه‌لاي سرشت هستي نگريست. زندگانيهاي پيشينش را به ياد آورد، از ميان قانون دوباره زاييده شدن، كه نتيجه‌ي كَرْمَه (12) هاست - ديد و دريافت كه اين رنج است، اين خاستگاه رنج است، اين فرونشاندن رنج است و اين راه فرونشاندن رنج است. او به اين بينش رسيد كه:
«رهايي من [ از رنج ] لرزش‌پذير نيست، اين فرجامين تولد است، ديگر [ براي من ] وجود دوباره‌اي در كار نيست». ( M 26، I ص 167)
درآن‌لحظه، كه بنابر سنّت شب چهاردهم ماه وِيساكَهْي (13) سال 528 پيش از ميلاد بود، سيدارْتَه گوتمه به روشني، (14) يعني به اشراق، رسيد و بودا، يعني روشن و بيدار شد. در آن زمان سي‌وپنج ساله‌بود. (شومان، آيين‌بودا، 1375،ص17)
اشراق بودا؛ افسانه يا واقعيت؟
گاهي گفته‌اند كه اين روشني يا اشراق بودا يك افسانه‌ي ادبي است، چون نشان بسياري از تعليمات او را مي‌توان در انديشه‌هاي پيش از بودايي يافت، به ويژه در «اُپه‌نيشَدْها». (15) اين اگرچه درست است، اما در واقع دليل به حساب نمي‌آيد. «روشني» بودا تجربه‌اي بود كه در آن عناصر پذيرفته شده‌ي انديشه و اعتقاداتي كه او به آنها رسيده بود، (چون نظريه‌ي نه - خود، كه شرح كامل‌تر آن خواهد آمد) (16) ناگهان در يك «نظام» به هم پيوسته تجلي يافت. نگفته نماند كه اين انديشه‌ها و اعتقادات با فلسفه‌هاي رايج متناقض بود. دانش خودآموخته و خود يافته در او تبلور يافت، و رازهاي حيات را بر او آشكار كرد. در نتيجه، روشني بودا نشانه‌ي يكي از لحظات بزرگ تاريخ بشريت است. (شومان، آيين بودا، 1375، ص 18)
روشني يافته، به سوي مردم
بودا پس از دست يافتن به اشراق، بر آن شد كه آن دانش را تعليم كند. پس به راه افتاد تا به گردشگاهي در نزديكي بنارس، (17) برود تا «دروازه‌ي رهايي» را به روي دوستان پيشينش، يعني آن پنج مرتاض، بگشايد. چون ديدند مرتاضي را كه مرتد خوانده بودند نزديك مي‌شود، پيمان بستند كه از سلام و احوال‌پرسي با او رو بگردانند. ولي، يقينِ پرتوافشانِ رهايي او بر آنان چيره شد، و پيمان خود را شكستند. خوشامدش گفتند، و بودا نخستين گفتارش را به نام گفتار به گردش درآوردن گردونه آيين بر آنان فرو خواند. (شومان، آيين بودا، 1375، ص 18). بودا در خطبه خود چنين گفت:
«آنكه به كمال رسيده است اي راهبان آنكه مقدس و ممتاز است بوداست. گوشهاي خود را باز كنيد اي راهبان! چون راه گريز از مرگ يافت شده است».
اين نخستين بار بود كه او براي جمعي اندر يافتِ خود را از حقيقت رنج و تربيت خود، چون راه رهايي از دو كرانه‌ي خودآزاري و شهوتراني، باز مي‌گفت. راه ميانه‌اي كه او روشن‌شدگي كرد بي‌درنگ فهميده شد. همان دم پنج مرتاض، آيين (18) را پذيرفتند و نخستين شاگردان رهرو بودا شدند، و ديري نپاييد كه از ارهت (19) ها، يعني از «مردان كامل و تمام» گشتند.
