اصحاب ممتاز امام كاظم (ع) را معرفی بفرمائید؟

برخی از اصحاب و شاگردان ممتاز امام كاظم ـ علیه السلام ـ به این ترتیب هستند:
صفوان بن مهران
صفوان از مردان پاك و موثقی بود كه بزرگان علما به روایات او اهمیت می دهند، در اخلاق و رفتار به مقامی رسیده بود كه مورد تأیید امام ـ علیه السلام ـ واقع شد. چنانكه پیشتر اشاره كردیم، همینكه از امام شنید به ستمكاران نباید كمك كرد، از هر گونه كمك به آنان خودداری ورزید و شترانی را كه به كرایه به هارون می سپرد، فروخت تا مجبور نباشد از این راه به ستمگر كمك كرده باشد.
حماد بن عیسی
حماد بن عیسی كوفی از اصحاب اجماع است و در زمان چهار امام را درك كرده و ایام زندگانی حضرت جواد ـ علیه السلام ـ سال209 وفات یافت. او در نقل حدیث بسیار احتیاط می كرد و می گفت من هفتاد حدیث از حضرت صادق ـ علیه السلام ـ شنیدم و پیوسته در زیاده و نقصان عبارات بعضی از آن احادیث شك می كردم تا اكتفا بر بیست حدیث نمودم. یك روز از امام كاظم ـ علیه السلام ـ درخواست دعا كرد كه خداوند تبارك و تعالی به او خانه و همسر و اولاد و خادم و حج در هر سال عنایت فرماید. امام ـ علیه السلام ـ گفت: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمّد وَ آلِ مُحَمَّدْ وَ ارْزُقْهُ داراً وَ زَوْجَهً وَ وَلَداً وَ خادِماً وَ الحج خمسین سَنَهً» خداوند بر محمد و آلش درود بفرست و خانه و همسر و اولاد و خادم و پنجاه حج به او عطا فرما. دعای امام ـ علیه السلام ـ در حقش در حد كمال مستجاب شد و در سفر پنجاه و یكمی همین كه به وادی قناه رسید خواست غسل احرام كند به آب سیل غرق شد.
صفوان بن یحیی
وی از بزرگان اصحاب امام كاظم ـ علیه السلام ـ بود. شیخ طوسی می نویسد: صفوان نزد اهل حدیث موثق ترین مردم زمان و پارساترین آنان به شمار می رفت. صفوان، امام هشتم ـ علیه السلام ـ را نیز درك كرد و نزد آن حضرت مقام و منزلتی عالی داشت. امام جواد ـ علیه السلام ـ نیز صفوان را به نیكی یاد كرد و می فرمود: خدا از او به رضایتی كه من از او دارم راضی باشد. امام كاظم ـ علیه السلام ـ می فرمود: ضرر دو گرگ درنده كه با هم به جان گله گوسفند بی چوپان بیفتند بیش از زیان حب ریاست نسبت به دین شخص مسلمان نیست، و فرمود اما این صفوان ریاست طلب نیست.
