معرفت نفس (چند مقاله در مورد نفس)

[="times new roman"]بسم الله الرحمن الرحیم
سلام علیکم
خداى تبارك و تعالى مى‏فرمايد :

« سُبْحَانَ الَّذِى خَلَقَ الاْءَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الاْءَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لاَ يَعْلَمُونَ »1.منزّه [ از هر عيب و نقصى ]است آنكه همه زوج‏ها را آفريد از آنچه زمين مى‏روياند و از وجود خودشان و از آنچه نمى‏دانند .

درباره دو موضوع در وجود انسان از زمان بعثت نخستين پيامبر تاكنون بحث شده است : درباره عقل و نَفْس. بحث درباره عقل نسبت به نَفْس بسيار كم‏تر بوده، اما آن چه درباره نَفْس گفته شده، بسيار زياد است، چراكه اساس و منشأ بسيارى از خوشبختى‏ها و بدبختى‏هاى انسان، نَفْس معرفى شده است.

نَفْس تابلوى بسيار مهمى در وجود انسان است. اولاً، كارگردان حركات، اعمال و اخلاق انسان است و فعاليت او در وجود انسان از همه گسترده‏تر است ؛ هم‏چنين تابلويى است كه خداوند متعال به مصلحت حيات انسان، تمام غرايز، اميال، شهوات و خواسته‏ها را بر اين تابلو نقاشى كرده‏اند و اگر اين تابلو با اين نقش‏هاى گوناگون نبود، زندگى براى انسان معنا و مفهومى پيدا نمى‏كرد و انسان جنسا ملائكه مى‏شد، اما به دليل اين صفحه پر نقش و نگار الهى، انسان موجوديّت ديگرى غير از موجوديّت ملك و حيوان پيدا كرده است، اگر نَفْس در مسير الهى قرار گيرد، در وجود انسان و زندگى او ميدان فعاليت‏هاى مثبت و حركت عالى انسانى و الهى براى همه اعضا و جوارح او باز خواهد بود. عقل ما، عواطف ما، مشاعر ما، احساسات ما، اعضا و جوارح ما در صورتى براى خدا كار خواهند كرد و مثبت كار خواهند كرد و فعاليت‏هاى آنها فعاليت بامنفعت خواهد بود كه نَفْس در مسير الهى باشد.

به تعبير ديگر فعاليّت‏هاى نَفْس بايد در حدود و محدوده خودش باشد، به تعبير قرآن مجيد، از مرزهايى كه خدا برايش قرار داده، طغيان نكند و خارج نشود كه اگر خارج شود و مسيرش غير مسير الهى گردد، همه اعضا و جوارح را به اسارت مى‏كشد و فعاليت‏هاى عقلانى، روحانى و معنوى انسان را تعطيل مى‏كند.
[/]

[="darkred"]
_________________
1 . يس (36) : 36.
2 . يس (36) : 36.
3 . فجر (89) : 27 ـ 28.
4 . الكافى، : 2/164، حديث 5 ؛ بحار الأنوار : 74/339، حديث 120 ، باب 20.
5 . كهف (18) : 110.
6 . كهف (18) : 110.
7 . روم (30) : 8 .
8 . كهف (18) : 110.
[/]