در اينجا ذكر اين نكته بي‌مناسبت نيست كه كلماتي چون رهرو و انجمن را نبايد در معناي مسيحي آنها فهميد. (20) اگرچه رهروان بودايي با آن سر تراشيده و خرقه‌هاي زرد، و رعايت آداب خاص سلوك، ديگرند و مردم دنيا ديگر، اما با اين همه تمام عمر را به زندگاني در دير سپري نمي‌كرده‌اند. براي ورود به انجمن رهروان، آدابي هست و همچنين يك دوره‌ي درازمدت شاگردي. ولي براي ترك انجمن همان بيرون كردن خرقه از تن كافي است. اتفاقاً، پذيرفته شدن به انجمن به هيچ وجه شرط كافي رسيدن به مقصد نيست، فقط راه رهايي را آسان مي‌كند. در «كانون پالي» سخن از بيست «پيش‌نشين» (21) رفته است كه بي‌آنكه جامه‌ي رهروي در بر كنند به ارهتي رسيده‌اند، كه مقام انسان كامل است.
چند ماه پس از بنياد نهادن انجمن، شماره‌ي رهروان به شصت تن رسيد. در اين هنگام بودا رهروان را فرا خواند و آنان را بر آن داشت كه به اين سو و آن سو بروند و آيين را تعليم دهند و مردمان را به در پيش گرفتن زندگاني پاك بخوانند.
گفتني است كه از روي تعليم بودا نمي‌شود توفيق تبليغي فراوان او را توضيح داد. خود بودا، آيين را «ژرف، دشوارياب، دشوارفهم، واقعي، برترين، براي منطق محض دست نيافتني، باريك، فهميدني فقط براي آموختگان» دانسته است. روش علمي عقلي آن از هر گونه زياده‌روي مي‌پرهيزد، رها كردن رسوم و آدابي كه در آن آمده، رهايي از سلطه‌ي آدابي است كه قلمرو و نانداني برهمنان لافزن بوده است. (22) (شومان، آيين بودا، 1375، ص 20)
[=Century Gothic]منش بودا
[=Century Gothic]منابع پالي تصوير بسيار روشني از منش بودا به دست داده‌اند. رهنمون رفتارش يقين او بود به آزاد بودنش، و نيز خوي نظاره‌گر و دلنمودگيش به همه‌ي بشريت. تصويري فشرده از منش بودا را در زير ارائه مي‌نماييم:
[=Century Gothic]1-[=Century Gothic] اعتماد به نفس بودا نتيجه‌ي آزادي او بود و اين در لحظه‌ي پس از روشن‌شدگيش، آنگاه كه پنج مرتاض را مي‌بيند و بينشهايش را به آنان روشن‌شدگي مي‌كند، آشكار مي‌شود. چون آنها نتوانستند از سلام كردن به او رو بگردانند، نامش را گفتند و او را «دوست» خواندند. ولي گوتمه به اين خطاب اعتراض كرد:
اي رهروان، چنين رفته (23) را به نام و به عنوانِ «دوست» مخوانيد! اي رهروان، چنين رفته، روشني يافته‌ي كامل، (24) ارهت است. ( M 26 I ص 171)
[=Century Gothic]2-[=Century Gothic] بودا، روشني يافته و آزاد، خود را يكسره از هر موجود آزادي نيافته متفاوت مي‌داند. يك بار برهمني از او پرسيد كه آيا او يكي از خدايان است يا موجودي آسماني است، روح است يا انسان. او به همه‌ي اين امكانات پاسخ منفي داد. او از نقصهايي، كه انسان به اعتبار آنها در هر يك از اين جدولها جا مي‌گيرد، پاك بود؛ او بودا بود.