عبدالله بن جُندب
عبدالله بجلی و كوفی است. اوثقه، دارای منزلتی بلند و عابد بود. از اصحاب امام كاظم و رضا ـ علیهما السلام ـ و وكیل آن بزرگواران بود. امام هشتم درباره او قسم خورده كه مورد رضایت خدا و رسول ماست واز مخبتین می باشد یعنی از كسانی كه خداوند تبارك و تعالی درباره ایشان فرموده: «وَ بَشِّرِ المخبتین الَّذین اِذا ذُكِرَ اللهُ وَ جَلَتْ قُلُوبُهُمْ.»بشارت بده فروتنان و خاشعین را كه در درگاه ما آرمیده و مطمئن اند آنان كه چون ذكر خدای شود نزد ایشان بترسد دلهای ایشان از هیبت جلال ربانی و طلوع انوار عظمت پروردگار. ابراهیم بن هاشم می گوید: عبدالله بن جندب را در صحرای عرفات دیدم درحالی كه دستها را به سوی آسمان بلند كرده بود و آب دیده اش بر روی صورتش جاری بود و بر زمین می ریخت. وقتی وقوف در عرفات به پایان رسید به او گفتم هیچكس را مثل تو در عرفات نیافتم. گفت به خدا قسم دعا نكردم مگر برای برادران ایمانی خودم، زیرا كه از حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ شنیدم كه هر كس دعا به برادران مؤمن خویش كند از عرش ندا رسد كه از برای تو صد هزار برابر او باد. یك بار برای امام رضا ـ علیه السلام ـ نامه نوشت كه من پیر شده ام و از آنچه در عبادات و دعاها قوت داشتم عاجز و ناتوان شده ام. فدایت شوم دوست دارم به من ذكری بیاموزید كه مرا به خدا نزدیك كند و فهم و علم مرا زیاد نماید. امام ـ علیه السلام ـ امر فرمود كه این ذكر را بسیار بخوان:
«بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم لا حَوْلَ وَ لاقُوَّهُ اِلاّ باللهِ الْعَلِیَّ الْعَظیمِ».دركتاب شریف تحف العقول وصیتی طولانی از حضرت صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده كه به عبدالله بن جندب فرموده كه دارای سفارشات جالب و مواعظ ارزشمندی است.
علی بن یقطین
وی در سال 124 هجری قمری در كوفه به دنیا آمد، پدرش شیعه بود و برای امام صادق ـ علیه السلام ـ از اموال خود می فرستاد، مروان او را تعقیب كرد، وی فراری شد وهمسر و دو پسرش علی و عبدالله به مدینه رفتند. هنگامی كه دولت اموی از هم پاشید و حكومت عباسی تشكیل شد، یقطین ظاهر شد و با همسر و دو فرزندش به كوفه برگشت. علی بن یقطین با عباسیها كاملاً ارتباط برقرار كرد، و برخی از پستهای مهم دولتی نصیبش شد، و در آن موقع پناهگاه شیعیان و كمك كار آنان بود، و ناراحتی های آنان را بر طرف می كرد.
هارون الرشید، علی بن یقطین را به وزارت خویش برگزید، علی بن یقطین به امام كاظم ـ علیه السلام ـ عرض كرد نظر شما درباره شركت در كارهای اینان چیست؟ فرمود: اگر ناگزیری، از اموال شیعه پرهیز كن.
راوی این حدیث می گوید: علی بن یقطین به من گفت كه اموال را از شیعه در ظاهر جمع آوری می كنم، ولی در پنهان به آنان باز می گردانم. یك بار به امام كاظم ـ علیه السلام ـ نوشت: حوصله ام از كارهای سلطان تنگ شده است، خدا مرا فدایت گرداند، اگر اجازه دهی از این كار كناره می گیرم. امام ـ علیه السلام ـ در پاسخ او نوشت: اجازه نمی دهم از كارت كناره گیری كنی، از خدا بپرهیز! اونیز یك بار به او فرمود: به یك كار متعهد شو، من سه چیز را برای تو تعهد می كنم: اینكه قتل با شمشیر و فقر و زندان به تو نرسد. علی بن یقطین گفت: كاری كه من باید متعهد شوم چیست؟ فرمود: اینكه هرگاه یكی از دوستان ما نزد تو بیاید او را اكرام كنی.
