پای درس«منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری

باب هفتم : ورع (= پرهیزگاری)

قال الله عزوجل : ( و ثیابک فطهر .)
الورع توق مستقصی علی حذر ، او تحرج علی تعظیم . و هو آخر مقام الزهد للعامه ، و اول مقام الزهد للمرید . و هو علی ثلاث درجات : الدرجه الاولی تجنب القبائح ، لصون النفس ، و توفیر الحسنات ، و صیانه الایمان.
و الدرجه الثانیه حفظ الحدود عند ما لا باس به ، ابقاء علی الصیانه و التقوی ، و صعودا علی الدناءه، و تخلصا عن اقتحام الحدود.
و الدرجه الثالثه التورع عن کل داعیه تدعو الی شتات الوقت و التعلق بالتفرق ، و عارض یعارض حال الجمع.

خداوند عزوجل می فرماید : ( و جامه ات را پاکیزه دار.)
ورع آن است که با حذر ( و پرهیز کامل ) تا نهایت درجه پرهیزگار باشی( و نه تنها از حرام ، بلکه از هر امر شبهه ناکی به غایت بپرهیزی ) ؛ و یا آنکه با تعظیم و بزرگداشت ( امر و نهی خدای متعال ، بر خود ) سخت گیری ( و حتی از پاره ای مباحات نیز درگذری.) و این آخرین مقام زهد برای عامه و نخستین مقام زهد برای مرید است . و دارای سه درجه می باشد :

درجه نخست ، آن است که از امور زشت و قبیح ( شرعی ، همچون محرمات و مکروهات) دوری گزینی تا بدین وسیله نفس خویش را از ( همراهی و همسانی با فساق) در امان داری ، و کارهای نیک ( = واجبات و مستحبات) را فراوان سازی ، و ایمان ( خود را از آنچه مایه نقصان و ضعف آن می گردد) مصون داری.

درجه دوم ، آن است که حدود (الهی ) را ( حتی) نسبت به آنچه منعی در آن نیست ( = مباحات) حفظ کنی –( مقصود آن است که سالک باید از پاره ای مباحات که شبهه ناک است ، پرهیز کند تا مبادا به مرزهای حرام نزدیک شود . چنان که در روایات آمده است : ( دع ما یریبک الی ما لا یریبک.) آنچه تو را به شک می اندازد رها کن و به کاری بپرداز که شک و شبهه ای در آن نیست .) – تا صیانت ( نفس ) و تقوا(یی که در مرحله نخست کسب کرده ای) باقی بماند( و مکدر نشود ) ، و از دنائت ( و خست نفس ) فراز آیی ، و از تجاوز و تعدی از حدود ( و فرو غلطیدن در محرمات) رهایی یابی.

درجه سوم ، آن است که هر داعیه ( و خاطر نفسانی ) را که موجب پراکندگی وقت و وابستگی به تفرق ( و از دست دادن مقام جمع ) می گردد، و هر امر عارضی را که با حال جمع معارضه می کند – ( مانند شهود وقت و رؤیت مقام و حضور که همه با مقام جمع منافات دارد)- از ریشه برکنی.

باب هشتم : تبتل(= بریدن از غیر حق)

قال الله عزوجل : ( و تبتل الیه تبتیلا .)
التبتل الانقطاع بالکلیه . و قوله ( الیه) دعوه الی التجرید المحض . و هو علی ثلاث درجات :
الدرجه الاولی تجرید الانقطاع عن الحظوظ و اللحوظ الی العالم خوفا ، او رجاء ، او مبالاه بحال ؛ بحسم الرجاء بالرضی ، و قطع الخوف بالتسلیم ، و رفض المبالاه بشهود الحقیقه .
و الدرجه الثانیه تجرید الانقطاع عن التعریج علی النفس ، بمجانیه الهوی،و تنسم الروح الانس ، و شیم برق الکشف .
و الدرجه الثالثه تجرید الانقطاع الی السبق ، بتصحیح الاستقامه ، و الاستغراق فی قصد الوصول ، و النظر الی اوائل الجمع.

خداوند عزوجل می فرماید :
( و از همه ببر و به او بپیوند .) تبتل ، انقطاع و بریدن کامل است ؛ و ( الیه ) در این آیه شریفه ، دعوت و فراخوانی ( خداوند) است به آنکه بنده خود را کاملا ( از هر چه غیر اوست ) مجرد ( و جدا) سازد .

تبتل دارای سه درجه است :
درجه نخست ، آن است که ( سالک) خود را از بهره های نفس مجرد و منقطع سازد ، و نیز آنکه در هیچ حال به ( اهل ) عالم ، از روی ترس و یا امید و یا توجه و مبالات ، چشمداشت ( و انتظار خیر از ایشان ) داشته باشد؛ بدین صورت که امید ( به اهل عالم ) را با رضا ( به حکم خداوند ) از ریشه بر کند ، و ترس ( از اهل عالم ) را با تسلیم ( کردن خود به خدا ) قطع نماید ، و التفات و توجه ( به اهل عالم ) را با شهود حقیقت ( = اینکه همه را از خدا ببیند ) ترک گوید .