با يك چنين خودآگاهي شايسته‌ي تحسين است كه او آيينش را، كه مي‌تواند انسان را به چنان درجه‌اي برساند، به طريق عقيدتي و جزمي عرضه نكرد، برعكس، سخت بر آن بود كه هيچ تعليمي هرگز نبايد به نيروي سنّت، به اعتبار نوشته شدن در كتابهاي مقدس، به اعتبار هماهنگ بودن با نظرهاي خود فرد، يا به سبب اعتماد به يك مرجع پذيرفته شود. فقط وقتي بايد آن را پذيرفت كه آن را درست دانسته باشيم. ( A 3، 65، 3 I ص 189)
[=Century Gothic]3-[=Century Gothic] بودا هيچ‌گاه كسي را مجبور به پذيرفتن آيين خود نكرد، و حتي هشدار مي‌داد كه با تغيير شتابزده كيش مخالف است. (25) وقتي كه سپهدار سيهه (26) - كه از معتقدان كيش جين (27) بود - پس از گفتگويي با استاد خواست پيرو او شود، پند استاد به او اين بود كه در اين باره بيشتر انديشه كند. وقتي سيهه خواهش خود را براي گرويدن به آيين او تكرار كرد، بودا به او گفت كه از خيرات به رهروان جين دريغ نكند. ( MV 6، 31، 10 به بعد، IVin ص 236)
[=Century Gothic]4-[=Century Gothic] بودا در برانگيختن مردم دم سخت گرمي داشته است. براي جانهاي ساده‌انديش، از كردارهاي نيك، كه به دوباره زاييده شدن در آسمانها مي‌انجامد، به زباني ساده سخن مي‌گفت. در چنين گفتارهايي رايج‌ترين شيوه‌ي بيان، برابر نهادن اضداد است: برابر نهادن مرد ناكامل و كامل، بدانديش و پرهيزگار، راحت دنيايي و آرامش رستگاري، و مانند اينها. (ع. پاشايي، راه آيين، نگاه معاصر، 1380، ص 29)
[=Century Gothic]لحن بودا
[=Century Gothic]گفتگوهايي كه استاد با برهمنان و پيروان كيش جين داشته از گيرايي معنوي خاصي برخوردار است. اينها گواه نرمخويي معنوي هر دو جانب است و گهگاه بودا به گونه‌اي ريشخندآميز سخن مي‌گويد. در مَجّمَه نِكايه آمده است كه بودا با رهروانش از گفتگويي سخن مي‌گويد كه با چند تن از پيروان كيش جين در زمينه‌ي رياضت‌كشي داشته است. او با لبخند يادآور مي‌شود كه رهروان جين كه امروز از تحمل عذاب رنج مي‌برند، بايد در زندگاني پيشين خود، فرومايگاني بوده باشند كه از نظر كرمه (28) اي سزاوار چنين عذابهايي شده‌اند. اما، اگر بر اين پندار مي‌بوديم كه جهان را آفريدگاري ساخته يا خود به تصادف پيدا شده، آنگاه درست چنين مي‌بود كه جينها مخلوق آفريدگاري بدانديش باشند يا ساخته‌ي پيشامدي نامطلوب كه به تصادف رخ داده است. ( M 1 III ص 222) (29)
بودا هر گاه كه در گفتگويي شركت مي‌جست با يكساندلي و واقع‌بيني خود ممتاز بود، رهروِ جين، سَچَّكه اگي‌وِسّانه، (30) كه به مجادله‌گر تيزهوش معروف بود، در پايان گفتار ستيزه‌آميزي بودا را ستود چون كه «رنگ چهره‌اش روشن مانده بود». استادان ديگر به هنگام يك چنين گفتگويي از كوره در مي‌رفتند و سعي مي‌كردند كه دروغ ببافند يا از موضوع طفره بروند ( M 36 I ص250). بدين گونه گوتمه را چنين وصف كرده‌اند كه: مردي است كه به خوي خود چيره است و سرخ نمي‌شود. (شومان، آيين بودا، 1375، ص 24)
ادامه دارد .........