عبدالله بن یحیی كاهلی می گوید: خدمت امام كاظم ـ علیه السلام ـ بودم كه علی بن یقطین به سوی آن حضرت می آمد، امام رو به یارانش كرد و فرمود: هركس دوست دارد شخصی از اصحاب رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ را ببیند به اینكه به سوی ما می آیند نگاه كند. یكی از حاضران گفت: پس او اهل بهشت است؟ امام ـ علیه السلام ـ فرمود: گواهی می دهم كه او از اهل بهشت است.یك روز ابراهیم جمال كه یكی از شیعیان بود خواست كه با علی بن یقطین در هنگام وزارتش ملاقات كند. علی بن یقطین به خاطر آنكه او ساربان و خود وزیر بود او را راه نداد. اتفاقاً در همان سال علی به حج مشرف شد، وقتی در مدینه خواست خدمت امام كاظم ـ علیه السلام ـ شرفیاب شود. امام ـ علیه السلام ـ او را راه نداد، روز دوم در بیرون خانه علی آن حضرت را ملاقات كرد وگفت: آقای من چه تقصیری از من سر زده كه مرا راه ندادید فرمود: به جهت آنكه برادرت ابراهیم را به خود راه ندادی و خداوند سعی و حج ترا قبول نكرد مگر آنكه ابراهیم ترا عفو نماید. علی بن یقطین به هر زحمتی بود خود را به ابراهیم جمال رساند درب خانه را كوبید. ابراهیم گفت كیست؟ گفت علی بن یقطین. ابراهیم گفت علی بن یقطین در خانه من چه می كند، فرمود: بیا كه كار من مهم است و او را قسم داد كه اجازه ورود به خانه اش را بدهد. همینكه داخل شد گفت: ای ابراهیم. آقا و مولای من عمل مرا قبول نفرمود مگر آنكه تو از من بگذری، ابراهیم گفت: «غفر الله لَكُ» ـ خدا ترا ببخشد ـ. آنگاه علی بن یقطین صورت خود را بر خاك گذاشت و ابراهیم را قسم داد كه پا روی صورت من بگذار و صورت مرا زیر پای خود قرار بده. ابراهیم این كار را نكرد. علی او را قسم داد و ابراهیم چنین كرد. سپس به محضر امام كاظم ـ علیه السلام ـ مشرف شد. از آن بزرگوار اجازه ورود خواست امام او را راه داد.موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ درباره علی بن یقطین فرمود:
«ضَمِنْتُ لِعلیِّ بْنِ یَقطِین اَنْ لا تَسَّمه النّارُ اَبَداً» من برای علی بن یقطین ضمانت كردم كه هیچگاه به آتش دوزخ نسوزد. داود رقّی می گوید: در روز عید قربان خدمت امام كاظم ـ علیه السلام ـ شرفیاب شدم. آن حضرت فرمود، نگذشت در دل من احدی در وقتی كه در موقف عرفات بودم مگر علی بن یقطین و پیوسته او با من بود.
یك سال در موقف عرفات صدو پنجاه نفر را شمردندكه از برای علی بن یقطین تلبیه می گفتند و اینها كسانی بودند كه علی به ایشان پول داده بود و به مكه روانه كرده بود. و بالاخره علی بن یقطین به سال 182 هجری قمری، زمانی كه حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ در زندان بود درگذشت.
عبدالله بن یحیی
او برادر اسحق بن یحیی كاهلی كوفی است، هر دو برادر از روات حضرت صادق و كاظم ـ علیهما السلام ـ می باشند. اما عبدالله وجاهت و منزلت خاصی نزد حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ داشت و آن حضرت سفارش او را به علی بن یقطین كرده بود و به او فرمود كه ضمانت كن برای من كفالت عبدالله و عیال او را تا برای تو بهشت را ضامن شوم. علی بن یقطین قبول كرد و پیوسته طعام و پول و سایر نفقات برای ایشان می فرستاد تا حدی كه آنها بی نیاز شدند و این كار علی تا پایان عمر عبدالله ادامه داشت.یونس بن عبدالرحمن
از بنده صالح خدا و از اصحاب اجماع است، امام باقر ـ علیه السلام ـ را ما بین صفا و مروه ملاقات كرده ولی از آن حضرت روایتی نقل ننموده و گفته است كه امام صادق ـ علیه السلام ـ را در روضه پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ كه ما بین قبر و منبر نماز می خواند زیارت كردم ولی ممكن نشد كه از آن حضرت سؤال كنم. ولیرویاتی از حضرت كاظم و حضرت رضا ـ علیهم السلام ـ نقل نموده است. امام رضا ـ علیه السلام ـ سه بار بهشت را برای اوضامن شد. از فضل بن شاذان روایت شده كه عبدالعزیزبن مهتدی كه خود از بهترین فقهاء بود و از خواص و وكیل امام هشتم ـ علیه السلام ـ نیز بود به امام رضا ـ علیه السلام ـ عرض كرد كه من نمی توانم در هر وقتی شما را ملاقات كنم به خاطر آنكه راهم دور است؟ امام ـ علیه السلام ـ فرمود: معالم دینت را از یونس بن عبدالرحمن فرا بگیر. و همان بزرگوار فرمود: یونس در زمان خود مثل سلمان فارسی است.
