جمع بندی احکام دینی نسبی و یا مطلق اند؟
تب‌های اولیه
احکام دینی نسبی و یا مطلق اند؟
با عرض سلام و ادب
سوالی برام پیش اومده که دوست دارم پاسخ مفصلی بهش بدید زیرا برام بسیار حائز اهمیت هست.
همانطور که خداوند هر انسان را منحصر به فرد خلق کرده و مانند آن انسانی دیگر را خلق نکرده به طوری که حتی هیچ دو انسانی اثر انگشت یکسان ندارند ، آیا این درست است که دین و اعمال و عبادات و حرام ها و حلال ها برای همه یکسان باشد؟
مگر خداوند در قرآن نگفته که " لا یکلف الله الا وسعها" پس آیا در حالی که وسع و توانایی انسان ها ، شرایط و ژنتیک انسان ها با هم یکسان نیست آیا درست است که همه با وجود آنهمه تفاوت ، برایشان احکام یکسانی واجب و کارهای یکسانی حرام باشد؟
مثلا وقتی من در شکم مادری رشد کردم که نماز نمیخوانده و نطفه ام از پدری بوده که او هم نماز نمیخوانده آیا انجام این فعل عبادی همانند سایر افراد بر من واجب است ؟ و همانطور که گفته شده
استاد پناهیان که یک روحانی هستند و احتمالا شما هم میشناسیدشون جایی در مورد ژن خوب و بد حرف میزدن. میگفتن که کسی که مثلا به طور ذاتی و ژنتیکی بداخلاق است اگر بداخلاقی کنه خدا ازش ناراحت نمیشه ولی کسی که ژنتیکی و ذاتی از اخلاق آروم و خوبی برخورداره اگه مثلا یه داد بزنه خدا ازش ناراحت میشه چون اون با وجود ژن خوب داره اشتباه میکنه ولی اون یکی ژنش بده و خودش رو کنترل کرده.
خلاصه یه همچین چیزی گفتن و دقیق کلمات و واژه هایی که در آن سخنرانی به کار بردن یادم نیست ولی چنین محتوایی داشته و مضمونش این بوده که خدا فرد دارای ژن خوب و ژن بد را یکسان نمیدونه.
خب اگر خدا انتظارات یکسانی از انسانها نداره پس چرا در دین اعمال و عبادات یکسان خواسته شده، و آیا اینجور نیست که مثلا خدا از کسی که در خانواده‌ای با پوشش های باز زندگی میکنه انتظار حجاب بی نقص و کامل نداشته باشه؟ بلکه همین که حیا را رعایت کنه و در حدی که پوشش او تحریک آمیز و زننده نباشه کافی هست؟
کارشناس بحث: استاد مسلم
بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و احترام
اگر خدا انتظارات یکسانی از انسانها نداره پس چرا در دین اعمال و عبادات یکسان خواسته شده، و آیا اینجور نیست که مثلا خدا از کسی که در خانواده‌ای با پوشش های باز زندگی میکنه انتظار حجاب بی نقص و کامل نداشته باشه؟ بلکه همین که حیا را رعایت کنه و در حدی که پوشش او تحریک آمیز و زننده نباشه کافی هست؟در این خصوص باید به چند نکته توجه بفرمایید: نکته اول: در این که توقع خدا از بندگان یکسان نیست و بستگی به آن امکاناتی دارد که در اختیار ایشان قرار داده است تردیدی وجود ندارد، همانطور که می فرماید: «رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ في ما آتاكُم؛ درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى ديگر قرار داد، تا شما را به وسيله آنچه در اختيارتان قرار داده بيازمايد.(انعام:165) بنابراین قطعا تفاوت انسان ها به تفاوت در توقعات خدا، و تفاوت در حسابرسی منتهی خواهد شد، به عنوان نمونه امام باقر(ع) می فرمایند: «إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا؛ به درستی که خداوند در حسابرسی بندگان در قیامت به اندازه عقلی که به آنها داده است دقت به خرج داده و متناسب با آن سخت گیری می کند».(الکافی، ج1، ص11) و پیامبر(ص) می فرمایند: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا؛ برترین اعمال، دشوارترین آنهاست.(بحارالانوار، ج67، ص191) یعنی یک عمل واحد و یکسان اگر به لحاظ سختی برای دو نفر متفاوت باشد و برای یکی سخت تر باشد تا برای دیگری، آن کسی که سختی بیشتری برای انجام آن متحمل میشود اجر بیشتری دارد. مثلا کسی که خانه اش از مسجد دورتر است نسبت به کسی که نزدیک تر است، کسی که در منطقه گرم تری روزه می گیرد تا آن کسی که در منطقه خنک روزه می گیرد، کسی که برای حجاب داشتنش مسخره میشود تا کسی که نمیشود ، کسی که برای آموختن سختی بیشتری می کشد تا کسی که به راحتی یاد می گیرد و... تمام این ها در حسابرسی لحاظ خواهد شد و حسابرسی متفاوتی خواهند داشت. نکته دوم: اما اینکه با توجه به تفاوت انسان ها چرا خداوند حلال و حرام هایش ثابت است و عبادت های یکسان را بر ایشان واجب نموده است باید توجه داشته باشید که آنچه خداوند به صورت کلی واجب و حرام فرموده حداقل ها و کف کار است که همه انسان ها از پس آن بر می آیند. یعنی اینکه انسان روزی 5 بار در برابر قبله بایستد و حمد و سوره و اذکار را بخواند، و اینکه در ماه رمضان از اذان صبح تا اذان مغرب را روزه بگیرد همه مردم می توانند انجام دهند. البته این هم باز با توجه به توانایی های افراد قابل کم و زیاد شدن هست، به عوان نمونه روزه بر کسی که بیمار است واجب نیست. معنای آیه شریفه که فرمود: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها» همین است. یعنی هیچ تکلیفی خدا بر کسی نگذاشته است که بتواند بگوید من توان انجام آن را ندارم. البته همانطور که اشاره شد علی رغم اینکه حلال و حرام خدا برای عموم مردم یکسان است، اما حسابرسی ایشان متفاوت خواهد بود، مثلا کسی که در خانواده مذهبی با پدر و مادر نمازخوان متولد و تربیت شده و نماز نمی خواند با کسی که در یک خانواده غیر مذهبی متولد شده و نماز نمی خواند مجازات یکسانی نخواهند داشت. نکته دیگر اینکه آنچه که فراتر از این واجبات است به عنوان مستحبات معرفی شده است تا هر انسانی متناسب با توانایی خودش آنها را انجام دهد و خداوند از همه توقع یکسان ندارد. و همچنین در خود کیفیت انجام واجبات هم خداوند از مردم توقع یکسان ندارد. به عنوان مثال نمازی که من می خوانم برای آیت الله بهجت مایه توبیخ خواهد بود! نکته سوم: اینکه احکام دین نسبی باشند صحیح نیست، چون نسبی شدن دین به نابودی آن منتهی می شود. چون لازمه آن این است که احکام فردی باشند، و برای هر فردی احکام جداگانه ای تعریف شود. این موضوع علاوه بر اینکه نشدنی است که خدا برای تک تک انسان ها یک سری حکام جدید ارسال کند، منجر می شود که هیچ انسانی را نشود به کار خوب تشویق یا از کار بد نهی کرد. چون خوب و بد به نسبت به ما با خوب و بد به نسبت به او متفاوت خواهد بود. تک تک انسان ها به راحتی می توانند بگویند نماز بر ما واجب نیست، روزه واجب نیست، حجاب واجب نیست و... و بدین صورت اصل دین کم کم تعطیل خواهد شد.
جمع بندی
پرسش:
مگر خداوند در قرآن نفرموده که " لا یکلف الله الا وسعها" پس آیا در حالی که وسع و توانایی انسان ها، شرایط و ژنتیک انسان ها با هم یکسان نیست، آیا درست است که از همه توقع و انتظارات یکسان داشته باشد؟ و اگر خدا انتظارات یکسانی از انسانها ندارد پس چرا در دین اعمال و عبادات یکسان خواسته شده و با وجود آن همه تفاوت، برای ایشان کارهای یکسانی واجب و حرام است؟
پاسخ:
در این خصوص باید به چند نکته توجه بفرمایید:
نکته اول:
در این که توقع خدا از بندگان یکسان نیست و بستگی به آن امکاناتی دارد که در اختیار ایشان قرار داده است تردیدی وجود ندارد، همانطور که می فرماید: «رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ في ما آتاكُم؛ درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى ديگر قرار داد، تا شما را به وسيله آنچه در اختيارتان قرار داده بيازمايد.(1)
بنابراین قطعا تفاوت انسان ها به تفاوت در توقعات خدا، و تفاوت در حسابرسی منتهی خواهد شد، به عنوان نمونه امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: «إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا؛ به درستی که خداوند در حسابرسی بندگان در قیامت به اندازه عقلی که به آنها داده است دقت به خرج داده و متناسب با آن سخت گیری می کند».(2) و پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز می فرمایند: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا؛ برترین اعمال، دشوارترین آنهاست.(3)
یعنی یک عمل واحد و یکسان اگر به لحاظ سختی برای دو نفر متفاوت باشد و برای یکی سخت تر باشد تا برای دیگری، آن کسی که سختی بیشتری برای انجام آن متحمل میشود اجر بیشتری دارد. مثلا کسی که خانه اش از مسجد دورتر است نسبت به کسی که نزدیک تر است، کسی که در منطقه گرم تری روزه می گیرد تا آن کسی که در منطقه خنک روزه می گیرد، کسی که برای حجاب داشتنش مسخره میشود تا کسی که نمیشود ، کسی که برای آموختن سختی بیشتری می کشد تا کسی که به راحتی یاد می گیرد و...
تمام این ها در حسابرسی لحاظ خواهد شد و حسابرسی متفاوتی خواهند داشت.
نکته دوم:
اما اینکه با توجه به تفاوت انسان ها چرا خداوند حلال و حرام هایش ثابت است و عبادت های یکسان را بر ایشان واجب نموده است باید توجه داشته باشید که آنچه خداوند به صورت کلی واجب و حرام فرموده حداقل ها و کف کار است که همه انسان ها از پس آن بر می آیند. یعنی اینکه انسان روزی 5 بار در برابر قبله بایستد و حمد و سوره و اذکار را بخواند، و اینکه در ماه رمضان از اذان صبح تا اذان مغرب را روزه بگیرد همه مردم می توانند انجام دهند.
البته این هم باز با توجه به توانایی های افراد قابل کم و زیاد شدن هست، به عنوان نمونه روزه بر کسی که بیمار است واجب نیست. معنای آیه شریفه که فرمود: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها» همین است. یعنی هیچ تکلیفی خدا بر کسی نگذاشته است که بتواند بگوید من توان انجام آن را ندارم.
البته همانطور که اشاره شد علی رغم اینکه حلال و حرام خدا برای عموم مردم یکسان است، اما حسابرسی ایشان متفاوت خواهد بود، مثلا کسی که در خانواده مذهبی با پدر و مادر نمازخوان متولد و تربیت شده و نماز نمی خواند با کسی که در یک خانواده غیر مذهبی متولد شده و نماز نمی خواند مجازات یکسانی نخواهند داشت.
نکته دیگر اینکه آنچه که فراتر از این واجبات است به عنوان مستحبات معرفی شده است تا هر انسانی متناسب با توانایی خودش آنها را انجام دهد و خداوند از همه توقع یکسان ندارد. و همچنین در خود کیفیت انجام واجبات هم خداوند از مردم توقع یکسان ندارد. به عنوان مثال نمازی که من می خوانم برای آیت الله بهجت مایه توبیخ خواهد بود!
نکته سوم:
اینکه احکام دین نسبی باشند صحیح نیست، چون نسبی شدن دین به نابودی آن منتهی می شود. چون لازمه آن این است که احکام فردی باشند، و برای هر فردی احکام جداگانه ای تعریف شود. این موضوع علاوه بر اینکه نشدنی است که خدا برای تک تک انسان ها یک سری احکام جدید ارسال کند، منجر می شود که هیچ انسانی را نشود به کار خوب تشویق یا از کار بد نهی کرد. چون خوب و بد نسبت به ما با خوب و بد به نسبت به او متفاوت خواهد بود.
تک تک انسان ها به راحتی می توانند بگویند نماز بر ما واجب نیست، روزه واجب نیست، حجاب واجب نیست و... و بدین صورت اصل دین کم کم تعطیل خواهد شد.
پی نوشت ها:
- انعام:165
- کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج1، ص11.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار إحياء التراث العربي، بیروت، چاپ دوم، 1403ق، ج67، ص191.