جمع بندی اعتبار کتاب دستور المنجمین

1. جوینی، علاءالدین عطاالملک بن بهاءادلین محمد بن محمد، تاریخ جهانگشای جوینی، (681ق)، مصحح محمد قزوینی، دنیای کتاب، تهران، چاپ چهارم، 1385ش، ج3، ص280 پاورقی.

در زمنیه بحث اساعیلیه کتابهای زیادی تالیف شده است. در از نظر اعتبار سنجی باید گزارش به گزارش بررسی شود و درباره گزارش اظهار نظر شود نه خود کتاب، زیرا همانطور که عرض شد با توجه به تعصبات دینی نوسندگان این کتابها نمی توان آنان را معتبر دانست.
مهمترین کتابهای اسماعیلیه عبارتند از:
یک: كتاب عيون الاخبار و فنون الآثار فى ذكر النبى المصطفى المختار و وصيه الكرار و آلهما الاطهار، تاليف، داعى ادريس عماد الدين داعى يمن (متوفى 872 ه ق) در هفت جزء است. (عدد هفت جايگاه ويژه‏اى نزد شيعه اسماعيليه دارد.اين كتاب شامل تاريخ اسماعيليان، از زمان حضرت على (ع) تا قرن نهم زمان حيات مؤلف است. جزءهاى چهارم و پنجم و ششم كتاب را مصطفى غالب در بيروت چاپ كرده است (1) و بخش خاصى از آن به نام تاريخ الخلفا الفاطميين بالمغرب با تحقيق «محمد اليعلاوى‏»در بيروت چاپ شده است. ظاهرا بقيه كتاب تاكنون به صورت خطى باقى مانده است. قطعاتى از آن را نيز «الدشراوى‏» در تونس (1979) و حمدانى در مجله Des islam چاپ كرده‏اند. (2)
1. م. س. گ. هاجن، دولت اسماعيليه، 259-260.
2. السبع ‏الرابع، نشر مصطفى غالب، بيروت 1973 السبع الخامس، نشر مصطفى غالب، بيروت 1975 السبع السادس، نشر مصطفى غالب، بيروت 1984.

يكى ديگر از نخستين آثار اسماعيليه، كتاب افتتاح الدعوه و ابتداء الدوله نوشته قاضى نعمان بن محمد قاضى القضات المعز لدين الله است.اين اثر كه تاريخ دعوت فاطميان در يمن و آفريقاى شمالى تا برقرارى خلافت آن‏ها است، از ارزش زيادى برخوردار است. اين كتاب يكبار به تحقيق «وداد القاضى‏» به سال 1970 م در بيروت و بار دوم به تحقيق «فرحات الدشراوى‏» به سال 1975م در تونس چاپ شده است.

از آثار ديگر رياض الجنان تاليف شرف على سيد نورى است كه در سال 1277 ه.ق در بمبئى منتشر شده اين اثر كل جهان اسلام را مورد توجه قرار داده و نويسنده از نظر گرايش كاملا اسماعيلى است.

و ديگر كتاب الفلك الدوار فى سماء الائمه الاطهار تاليف شيخ عبد الله بن مرتضى يكى از اسماعيليان خوابى است كه در سال 1356در حلب چاپ شده و تاريخ عمومى اسماعيليان است. نويسنده به كتاب‏هاى فرقه بهره دسترسى داشته ولى قسمت تاريخى كتابش را از روى منابع اهل سنت نوشته، لذا ارزش چندانى ندارد. (1)

1.برنارد لويس، پیدایش اسماعیلیه، ص 20.

جامع التواريخ( تاريخ اسماعيليان)، نوشته رشيدالدين فضل‏الله همدانى، دیگر کتابی است که در مورد اسماعیلیه نگاشته شده است.

رشيدالدين، نويسنده اين كتاب در دوره جانشين و برادر غازان‏خان؛ يعنى سلطان محمد اولجايتو( خوبنده / خدابنده)، فرمان يافت كه تاريخى عمومى بنويسد و او نوشتن جامع‏التواريخ را آغاز كرد و پس از پنجاه سال به پايانش رساند. تاريخ اسماعيليان، بخشى از اين كتاب است كه سرگذشت فاطميان مصر و رفيقان صبّاحى را در بردارد و از اسطوره‏ها و داستان‏هاى اين قوم( فرقه) انباشته است. اين اثر را از ديد درستى و استوارى، سودمندترين بخش جامع التواريخ مى ‏توان برشمرد.