یونس می گفت: امام باقر و امام صادق ـ علیهما السلام ـ فرمودند: هرگاه بین مردم بدعتی ظاهر شود و در رفع آن كوتاهی گردد نور ایمان از آنها ربوده خواهد شد. روایت شده كه یونس گفت: «صُمْتُ عِشْرینَ سَنَهً وَ سَئَلْتُ عشرینَ سنَهً ثُمَّ اَجِبْتُ» من بیست سال سكوت كردم ـ یعنی هر چه از من می پرسیدند جواب نمی دادم ـ و بیست سال سؤال كردم و جواب دادم. وقتی به او گفتند كه عده ای پشت سر تو غیبت كرده اند گفت: هر كس را كه از برای او از امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ نصیبی هست، او را حلال كردم. فضل بن شاذان گفت: در اسلام كسی را أفقه از سلمان فارسی نیافتم و بعد از او كسی را أفقه از یونس بن عبدالرحمن نیافتم.
یونس بن یعقوب
او پسر خواهر معاویه بن عمار است، شیخ طوسی او را ثقه و عادل می داند، شیخ مفید او را از فقهاء اعلام و صاحب فتوا می شمرد. نجاشی در رجال خود او را از خواص اصحاب حضرت صادق و حضرت كاظم ـ علیهما السلام ـ معرفی می كند و می گوید كه یونس بن یعقوب از جانب امام كاظم ـ علیه السلام ـ وكالت داشته است.
كشّی در رجال خود می گوید: یونس بن یعقوب فطی كوفی در مدینه وفات یافت و امام رضا ـ علیه السلام ـ او را كفن نمود و حنوط كرد و دستور فرمود، تمام دوستان پدر و جدش در مراسم او شركت كنند و فرمود او را در بقیع به خاك سپارند. یونس می گوید: امام رضا ـ علیه السلام ـ اسراری را به من گفت و بعد فرمود: به خدا سوگند ما ترا متهم نمی كنیم زیرا كه تو از ما اهل بیت هستی، پس خداوند ترا با رسولش و اهل بیت او قرار دهد. و خداوند اِنشاءالله چنین خواهد كرد.
1.رجال كشی
2. منتهی الآمال3. رجال كشی

با سلام
1- علي بن يقطين بن موسي بغدادي، از موالي بني اسد، از جمله شخصيت‌ها و بزرگان و شاگردان برجسته پيشواي هفتم بود، علي، شخصيتي پاك و گرانقدر بود و در محضر امام هفتم از موقعيت ويژه‌اي برخوردار بود. او در جهان تشيّع داراي احترام و ارزش فوق‌العاده‌اي داشت. وي در سال (124 هـ ق) در شهر كوفه مصادف با اواخر دولت اموي بود و عاقبت در سن 57 سالگي در سال (182 هـ ق) در مدينة الاسلام (بغداد) به سراي آخرت انتقال يافت و وليعهد هارون (محمّد امين) بر جنازة او نماز خواند و امام كاظم ـ عليه السّلام ـ در آن زمان ميان سياه‌چال‌هاي زندان بود.(1)
2ـ محمد بن ابي عمير ازدي، اهل بغداد و ساكن بغداد است و يكي از شاگردان بزرگ و برجسته مكتب پيشواي هفتم و از مشهورترين دانشمندان و از راويان برجسته شيعه است، اصحاب روايت بر درستي تمام آنچه را كه او صحيح دانسته، اجماع دارند و احاديث مرسل او را در حد مسند، شمرده‌اند، وي معاصر امام موسي كاظم ـ عليه السّلام ـ و امام رضا ـ عليه السّلام ـ و امام جواد ـ عليه السّلام ـ بوده است وي در سال 217 هـ ق رحلت كرد.(2)
3ـ ابو محمّد عبد الله بن المغيره بجلي كوفي از فقهاي اصحاب و ثقه است و كسي از جهت جلالت دين و تقوا با او قابل قياس نيست، شيخ كشّي از امام كاظم ـ عليه السّلام ـ روايت كرده كه او واقفي بوده و به حق رجوع كرده است و در محضر امام رضا ـ عليه السّلام ـ بدين صورت شهادت داده است كه: شهادت مي‌دهم كه تو حجت خدائي بر من و امين الله بر خلق هستي. و ايشان داراي تأليفات زيادي در مسائل فقهي مي‌باشند.(3)