بودا در ميان پيش‌نشينان و رهروان (31)
بودا روزها را چگونه مي‌گذراند؟ او از رهروان پرسه‌گردي بود كه در هند فراوانند، و به‌جز اين هشت چيز مجاز ديگر چيزي ندارند: سه جامه، كشكول يا كاسه‌ي گدايي، يك استره، يك سوزن، يك شال كمر، و يك صافي براي صاف كردن آب. پگاهان خاموش از در خانه‌اي به خانه‌ي ديگر مي‌رفت و قوت مجاز آن روز را جمع مي‌كرد؛ آنگاه، پس از خوردن مختصر ناشتايي، او و رهروان همراهش به گشت و گذار ادامه مي‌دادند. وقتي به مردم بلندانديش مي‌رسيدند، مي‌ايستاد و به پرسشهايشان پاسخ مي‌گفت و آيين را برايشان توضيح مي‌داد. پيش از آنكه خورشيد به سمت‌الرأس برسد، در جاي دلگشايي استراحت مي‌كردند و بازمانده‌ي غذاي دريوزگي را مي‌خوردند. بعد از ناهار و عصر به سير آرام در عوالم دروني و تعليم رهروان مي‌گذشت. اغلب آدم خيّري بودا و رهروان را به ناهاري يا شامي و بيتوته‌اي دعوت مي‌كرد و او مي‌پذيرفت.
توفيق تبليغي بودا در خانواده‌اش متوقف نشد. پسرش راهوله، برادر ناتنيش ننده، (32) برادرزاده‌اش آننده (33) و خويشان دورترش، چون انورودّه، (34) بهدّيه، (35) و ديودتّه (36) تصميم گرفتند كه جامه‌ي رهروي در بر كنند، و پدر و همسر پيشينش هم از «پيش‌نشينان» شدند. بودا پس از ترديد بسيار به نامادريش، مَهاپَجاپَتي، (كه بارها از او طلب رهروي كرده بود)، اجازه داد كه رهرو شود و «انجمن زنان رهرو» را بنياد نهد.
براي خواننده‌ي «كانون پالي» چند تن از پيرامونيان بودا رنگ و بوي خاصي مي‌يابند. شاگردان اصلي او ساري پوتَّه - مردي پرخرد - و مُگُل لانَه، كه مي‌گويند نيروهاي جادوي داشت، هر دو پيش از بودا درگذشتند و سوخته مانده‌هايشان را در سانچي به خاك سپردند. سوبوتي استاد نگرش بود، و مهاكسَّپه در اعمال مرتاضانه ممتاز بود. هم او بود كه پس از مرگ بودا نخستين شورا را رهبري كرد.
در ميان پيش‌نشينان كساني بودند كه از ديگران متمايز بودند. تاجر ثروتمند سودّته «اناتپندكه» (37) دير جيته‌وته (38) را در ساوتي به انجمن بخشيد. بانو وساكا (39) دير پوبارامه (40) را در همان شهر به انجمن بخشيد.
بودا و شاهان
فرمانرواي كشور، انجمن رهروان پرسه‌گرد را كه از طبقات گوناگون مردم پيرواني را به خود مي‌كشد، يك عامل سياسي ممكن مي‌داند، و اين را مي‌توان فهميد. فرمانروايان كسله و مگده، پسيندي (41) و بم‌بساره شاه (كه از طريق ازدواج قوم و خويش شده بودند)، عقيده‌ي موافقي درباره‌ي بودا داشتند، كه يقيناً كم ارزش‌تر از عقيده‌ي ديگران نبود، چون به بي‌آزاري سياسي آيين او پي برده بودند. استاد با هر دو شاه دوست بود و آن دو بيش از يك بار به ديدنش آمدند تا درباره‌ي آيين مشورت كنند يا تعليم بگيرند. چنان كه پيش از اين گفته شد، انجمن در ساوتي - پايتخت كسله - و در راجه‌گهه - پايتخت مگده - ديرهايي داشت. در اينكه نيكخواهي اين دو فرمانروا در گسترش آيين بودا مؤثر بود ترديد نمي‌توان كرد. همچنين تاجران هندي كه از يك دين شكيبا، كه محدوديتهاي كاست را نديده مي‌گيرد استقبال كردند، و به گسترش آيين بسي ياري كرده‌اند. ولي، آيين بودا فقط 250 سال بعد يك دين جهاني شد، يعني وقتي كه آشوكه امپراطور دودمان موريه (42) كه در حدود اواسط قرن سوم پيش از ميلاد در هند فرمانروايي داشت هم به همه‌ي بخشهاي كشورش، و هم به كشورهاي همسايه مبلغاني فرستاد.