اين اثر، دو بخش دارد:« ذر ذكر دولت خلفاى علويه طاهره مهديه» و« در تاريخ طايفه نزاريان و داعيان ايشان». هر يك از اين بخش‏ها با مقدمه‏اى آغاز و از آن پس، گزارش‏هاى تاريخى عرضه مى‏ شود. بخش نخست، چهارده عنوان( فصل) و بخش دوم سيزده عنوان در بردارد.

نويسنده براى نوشتن اين بخش از كتاب بزرگ خود، افزون بر تاريخ جوينى از آثار گوناگونى سود برده و با توجه به نثر آن، مى‏ توان گمان زد كه منشى همه باب‏ها و فصل‏ها يك تن نبوده، بلكه هر بخشى را كسى نوشته است. اگرچه رشيدالدين در نوشتن اين كتاب از دستياران و فضلاى بسيارى كمك گرفت، شايد بتوان گفت كه علت مهم‏تر ناهم‏گونى فصل‏ هاى اين بخش( اسماعيليان و فاطميان و نزاريان)؛ نقل مطالب از كتاب‏هاى گوناگون و بازتابنده نثر آنها است. براى نمونه، بخش اواخر اسماعيليه و حركت هلاكو براى فتح قلاع، از جهانگشاى جوينى اقتباس شده است. خود نويسنده نيز بارها با عبارت« العهده على الراوى»، بدين نكته اشاره مى‏ كند.

برپايه درون‏مايه جهان‏گشاى عطاملك جوينى، او مطالب فراوانى را از نوشته‏ هاى اسماعيليان و رفيقان در كتابخانه الموت برگرفته و در جاى جاى اثر خود به تحريف و توهين به آنان پرداخته، اما خواجه رشيدالدين بى‌طرفانه ناسزاهاى مورخان رسمى اهل سنت را ناديده گرفته و بر پايه كتاب‏ هايى كه بدان‏ها دسترس داشته، از نوشته ‏هاى دوست‏داران و پيروان اسماعيلى؛ مانند دستور المنجمين و... بهره گرفته است.

مصحح كتاب در مقدمه خود اطلاعاتى درباره جايگاه اين كتاب در ميان اثر سترگ رشيدالدين عرضه مى‏ كند و با گزارش بسيار كوتاهى درباره پيشينه و روند پيدايى و رشد اسماعيليان به ويژه در ايران، به عرضه اطلاعات نسخه‏ شناختى اين اثر مى ‏پردازد. هفت عكس از نسخه اساس مصحح محترم نيز در آستانه كتاب وجود دارد. شرح نسخه بدل‏ها، واژه‏نامه و نمايه آيات قرآن، عبارت‏هاى عربى( تازى)، شعرهاى فارسى و عربى و نام‏ هاى جاى‏ ها و كسان و...، در نيمه دوم كتاب گنجانده شده اند.(1)

1. ضيايى، مهدى( خرداد 1383)،« زبان و بيان جامع‏التواريخ رشيدى»، كيهان فرهنگى، شماره 212.

پس از قاضی نعمان باید از حمیدالدین کرمانی دیگر عالم اسماعیلی نام برد. وی نیز تالیفات زیادی مخصوصا در زمینه عقاید اسماعیلیه دارد. او در اواخر قرن چهار و اوایل قرن پنج می زیسته است.

پرسش:
کتاب دستورالمنجمین از نظر اعتبار چگونه است؟ قدیمتی ترین و معتبرترین کتاب اسماعیلیه چیست؟

پاسخ:
درمورد اعتبار اینگونه منابع نمی توان اظهار نظر کرد زیرا ممکن است با تعصبات خاص مذهبی نگاشته شده باشد اما ارزش این منبع در آن است که منابع اولیه در مورد نزاریها محسوب می شود، منبع اولیه بودن متفاوت است با اعتبار.