[="times new roman"]مسير حركت نفس

قرآن مجيد مى‏فرمايد : آن گاه از وجود انسانْ موجودى ساخته مى‏شود كه شرّش از چهارپايان و همه حيوانات روى زمين بيشتر و خطرش گسترده‏تر خواهد شد. براى اين كه نَفْس در مسير الهى قرار گيرد، انبياى خدا، امامان و كتب آسمانى، به ويژه قرآن مجيد سيرى را براى نفس بيان مى‏كند كه از مهم‏ترين وظايف عالى و تكاليف بسيار واجب انسان است كه اين تابلو را با تمام نقش‏هايى كه به روى آن نقاشى شده، در اين مسير تعيين شده حركت دهد. مبدأ و منشأ اين سير براى مسافر كه به طور طبيعى خيلى ارزنده است، فكر و انديشه است، فكر و انديشه‏اى كه از زمان نخستين پيامبر، چه پيامبران و چه كتب آسمانى بر آن پافشارى فراوانى داشته‏اند. فكر در وجود انسان همانند نور است. انسان اگر از اين نور استفاده كند و آن را به كار گيرد، با آن مى‏تواند عاقبت هر كارى را ببيند ؛ البته به تنهايى هم نمى‏توان در اين دنيا به هر كارى فكر كرد، براى اين كه چراغ انديشه نمى‏تواند همه ابعادى را كه انسان بايد ببيند به انسان بنماياند.

خداوند متعال هم از باب لطف، عنايت و محبّت به كمك چراغ انديشه آمده و كمكى كه براى چراغ فكر قرار داده شده، همين تعليمات وحى است. تعليمات وحى، محصول عقل است، اما عقل كلى و مطلق عالَم. عقل ما عقل جزئى است، اگر اين عقل جزئى به عقل مطلق عالَم وصل شود، به راحتى عاقبت هر كارى را مى‏تواند ببيند كه آيا شرّ است يا خير، به نفع انسان است يا به ضرر او.

تنها راه اتصال اين عقل جزئى به عقل كلى عالَم هم خط و مسير وحى و تعليمات آسمانى است كه فعلاً در قرآن مجيد و در روايات و اخبارى كه در ارتباط مستقيم با قرآن مجيد است منعكس است ؛ يعنى كتاب خدا به صراحت آن روايات و اخبار را از نظر سلامت و صحّت امضا مى‏كند.
[/]

[="Times New Roman"]قرآن مجيد به تفكر امر مى‏كند. در سوره روم مى‏فرمايد :

« أَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِى أَنفُسِهِم مَا خَلَقَ اللّه‏ُ السَّمواتِ وَالاْءَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمّىً وَإِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ »2 ؛

آيا در [ خلوت ] درون خود نينديشيده‏اند ؟ [ كه ] خدا آسمان‏ها و زمين x و آنچه را ميان آنهاست ، جز به حقّ و راستى و براى مدتى معين نيافريده است ؛ و همانا بسيارى از مردم به ديدار [ قيامت و محاسبه اعمال به وسيله ]پروردگارشان كافرند .

آيا مردم در خويشتن و در نفس‏شان فكر نكردند و فكر و انديشه نمى‏كنند، آيا در اين آسمان‏ها و زمينى كه خداوند متعال آفريده، فكر نمى‏كنند؟ آيا آن چه بين آسمان‏ها و زمين آفريده شده و فقط براساس حقّ آفريده شده، فكر نمى‏كنند؟ فكر نمى‏كنند كه هر چه در اين عالَم هست، رنگ خدايى دارد، حق است، يك واقعيت ثابت است، واقعيّتى كه درى از بازى‏گرى به روى او باز نيست. فكر نمى‏كنند كه جزء جزء اين عالَم، قدم به قدم اين عالَم، عنصر به عنصر اين عالَم، آن به آن و لحظه به لحظه اين عالَم حق است و رنگ خدايى دارد و براى هدف و واقعيتى آفريده شده است؟ « إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ » اگر مردم فكر و انديشه را تعطيل كنند، اگر با ديد پر نور عقل و به ويژه عقل متصل به عقل كلى عالَم نگاه نكنند، ميان خودشان و لقاى پروردگار پرده انداخته و ايجاد حجاب كرده‏اند. كسانى كه نمى‏انديشند، ديگر منتظر رسيدن به لقاى او و رسيدن به دوستى و محبت و عشق و رفاقت او نباشند، آنها در غربت بسيار خطرناكى قرار گرفته‏اند.