طرح ترور بودا
چيزي نمانده بود كه بودا در سال 492 يا 491 پ. م. كشته شود. ديودته‌ي رهرو كه پسرعمو و داماد بودا بود پيشنهاد كرد كه چون بودا سالخورده است به استراحت بپردازد و رهبري انجمن را به او بسپارد. و استاد چون نظر او را رد كرد، ديودته به شاهزاده اجاته ستو، (43) پسر پادشاه مگده، رو آورد. اين شاهزاده دوستي پدرش را با بوداي صلح‌دوست سدّ راه نقشه‌ي فتوحاتش مي‌دانست. ديودته توانست اجاته‌ستو را به كشتن بودا برانگيزد. سربازي را براي كشتن بودا فرستادند، كه چون با استاد روبه‌رو شد نتوانست فرمان را به انجام رساند. به پاي او افتاد، مأموريتش را فاش كرد، و چنان كه در اين داستان آمده، به آيين بودا سر سپرد. ( cv ، 7، 3، 7-6)
كوشش دوم در كشتن بودا نيز به شكست انجاميد و سومين بار، فيل ديوانه‌اي را به سوي او رها كردند. بودا مهرش (44) را به سوي حيوان تابانيد و او را آرام كرد و از آسيب رست. ( cv ، 7، 3، ii -12)
ديودته چون آرزوي رهبري «انجمن» به دلش ماند، خود انجمني با قوانين سخت‌تر بنياد نهاد. بودا بيهوده كوشيده بود كه با يادآوري اين نكته كه كارهاي مرتاضانه براي رهايي سودي ندارد او را بر آن دارد كه دست از اين خيال بردارد. چيزي نگذشت كه انجمن ديودته برچيده شد. (شومان، 1375، صص 27-13)
مرگ بودا
بودا در هشتاد سالگي درگذشت. مي‌گويند هنگامي كه «بودا» متوجه شد كه وقت وداع و پيوستن به «نيروانه» فرا رسيده است، به مريد نزديك خود «آننده» كه از شنيدن اين خبر سخت اندوهگين و پريشان شده بود مي‌گويد: «در حالي كه گروهي از مريداني كه هنوز به زندگي دنيوي دلبستگي دارند از شنيدن اين خبر اندوهگين شده و خواهند گفت: «چه زود چشم جهان درمي‌گذرد، گروه ديگر كه بر خود تسلط يافته‌اند و به راستي مي‌دانند كه جمله‌ي عناصر ناپايدار و زودگذرند و نطفه‌هاي نابودي خويش را در بردارند، خاطره‌ي مرا محترم خواهند شمرد و زندگي خود را با راهي كه من آموخته‌ام تطبيق خواهند داد. (شايگان، 1375، ص 139) وقتي كه آننده به گريه افتاد، استاد او را چنين دلداري داد:
آننده، بس كن، غم مخور، زاري مكن. مگر من هميشه نمي‌گفته‌ام كه همه‌ي چيزهاي عزيز و خوشايند دستخوش دگرگوني، از ميان رفتن، و ناپايندگي است؟ پس، اينجا چگونه مي‌تواند چنين نباشد؟ چيزي كه زاييده شده، به هستي آمده، ساخته شده و دستخوش زوال است، ناممكن است كه از ميان نرود. ( d 16، 5، 14 ii ص144)
آننده از بودا پرسيد با جسد او چه بايد بكنند. او به آننده گفت كه آنان نبايد خود را مشغول جسد او كنند؛ بلكه بايد به رشد معنوي خود عشق ورزند. او گفت پيروان عادي، خود را با جسد مشغول مي‌كنند. (رينولدز، 1379، ص 181). بودا آخرين بار به رهروانش چنين پند داد: «اكنون، اي رهروان، پندتان مي‌دهم: چيزهاي ساخته شده دستخوش زوالند، بيدار و هشيار كوشش كنيد!».
اينها آخرين سخنان بودا بود. اندكي پس از آن به حال اغما افتاد - كه در گفتار پري نيروانه‌ي بزرگ آن را يك حالت نگرش وصف كرده‌اند - و از اين حال به پَري نيروانه رفت، كه حالت رهايي از رنج پس از رها كردن تن است.