دستور المنجمین كتابى است بزبان عربى در نجوم زيج مانند از جنس زيج خواجه نصير طوسى و الغ بيك و نحوهما ولى حاوى بسى معلومات تاريخى و مخصوصا راجع به اسماعيليّه نزاريّه ايران چه مؤلّف آن بقرائن احوال واضح است كه از همان فرقه بوده است و تأليف آن در حدود 500 هجرى بوده در حيات حسن صبّاح ولى نام مؤلّف معلوم نيست، و نسخه بسيار قديمى از آن‏كه ظاهرا نسخه اصل است در كتابخانه ملّى پاريس موجود است(1)
در زمنیه بحث اسماعیلیه کتابهای زیادی تالیف شده است. از نظر اعتبار سنجی باید گزارش به گزارش بررسی شود و درباره گزارش اظهار نظر شود نه خود کتاب، زیرا همانطور که عرض شد با توجه به تعصبات دینی نویسندگان این کتابها نمی توان آنان را معتبر دانست.
مهمترین کتابهای اسماعیلیه عبارتند از:
یک: كتاب عيون الاخبار و فنون الآثار فى ذكر النبى المصطفى المختار و وصيه الكرار و آلهما الاطهار، تاليف، داعى ادريس عماد الدين داعى يمن (متوفى 872 ه ق) در هفت جزء است. (عدد هفت جايگاه ويژه‏اى نزد شيعه اسماعيليه دارد.اين كتاب شامل تاريخ اسماعيليان، از زمان حضرت على (علیه السلام) تا قرن نهم زمان حيات مؤلف است. جزءهاى چهارم و پنجم و ششم كتاب را مصطفى غالب در بيروت چاپ كرده است و بخش خاصى از آن به نام تاريخ الخلفا الفاطميين بالمغرب با تحقيق «محمد اليعلاوى‏»در بيروت چاپ شده است. ظاهرا بقيه كتاب تاكنون به صورت خطى باقى مانده است. قطعاتى از آن را نيز «الدشراوى‏» در تونس (1979) و حمدانى در مجله Des islam چاپ كرده‏ اند. (2)
یكى ديگر از نخستين آثار اسماعيليه، كتاب افتتاح الدعوه و ابتداء الدوله نوشته قاضى نعمان بن محمد قاضى القضات المعز لدين الله است.اين اثر كه تاريخ دعوت فاطميان در يمن و آفريقاى شمالى تا برقرارى خلافت آن‏ها است، از ارزش زيادى برخوردار است. اين كتاب يكبار به تحقيق «وداد القاضى‏» به سال 1970 م در بيروت و بار دوم به تحقيق «فرحات الدشراوى‏» به سال 1975م در تونس چاپ شده است.

از آثار ديگر رياض الجنان تاليف شرف على سيد نورى است كه در سال 1277 ه.ق در بمبئى منتشر شده اين اثر كل جهان اسلام را مورد توجه قرار داده و نويسنده از نظر گرايش كاملا اسماعيلى است.

و ديگر كتاب الفلك الدوار فى اسماء الائمه الاطهار تاليف شيخ عبد الله بن مرتضى يكى از اسماعيليان خوابى است كه در سال 1356در حلب چاپ شده و تاريخ عمومى اسماعيليان است. نويسنده به كتاب‏هاى فرقه بهره دسترسى داشته ولى قسمت تاريخى كتابش را از روى منابع اهل سنت نوشته، لذا ارزش چندانى ندارد. (3)

جامع التواريخ( تاريخ اسماعيليان)، نوشته رشيدالدين فضل‏الله همدانى، دیگر کتابی است که در مورد اسماعیلیه نگاشته شده است.