قرآن مجيد در اين باره مى‏فرمايد: غربت روز قيامت از غربت امروزشان خطرناك‏تر است، چون در اين جا باز به خيال خودشان دلشان را به پول، خانه، به زن و بچّه‏اى خوش كرده‏اند، اما در روز قيامت به هيچ عنوان اين گونه مردم، نه شفيعى، نه يارى، نه ياورى، نه دادرسى، نه فريادرسى و نه كمك‏كارى نخواهند داشت، البته آن جا هم ممكن است به هنگام عذاب با خود فكر كنند كه با عجز و ناله در پيشگاه مقدّس حق او به داد ما خواهد رسيد، ولى پروردگار در قرآن فرموده است كه اگر هم فرياد بزنند، در قيامت خودِ من هم فرياد آنها را جواب نمى‏دهم، حتى براى اين كه فرياد نزنند، دستور داده مى‏شود كه در جهنم دهان آنها براى ابد دوخته شود.

[="times new roman"]« أَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِى أَنفُسِهِم... » در اين نَفْسِ‏تان فكر نمى‏كنيد؟ حال اگر انسان فكر كند به چه نتيجه‏اى مى‏رسد؟ به دو نتيجه مى‏رسد : يكى اين كه انسان از خودش ياد كند كه اين نَفْس و اين تابلوى پر از نقش‏هاى بديع و عجيبى كه روى اين تابلو است، از كجا آمده است؟ خودم كه او را نساخته‏ام، پدر و مادرم هم كه او را نساخته‏اند، پدرم اگر كارى هم انجام داده باشد، فقط واسطه‏اى بوده كه من از حالت خاكى در كارگاه وجود او به نطفه تبديل شوم و مرا به طور امانت تحويل مادر بدهد، من هم كه در رَحِم مادر، در ظلمات ثلاث بوده‏ام، هيچ دستگاهى، حتى در دنيا قدرت ديدن مرا نداشت. مادرم نيز تنها كارى كه كرد اين بود كه زندگى طبيعى‏اش را ادامه داد، اما در ساختن من دخالتى نداشت. در اين ظلمات ثلاثى هم كه بودم، عوامل بيرونى عالَم دخالت خلقى نداشتند، فقط به اراده عالِم، حكيم و عادلى، مواد بيرونى غذاى مادر مى‏شده و مقدارى از آن غذا با تبديل شدن به ماده ديگرى كه در آن رَحِم به درد ساختمان وجود من بخورد، به من مى‏رسيد. با فكر كردن در نَفْس، خالق را پيدا مى‏كنم و اگر هم نعوذ باللّه‏ بگويم كه خالقى نداشته‏ام، مجبورم بگويم كه نَفْس خود به خود به وجود آمده است كه در اين صورت، خوب بوده و ديگر به وجود آوردن نمى‏خواست، اما من مى‏دانم كه نَفْس خود بخود به وجود نيامده و براى من روشن است كه از پدر و مادرم كه نزديك‏ترين انسان‏هاى عالَم به من هستند، گرفته تا عوامل بيرونى، در ساختن نَفْس من دخالتى نداشتند. اين معناى پيدا كردن خدا از درون خود است.

حالا معلوم شد كه خدا خالق است. خدا نَفْس را آفريد و سپس در اختيار من قرار داد، به چه عنوانى اين نَفْس را در اختيار من قرار داد؟ به عنوان يكى از بزرگ‏ترين نعمت‏هايش، فكر مى‏كنم چه كسى به وجودش آورد؟ او چه ماركى به پيشانى نَفْس زده است؟ نعمت، از اين كه خالق من اين نعمت را به من عنايت كرده و اين تابلويى كه اين همه نقش‏هاى عالى حياتى به روى آن نقش زده، خوشحال مى‏شوم كه آن را دارم، چون وقتى به ضدّش مى‏انديشم حالم بد مى‏شود، به اين كه اگر چشم نبود چه مى‏كردم؟ اگر متولد مى‏شدم و دو دست نداشتم؟ اگر متولد مى‏شدم و اميال و غرايز و خواسته‏ها را نداشتم، بلكه يك نَفْس بى‏رنگى به من مى‏داد كه فقط باشم، اما هيچ چيز را نخواهم، چه مى‏كردم؟ اما الان كه اين نعمت‏ها را خالقم به من داد، خوشحال هستم، از داشتن اين نعمت‏ها خوشحال هستم. يك مقدار مسير را انسان طى كرده و نَفْس را مسافرت برده، اين سفر اسمش سفر الى اللّه‏ است، مبدأش فكر است، منتهايش هم وجود مقدّس خودش است ؛ يعنى ما با مركب فكر بايد جناب نَفْس را برداريم و براساس آيه 8 سوره روم آن را به ملاقات خدا ببريم كه اگر كسى نَفْس را به ملاقات خدا نبرد و در حدّ قدرت خودش، به گونه‏اى تبديل نكند كه نتوان به او گفت :

« يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً »3.اى جان آرام گرفته و اطمينان يافته ! * به سوى پروردگارت در حالى كه از او خشنودى و او هم از تو خشنود است ، باز گرد .

بالاترين ظلم را در اين عالَم مرتكب شده است و آن اين كه مسافرى را كه ذاتش داد مى‏زند مرا به خدا برسان، انسان به فرياد و ناله‏اش گوش ندهد.
[/]

:Gol:[="Times New Roman"]اين كه در قرآن خداوند به محاسبه و مراقبه سفارش مى‏كند و مى‏گويد كه به فرياد فريادزن برسيد، براى چيست؟ براى اين كه اگر انسان غافل و خواب بماند يا اگر مواظب نباشد، آن طرفى كه نبايد در مقابلش به خواب رفت و غفلت كرد و نبايد از مواظبتش سرپيچى كرد، به تمام بدبختى‏ها دچار مى‏شود و چون همراه انسان است، خودِ او را هم با همه بدبختى‏ها يكى مى‏كند. اين طور نيست كه در قيامت خدا نَفْس گمراه را از وجود انسان دربياورد، او را در آتش بيندازد و به انسان بگويد كه تو خودت برو، چون مسئوليت او با ماست، خير، بلكه تمام تكاليف مربوط به نَفْس متوجه ماست، ما نبايد نَفْس را در حالت امّاره بگذاريم، ما بايد او را از منزل امّاره دربياوريم و داخل منزل لوّامه كنيم، از حالت لوّامه به حالت مُلْهَمه، از حالت ملهمه به حالت عاقله، از عاقله به حالت مطمئنّه، از مطمئنّه به حالت راضيّه و از راضيّه به حالت مرضيّه ببريم، به مرضيّه بودن كه رسيد، زمان لقاء اللّه‏ است. در آن جا حجاب برطرف مى‏شود، آن جا جايى است كه غير بنده و غير معشوق هيچ كس نمى‏ماند، ديگر سايه هيچ چيزى در زندگى نمى‏افتد كه انسان را دنبال خودش بكشد، آن جا تنها ظلّ و سايه، ظلّ و سايه اللّه‏ است، در آن منزل، جاذبه فقط جاذبه الهى است، در آن منزل است كه اگر همه دنيا را يك دفعه به انسان بدهند، تمام دنيا را عاشقانه يك لقمه مى‏كند و به عشق محبوبش در دهان هر كسى كه محبوبش بگويد مى‏گذارد، خودش هم نمى‏چشد، با اين كه گرسنه دنياست، اما نمى‏چشد. شخصى كه روزه گرفته، افطار چه مى‏خواهد؟ غذا. يك وقت هست كه من ده قرص نان در منزل دارم و مى‏خواهم افطار كنم، كسى مى‏آيد و مى‏گويد به من كمك كن، من دو قرص نان به او كمك مى‏كنم، اما گاهى يك قرص نان بيشتر ندارم كه تنها خودم را سير مى‏كند و بعدا هم اگر بخواهم نان تهيّه كنم قدرتم نمى‏رسد كه بيش از يك قرص نان تهيّه كنم. اين دو فرض با هم فرق دارند.

[="Times New Roman"]اين قدر نَفْس مهم است كه خداوند عزيز در قرآن مجيد به نفس قسم خورده است. اين نفس از نظر استعداد بسيار باعظمت است :

أتَزْعُمُ أنّكَ جِرْمٌ صَغيرٌ
وفيك انطوى العالَمُ الأكبَرُ

وأَنْتَ الكِتابُ المُبينُ الّذى
بأَحْرُفِهِ يَظْهَرُ المُضمَرُ11

:Gol:براى اين كه اين نفس از حالت استعداد به فعليّت برسد ؛ يعنى با نفسى كه شايستگى دارد مهمان ابدى مولا شود، چه كار بايد كرد؟ بايد چه كار كرد تا تمام بندهايى كه به نفس پيچيده شده و غير خدا او را مى‏كشند، يك مرتبه گسسته و آزاد شوند و در فضاى الهى قرار گيرند چه بايد كرد؟ 6666 آيه در قرآن است، در مجموعه كتاب شريف « كافى» كه كتابى از كتاب‏هاى شيعه است، نزديك به شانزده هزار روايت وارد است، چهارده هزار صفحه روايت در « وسائل‏الشيعة» است، 45 هزار صفحه روايت در « دائرة‏المعارف » علامه مجلسى است، پانزده هزار صفحه روايت تحقيقى در « مرآة‏العقول » علامه مجلسى است، انسان با دقت در همه اينها پى مى‏برد كه راه را فقط همين قرآن و روايات نشان مى‏دهند. مى‏گويند تمام قدرت‏هايى كه خدا به شما داده، فقط براى اين است كه براى كمال نفس خرج كنيد. عقل را، وجدان را، فطرت را، علمى را كه كسب مى‏كنيد، غذايى را كه مى‏خوريد، كار و ورزشى را كه انجام مى‏دهيد، جهادى را كه مى‏رويد، نمازى را كه مى‏خوانيد، هر چه در اختيار شماست، همه را بايد خرج كمال نفس كنيد. نفس بسيار گرسنه آفريده شده، شما تا هستيد بايد سيرش كنيد، سير شدن نفس هم به اين است كه وجود مقدّس محبوبش را به او بدهند، با محبوبش آشنا كنند و بعد هم راه دريافت و كشف معشوق و محبوبش را برايش باز بگذارند. در قرآن و روايات آمده است كه اگر اين كار را نكنند، نفس با اين همه گرسنگى‏اش نسبت به محبوب عالَم، به چاهى مانند جهنّم تبديل مى‏شود كه هر چه گناه در آن بريزند، خاطرش آسوده نمى‏شود، سير و سيراب نمى‏شود.:Gol:
___________________________
1 . حجر (15) : 92 ـ 93.
2 . غافر (40) : 19.
3 . غافر (40) : 19.
4 . حجر (15) : 92 ـ 93.
5 . غافر (40) : 19.
6 . اعراف (7) : 6 .
7 . طه (20) : 1 ـ 2.
8 . طه (20) : 12.
9 . عوالى اللئالى : 2/233، حديث 1 ؛ بحار الأنوار : 16/390.
10 . شيخ بهايى
11 . ديوان منسوب به امام على عليه السلام : 57 .
12 . مائده (5) : 105.
13 . كامل الزيارات : 92، حديث 1، باب 11 ؛ بحار الأنوار : 100/264، حديث 2.
14 . ابراهيم (14) : 27.
15 . ابراهيم (14) : 27.
16 . بقره (2) : 256.
17 . غافر (40) : 15.
18 . غافر (40) : 15.
19 . يونس (10) : 62.

[="Arial"]سلام علیکم
دوستان می توانند کتاب زیر را دانلود کنند و استفاده کنند!
[="Magenta"]دانلود کتاب نفس[/]