سالِ درگذشت بودا 483 سال پيش از ميلاد مسيح بود. يونان در اين سال با ايران مي‌جنگيد (كه سه سال بعد فتح دريايي تميستُكل (45) در سالاميس به آن پايان داد)، در حالي كه هراكليت، پارمنيد و آشيل (46) (در يونان) و كنفوسيوس در چين زنده بودند.
جسد بودا را يك هفته پس از درگذشتش سوزاندند. خاكسترش را ميان هفت خاندان از دودمان بزرگان هند، و نيز برهمني كه اين آداب را انجام داده بود، قسمت كردند. از خاكستر او به يكي از خاندانهاي بزرگ ديگر نيز رسيد، و دونه‌ي (47) برهمن، كه مراسم مرده سوزان را انجام داده بود، ظرفي را كه در آن خاكستر مرده را جمع كرده بودند گرفت. همه‌ي گيرندگان اين خاكسترها سهم خود را در گورْ تپه‌ها، يعني در توپه يا استوپه‌ها (48) جاي دادند.
در 1898 توپه‌اي در پيپراوا، (49) نزديك شهر زادگاه بودا كشف و گشوده شد كه به احتمال خانواده‌ي بودا آن را روي سهم خود از خاكستر بودا ساخته بوده‌اند. سه متر پايين‌تر از رأس تپه، كوزه‌ي كوچكي با چند هديه يافتند، و پنج متر و نيم پايين‌تر از آن يك صندوق سنگي يافتند كه پنج ظرف در آن بود. (50) يكي از اينها، كوزه‌اي بود كه از سنگ صابوني (51) ساخته بودند، و بر آن به خط براهمي، (52) و زبان ماگدي نوشته بودند:
اين كوزه‌ي خاكستر بوداي والا از (طايفه‌ي) سكيه هديه است از سوكيتي (53) و برادران و خواهران، پسران و همسرانشان.
در 1958 يادگارهاي بيشتري از خاكستر بودا، در منطقه‌ي شهر قبلي ويسالي يافتند. در اينجا در توپه‌اي، تغار كوچك درداري كشف كردند، كه باقيمانده‌هاي استخوان، خاكستر و هديه در آن بود فرض اين است كه اين سهم يادگاري سوخته‌ي جسد بوده است كه پس از سوزاندن جسد به خاندان اشرافي لچهاوي، (54) كه پايتختشان ويسالي بود، رسيده است. (55) (شومان، آيين بودا، ص 26)
پي‌نوشتها
1. Siddhatta Gotama
2. Lao - tse
3. soka َ A در 269 پ. م تنها فرمانرواي هند بود، در 265 پ. م تاجگذاري كرد و در 232 پ. م درگذشت. (شرح كامل‌تر درباره خدمات او به آيين بودا، در ضميمه آمده است)
4. كتابهاي كانون پالي بعداً مشروحاً معرفي خواهند شد.
5. Tusita
6. Kapilavatttu
7. Suddhodana
8. Mah - apaj - apati
9. R - aja
10. Kosala
11. R - ahula
12. Kamma كردار
13. aka - Ves : فروردين و ارديبهشت.
14. bodhi
15. استاد عسكري پاشايي معتقدند كه اين سخن كه انديشه‌ي بودا تحت تأثير اُپه‌نيشَدْهاست، نه سخني نو است و نه بنيادي قطعي دارد. نگ: ع. پاشايي، تاريخ آيين بودا، تهران، نگاه معاصر، 1382، ص 42-35.
16. an - atta
17. Benares
18. Dhamma
19. arahat
20. رهرو ( bhikkhu ) و انجمن ( sangha ) را معمولاً در كتابهاي انگليسي به ترتيب به monk (راهب) و order ترجمه مي‌كنند كه هر دو از مفهومهاي دين يا روحانيت مسيحي نيز هستند.
21. asaka - up (پيش‌نشين)، آن دسته از بودايياني كه «رهرو» نبودند و به «انجمن» نمي‌پيوستند.