رشيدالدين، نويسنده اين كتاب در دوره جانشين و برادر غازان‏خان؛ يعنى سلطان محمد اولجايتو( خوبنده / خدابنده)، فرمان يافت كه تاريخى عمومى بنويسد و او نوشتن جامع ‏التواريخ را آغاز كرد و پس از پنجاه سال به پايانش رساند. تاريخ اسماعيليان، بخشى از اين كتاب است كه سرگذشت فاطميان مصر و رفيقان صبّاحى را در بردارد و از اسطوره‏ها و داستان‏هاى اين قوم( فرقه) انباشته است. اين اثر را از ديد درستى و استوارى، سودمندترين بخش جامع التواريخ مى ‏توان برشمرد.

اين اثر، دو بخش دارد:
یک:«در ذكر دولت خلفاى علويه طاهره مهديه»
دو:«در تاريخ طايفه نزاريان و داعيان ايشان»
هر يك از اين بخش‏ها با مقدمه‏اى آغاز و از آن پس، گزارش‏هاى تاريخى عرضه مى‏ شود. بخش نخست، چهارده عنوان( فصل) و بخش دوم سيزده عنوان در بردارد.

نويسنده براى نوشتن اين بخش از كتاب بزرگ خود، افزون بر تاريخ جوينى از آثار گوناگونى سود برده و با توجه به نثر آن، مى‏ توان حدس زد كه نویسنده همه باب‏ها و فصل‏ها يك تن نبوده، بلكه هر بخشى را كسى نوشته است. اگرچه رشيدالدين در نوشتن اين كتاب از دستياران و فضلاى بسيارى كمك گرفت، شايد بتوان گفت كه علت مهم‏تر ناهم‏گونى فصل‏ هاى اين بخش( اسماعيليان و فاطميان و نزاريان)؛ نقل مطالب از كتاب‏هاى گوناگون و بازتابنده نثر آنها است. براى نمونه، بخش اواخر اسماعيليه و حركت هلاكو براى فتح قلاع، از جهانگشاى جوينى اقتباس شده است. خود نويسنده نيز بارها با عبارت« العهده على الراوى»، بدين نكته اشاره مى‏ كند.

برپايه درون‏مايه جهان‏گشاى عطاملك جوينى، او مطالب فراوانى را از نوشته‏ هاى اسماعيليان و رفيقان در كتابخانه الموت برگرفته و در جاى جاى اثر خود به تحريف و توهين به آنان پرداخته، اما خواجه رشيدالدين بى‌طرفانه ناسزاهاى مورخان رسمى اهل سنت را ناديده گرفته و بر پايه كتاب‏ هايى كه بدان‏ها دسترس داشته، از نوشته ‏هاى دوست‏داران و پيروان اسماعيلى؛ مانند دستور المنجمين و... بهره گرفته است.

مصحح كتاب در مقدمه خود اطلاعاتى درباره جايگاه اين كتاب در ميان اثر سترگ رشيدالدين عرضه مى‏ كند و با گزارش بسيار كوتاهى درباره پيشينه و روند پيدايى و رشد اسماعيليان به ويژه در ايران، به عرضه اطلاعات نسخه‏ شناختى اين اثر مى ‏پردازد. هفت عكس از نسخه اساس مصحح محترم نيز در آستانه كتاب وجود دارد. شرح نسخه بدل‏ها، واژه‏نامه و نمايه آيات قرآن، عبارت‏هاى عربى( تازى)، شعرهاى فارسى و عربى و نام‏ هاى جاى‏ ها و كسان و...، در نيمه دوم كتاب گنجانده شده اند.(4)

منابع:
1. جوینی، علاءالدین عطاالملک بن بهاءادلین محمد بن محمد، تاریخ جهانگشای جوینی، (681ق)، مصحح محمد قزوینی، دنیای کتاب، تهران، چاپ چهارم، 1385ش، ج3، ص280 پاورقی.
2. السبع ‏الرابع، نشر مصطفى غالب، بيروت 1973 السبع الخامس، نشر مصطفى غالب، بيروت 1975 السبع السادس، نشر مصطفى غالب، بيروت 1984.
3.برنارد لويس، پیدایش اسماعیلیه، مترجم فریدون بدره ای، انتشارات توس، تهران، 1362ش، چاپ اول، ص 20.
4. ضيايى، مهدى( خرداد 1383)، «زبان و بيان جامع‏التواريخ رشيدى»، كيهان فرهنگى، شماره 212.