4ـ مفضّل بن عمر كوفي جعفي ابو محمد هشام بن الحكم: وي از بزرگان علم كلام و از پاك‌ترين علماي عصر خويش است و هميشه به افكار صادقه و انظار صائبه، تهذيب مطالب كلاميّه و ترويج مذهب اماميّه مي‌نمود. از حضرت امام صادق ـ عليه السّلام ـ و امام كاظم ـ عليه السّلام ـ روايت كرده است، شيخ طوسي فرمود كه هشام بن حكم از خواص امام كاظم ـ عليه السّلام ـ است و در اصول دين و غيره مباحثة بسيار با مخالفين كرده است، هشام كتابهائي در موضوعات مختلف از جمله: توحيد، امامت، ردّ برزنادقه، و معتزله و (...) تأليف كرده است. شيخ مفيد فرموده كه هشام بن حكم از بزرگان اصحاب امام صادق ـ عليه السّلام ـ است و فقيه بوده و احاديث بسياري را روايت كرده است و مصاحبت با امام صادق ـ عليه السّلام ـ و امام كاظم ـ عليه السّلام ـ را كرده است و مكنّي به ابو محمّد و ابو الحكم است و مقامش در نزد امام صادق ـ عليه السّلام ـ به مرتبة بالايي رسيده كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ در يك مجلس عالمانه‌اي خطاب به ايشان فرمود: «هذا ناصرُنا بقلبِهِ و لسانِهِ و يَدهِ» و از هشام نقل شده كه گفته: و الله هيچ كس در مباحث توحيد مرا مقهور و مغلوب نساخته تا امروز كه در اين مقام ايستاده‌ام.(4)
5ـ ابان بن عثمان معروف به بجلي: وي ساكن شهرهاي كوفه و بصره بود، و از امام صادق ـ عليه السّلام ـ و امام كاظم ـ عليه السّلام ـ روايت كرده است، ابو عمرو كشّي مي‌گويد: گروهي از دانشمندان بر درستي احاديثي كه او صحيح دانسته، اجماع نموده‌اند و بر فقيه بودن او اعتراف دارند.(5)
از مردم بصره شاگردان زياد و برجسته‌اي داشت و محمّد بن ابي عمر مي‌گويد: ابان از همه مردم بيشتر حافظ حديث بوده است.(6)
6ـ ابراهيم بن نعيم عبدي كناني: وي شخصي مورد وثوق، بزرگوار، از شخصيت‌هاي اين فرقه (شيعه) و از بزرگاني است كه احكام و نظراتي از ايشان، استفاده كرده‌اند وي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ و فرزندش امام كاظم ـ عليه السّلام ـ روايت كرده است و در سال 170 هـ ق از دنيا رفته است.(7)
7ـ حسن بن محمّد بن سماعه كندي صيرفي: شيخ مفيد او را از جمله اصحاب امام كاظم ـ عليه السّلام ـ دانسته و مي‌فرمايد: او واقفي مذهب است، با اين همه نوشته‌هاي خوبي كه دارد و در علم فقه از مرتبت و خالصي برخوردار بوده و در مسائل تيزبين است، ايشان 30 كتاب تأليف كرده و در ماه جمادي الاولي سال 263 هـ از دنيا رفته و ابراهيم بن محمّد علوي بر او نماز گذارده است.(8)
8ـ حماد بن عثمان بن عمرو بن خالف كوفي، ساكن «عرزم» بود، وي مورد و ثوق و از امام صادق ـ عليه السّلام ـ و امام كاظم ـ عليه السّلام ـ و امام رضا ـ عليه السّلام ـ روايت كرده و در سال (190 هـ) در كوفه از دنيا رفته است.(9)