22. شرح شرايط ديني و فكري زمان ظهور بودا بعداً خواهد آمد.
23. لقب چنين رفته ( agata - Tath ) را بعدها در زمينه هايي نيز به كار برده‌اند كه بي‌معناست. در اين موارد، اين كلمه را بايد «آن كامل» يا «انسان كامل» ترجمه كرد.
24. asambuddha - . samm
25. اين تساهل بودا، ظاهراً هميشه مورد عمل رهروان او نبوده است. نمونه‌اش جنگهاي داخلي سريلانكاست. (نگ: هوكينز، برادلي، آيين بودا، ترجمه محمدرضا بديعي، تهران، اميركبير، 1380، ص 168)
26. Siha
27. jain
28. karma به پالي kamma در لغت به معناي «كردار» است. در اين باره بيشتر سخن گفته خواهد شد.
29. خوب است كه نظر جينها را از زبان خود بودا بشنويم: «... برخي از استادان دين (يا، سمنه - برهمنها) هستند كه چنين عقيده و نظري دارند كه «هر چه شخص تجربه مي‌كند... همه نتيجه‌ي كرداري است كه پيش از اين كرده است؛ ازاين‌رو اگر رياضت بكشد با اين قصد كه به كردارهاي گذشته پايان دهد، با دست نيازيدن به كردارهاي تازه، ديگر (براي او) انتقالِ (نتايج كردار) در (زندگانيِ) آينده وجود نخواهد داشت، و چون انتقالي نيست در آينده كردار از ميان خواهد رفت؛ با از ميان رفتن كردار رنج هم از ميان خواهد رفت؛ با از ميان رفتن درد و رنج، احساس از ميان خواهد رفت؛ با از ميان رفتن احساس هر دردي پايان خواهد يافت. عقيده‌ي نگنته‌ها ( Nigantha = جين) چنين است...»
30. . Saccaka Aggivessana
31. دوستداران آيين، يعني آنان كه به بودا، به آيين، و به انجمن پناه مي‌برند، يعني به‌طور كلي شاگردان بودا، به دو دسته تقسيم مي‌شوند، يا به انجمن مي‌پيوندند و رهرو مي‌شوند، اينان از خانه به بيخانگي مي‌روند، سر خود را مي‌تراشند و جامه‌ي زرد دربرمي‌كنند؛ يا دوستدار بودا، آيين، و انجمن هستند، ولي ترك خان‌ومان نمي‌كنند اينان را پيش‌نشين، يا اوپاسَكَه، مي‌گويند. پيش‌نشين مي‌آيد و مي‌نشيند، آيين را مي‌شنود، مي‌آموزد و به خانه‌ي خود باز مي‌گردد. از پيش‌نشينان گَهَه‌پَتي‌ها- پدران خانواده - براي خدماتي كه به انجمن رهروان كرده‌اند معروف‌اند...
بودا وظايف پيش‌نشينها را چنين خلاصه مي‌كند:
پيش‌نشين نه مي‌كشد، نه سبب كشته شدن موجود زنده مي‌شود، با آناني كه مي‌كشند همداستاني نمي‌كند، از آزار موجودات، خواه توانا و خواه ناتوان، پرهيز مي‌كند.
از هيچ‌جا چيزي را كه به او نداده‌اند نمي‌گيرد، آن را از ديگران مي‌داند، كسي را هم به گرفتن آن وا نمي‌دارد، با آناني كه آن را برمي‌دارند همداستاني نمي‌كند، او از هر گونه دزدي مي‌پرهيزد.
فرزانه از زندگي ناپاك دوري مي‌كند همچنان كه از توده‌اي زغال افروخته، اگر نمي‌تواند زندگي پاكدامني را زندگي كند، نبايد گذاشت كه به همسر ديگري تجاوز كند.
نبايد با ديگري در تالار دادگري يا در تالار انجمن دروغ بگويد، نبايد كسي را وادار به دروغ‌گويي كند، نبايد با دروغگو همداستاني كند، بايد از ناحقيقت روبگرداند.
پيش‌نشيني كه آيين را تصديق مي‌كند، نبايد نوشابه‌هاي مستي‌آور بنوشد، نبايد كسي را به اين كار وادارد، نبايد با ميخواران همداستاني كند. بايد بداند كه اين كار به ديوانگي مي‌كشد.
نادان مست خود گناه مي‌كند و ديگران را هم به مستي مي‌كشد. او را از اين گناه، از اين ديوانگي، از اين خوشي ابلهانه دور داريد.
او نمي‌كشد؛ تا چيزي را كه به او نداده‌اند نمي‌گيرد؛ دروغ نمي‌گويد؛ مست نمي‌كند؛ از كامجويي يا زنا خودداري مي‌كند؛ در شب غذاي بي‌موقع نمي‌خورد.
نه به خود حلقه گل مي‌آويزد، و نه عطر مي‌زند؛ بر بستري كه روي زمين گسترده‌اند مي‌خوابد. آنان آنچه را بوداي غلبه‌كننده‌ي بر درد آورده اوپوسَته‌ي هشتگانه مي‌نامند.
او با دل پر ايمان در روزهاي چهاردهم، يا پانزدهم، و هشتم نيمه‌ي هر ماه او پوسته را انجام مي‌دهد و چهارده روز مخصوص را كه هشت بخش دارد به جا مي‌آورد.
مرد دانا بامداد، با دلي پر ايمان با خوراك و نوشيدني انجمن رهروان را شاد مي‌كند، به اندازه‌ي توانايي خود ياري مي‌كند.
پنج پيشه هست كه پيش‌نشين نبايد آنها را در پيش گيرد: شمشيرفروشي، فروختن موجودات زنده، گوشت‌فروشي، مي‌فروشي، و زهرفروشي.
هشت كار هست كه اگر پيش‌نشين دست به آنها نبرد، رهروان كشكول خود را از او دور نگاه مي‌دارند و از او غذا نمي‌طلبند. اگر او دست به اين هشت كار بزند انجمن تشكيل مي‌شود و او را از غذا دادن به رهروان محروم مي‌كند. آن كارها اينهاست: مخالفت با پيشكشهايي كه به رهروان مي‌دهند، رفتاري مخالف صلاح رهروان داشتن، خلاف مسكن آنان، خلاف خود آنان عقيده داشتن؛ ميان رهروان جدايي انداختن؛ به بودا، به آيين، و به انجمن بد گفتن. نگ: ع. پاشايي، بودا، تهران، فيروزه، 1378، ص 295.
32. Nanda
33. - Ananda
34. Anuruddha
35. Bhaddiya
36. Devadatta
37. Sudatta An - athapindika (سيركننده‌ي بينوايان)
38. Jetavana
39. Vis - akh - a
40. Pubb - ar - ama
41. Pasenadi
42. Maurya
43. Aj - atasattu
44. mett - a
45. Themistokles
46. به ترتيب Heraclitus (فيلسوف)، Parmenides (فيلسوف)، و Aeschylus (نويسنده).
47. Dona
48. به پالي upa - Th به سنسكريت upa - st كه امروزه در افغانستان هنوز «توپ» مي‌گويند، و آن تپه‌اي يا گنبد مانندي و گورابي بر سر گور است. البته در معماري بودايي در كشورهاي گوناگون به شكل و صورتهاي گوناگون درآمده است.
a - av - 49. Pipr
50. همه‌ي اين يافته‌ها را - به جز خاكستر درون خمره - امروزه در موزه‌ي ملي هند، در كلكته نگهداري مي‌كنند. چندين دهه‌ي پيش، خاكستر را به پادشاه تايلند (سيام) داده بودند. باستان‌شناسان خط روي خمره را كهن‌ترين سنگنبشته‌ي موجود هند دانسته‌اند.
51. Steatite
i - ahm - 52. Br
53. Sukiti
54. Licchavi
55. براي اطلاعات بيشتر در مورد مرگ بودا، نك: ع.پاشايي، بودا، تهران، مرواريد، 1375، صص 50-247.