درجه دوم ،آن است که با ترک هوا و هوس و قرار دادن خود در معرض نسیم انس و انتظار برق کشف ، از میل به نفس ( و همنوایی با آن ) انقطاع حاصل کند.

درجه سوم ، آن است که استقامت و پایداری خود را درست و صحیح سازد و خود را در توجه به وصول ، مستغرق سازد ، ( به گونه ای که هیچ چیز او را از این توجه باز ندارد ) و به سوی اوایل جمع ( = اشراقات سبحات وجه باقی ) نظر افکند ، و بدین وسیله به سوی سبقت ( و طلب مقام سابقین و پیشی گیرندگان ) منقطع گردد، ( و بدان توجه کامل داشته باشد ، و به گونه ای که هیچ چیز او را از آن باز ندارد.)

سلام علیکم و رحمة الله
تقدم درجه اول بدین دلیل است که سالک در این درجه اعتقادات خود را در این باب اصلاح می کند و در درجه بعدی بحث عمل به مقتضای آن اعتقاد با محوریت بر ترک هوا و هوس است.
موفق باشید.

باب نهم : رجاء (=امیدواری)

قال الله عزوجل : ( لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجو الله و الیوم الآخر.)
الرجاء اضعف منازل المرید ؛ لانه معارضه من وجه ، و اعتراض من وجه . و هو وقوع فی الرعونه فی مذهب هذه الطائفه، الا ما فیه من فائده واحده ؛ و لها نطق باسمه التنزیل و السنه، و دخل فی مسالک المحققین؛ و تلک الفائده انه یفثا حراره الخوف، حتی لا یعدو الی الایاس.

خداوند عزوجل می فرماید : ( مسلما برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود ، برای آنها که امید به خدا دارند.)
رجاء، ضعیف ترین منازل مرید است ؛ زیرا از یک جهت معارضه است ، و از یک جهت اعتراض . ( معارضه است با خواست و اراده الهی که شاید به تعذیب او تعلق گرفنه باشد ، و سالک اراده خود را در برابر اراده الهی قرار می دهد که خداوند او را کیفر و عذاب ندهد . و اعتراض بر حکمت خداست ، که چون خدا بی نیاز از تعذیب بندگان است ، عذاب کردن آنها چه وجهی تواند داشت ؟ )
رجاء نزد اهل سلوک ، قرار گرفتن در سستی ( و تنبلی و واقع شدن در شهوتهای نفسانی ) است ؛ و تنها در آن یک فایده است ؛ که به خاطر همان فایده در کتاب و سنت از آن نام برده شده ( و مورد مدح و ستایش قرار گرفته ) و در مسالک اهل تحقیق وارد گشته است ، و آن فایده آن است که رجاء از حرارت خوف ( و ترس) می کاهد تا ( شدت بیم از کیفر الهی ) به یاس ( و ناامیدی از رحمت الهی ) منجر نگردد.

و الرجاء علی ثلاث درجات: الدرجه الاولی رجاء یبعث العاملعلی الاجتهاد ، و یولد التلذذ بالخدمه ، و یوقظ لسماحه الطباع بترک المناهی.
و الدرجه الثانیه رجاء ارباب الریاضات ، ان یبلغوا موقفا تصفو فیه هممهم، برفض الملذوذات ، و لزوم شروط العلم ، و استقصاء حدود الحمیه .
و الدرجه الثالثه رجاء ارباب طیب القلوب ؛ و هو رجاء لقاء الحق عزوجل ، الباعث علی الاشتیاق ، المنغص للعیش ، المزهد فی الخلق.

رجاء را سه درجه است :
درجه نخست ، رجائی است که عامل (= کارکن)را به تلاش و کوشش بر می انگیزد ، و در او لذت( و سرور) از خدمت( به خداوند و طاعت و بندگی او ) به وجود می آورد، و طبع ها را برای سخاوت به ترک منهیات( و یا ترک جوانمردانه منهیات ) بیدار می سازد . ( چراکه اگر نفس از تخیل رسیدن به کمال و کرامت در آخرت ، لذت نبرد ، در همان لذات دنیوی می آرمد.)
درجه دوم، رجاء اهل ریاضت است ، که به جایگاهی رسند که همتهایشان در آن خالص گردد، بدین وسیله که خوشی ها و لذتها را ترک گویند ، و با شرایط علم ( ظاهر که همان شریعت محمدی صلی الله علیه و اله است ) ملازمت یابند ( = همه اعمال خود را بر احکام شرعی منطبق سازند ) و به دورترین حدود ( ومرزهای ) حمیت بار یابند . ( حمیت همان برتری جویی از پستی تفرقه و پراکندگی است . این دسته از سالکان ، چون به عزیزترین و شریف ترین موجودات دل بسته اند ، از توجه به امور پست و ناچیز ، که به ماسوی الله است ، پرهیز دارند.)
درجه سوم ، رجاء صاحبان دلهای پاک است ، ( کسانی که دل را از تعلق به هر چه غیر اوست ، پاک و خالص ساخته اند .) و آن رجای لقاء و دیدار حق عزوجل است ، که اشتیاق (= میل شدید به زیارت قرب) را برانگیزد، و عیش( و نوش این جهانی را ) تیره و مکدر سازد ، و موجب دوری از مردم گردد.