9ـ يونس بن عبد الرحمن مولي آل يقطين: وي فردي صالح و داراي منزلت بزرگ و از اصحاب اجماع است، در ايام هشام بن عبد الملك متولد شده و از حضرت باقر ـ عليه السّلام ـ ، امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، امام كاظم ـ عليه السّلام ـ و امام رضا ـ عليه السّلام ـ روايت كرده است، ايشان كتابهائي را تأليف كرده كه مورد توجه امام حسن عسگري قرار گرفته و فرموده: حق تعالي او را به هر حرفي نوري در روز قيامت عطا فرمايد. وي در سنه 208 هـ به رحمت خدا پيوست و در خبر است كه امام رضا ـ عليه السّلام ـ سه دفعه بهشت را براي او ضامن شد.(10)
در كتاب تحليلي بر زندگاني امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ترجمة عطائي به 319 نفر از اصحاب و راويان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ اشاره شده است.
دركتاب زندگاني امام موسي كاظم ـ عليه السّلام ـ (عماد الدين حسين اصفهاني، ج اول، از ص 387 تا ص 394، 375 نفر ذكر شده.
شيخ طوسي در كتاب رجال خود كه راويان و شاگردان هر يك از امامان را جداگانه به اسم و مشخّصات نام مي‌برد جمعاً از 272 نفر به عنوان راويان و شاگردان مكتب امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ياد مي‌كند.
احمد بن خالد برقي در كتاب رجال (سنگي) خود شاگردان آن حضرت را 160 نفر معرفي نموده است.(11)
البته شمارشاگردان امام بيشتراز اين تعداد بوده مگر فرض شود مقصود مرحوم برقي، تعداد شاگردان نخبه و ممتاز آن حضرت باشد.(12)
دانشمندان انواع علوم مختلف از قبيل: حكمت، تفسير قرآن، فقه اسلامي با تمام ابوابش و ... از آن بزرگوار نقل كرده‌اند تعدادشان به چهار هزار نفر مي‌رسيد البته همگي از حيث وثاقت و عدالت يكسان نبودند.(13)

پاورقی:
1. شیخ طوسي، رجال كشي، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348. ص 270.
2. رجال نجاشي، ابو العباس احمد بن علي بن احمد بن العباس، قم، مؤسسة نشر اسلامي، 1416ه‍ ، ص251.
3. قمي، عباس، منتي الآمال، قم، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1412، ج 2، ص 437.
4. قمي. عباس، پيشين، ج 2، ص 447 ـ 444.
5. الاردبيلي الغروي، محمّد بن علي، جامع الرواة، قم، مكتبة آيت الله مرعشي نجفي، 1403 هـ ، ج1، ص 12.
6. العسقلاني، ابن حجر، لسان الميزان، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1995 م، ج 1، ص 24.
7. قريشي، باقر شريف، تحليلي از زندگاني امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ، ترجمة: محمدرضا عطائي، چاپ قم، 1369، ج 2. ص 253.
8. مامقاني، عبدالله، تنقيح المقال في علم الرجال، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1349 ش، ص 307.
9. قريشي، باقر شريف، «پيشين» ج 2، ص 272.
10. قمي، عباس، «پيشين»، ج 2، ص 448 ـ 447.
11. قريشي، باقرشريف، پيشين، ج 2، ص 224.
12. پيشوائي، مهدي، پيشواي آزاده، قم، انتشارات توحيد، 1360 ش، ج 2، ص 147.
13. القرشي، باقر شريف، «پيشين» ج 2، (مقدمة بحث شاگردان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ).