جمع بندی علوم حقیقی و معارف کلی

پرسش:
منظور از علوم حقیقی و معارف کلی که در کتب سیر و سلوکی و عرفانی نوشته چیست؟
پاسخ:
علوم حقیقی در سیر و سلوک علومی است که از طریق رعایت بندگی، ریاضات شرعیه، تهذیب و تزکیه نفس نصیب انسان می گردد. در واقع انسان در این مسیر از راه برطرف نمودن حجب و موانع، به مشاهدات و حقایقی دست می یاید. همان که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است: «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ (1) تقوای الهی را رعایت نمایید، حق تعالی علومی را به شما عنایت می نماید.»
همانی را که امام صادق (علیه السلام) در حدیث معروف به عنوان بصری بیان می فرمایند:
«لَیْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْ یَهْدِیَهُ فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا فِی نَفْسِکَ حَقِیقَةَ الْعُبُودِیَّةِ وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اسْتَفْهِمِ اللَّهَ یُفْهِمْکَ (2) علم به آموختن نیست. علم نوری است که در قلب کسی که خدا بخواهد او را هدایت کند قرار می گیرید، پس اگر طالب علمی اول در نفس خودت حقیقت عبودیت را جست و جو کن و علم را با عمل به آن طلب کن و از خدا بپرس تا به تو پاسخ گوید و بفهماند.»
از مصادیق چنین علومی می توان به علم لدنی اشاره نمود. چنان که در قرآن دربارة حضرت خضر (علیه السلام) آمده است‌:«فَوَجَدا عَبدًا مِن عِبادِنا ءاتَینـَه‌ُ رَحمَة‌ً مِن عِندِنا وعَلَّمنـَه‌ُ مِن لَدُنّا عِلمـا (3) تا بنده‌ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود بدو دانشی آموخته بودیم‌.»
«بود علم لدنى اكل از فوق / كه فوقانى شوى با ذوق و با شوق
ز اءكل فوقت ار نبود نصيبى/ ز تحت ارجل است ديو عجيبى
تو انسانى غذاى تو سماوى است/ علوم رسميت صرف دعاوى است» (4)
پی نوشت:
1.بقره/282.
2.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج1، ص 224، موسسه الوفا، بیروت، 1404هـ ق.
3.کهف/65.
4.علامه حسن زاده آملی.