پرسش:
لطفا بفرمایید نظریه ای که ادیان به جای فرگشت معرفی می کنند چیست؟ آیا دین اسلام در این مورد صحبتی کرده است؟ آیا به چگونگی ایجاد گونه های مختلف جانداران اشاره ای شده است؟ نظر اسلام درباره پیدایش انسان چیست؟ آیا از نظر اسلام قبل از خلقت حضرت آدم انسانی وجود داشته است؟
پاسخ:
بررسی آيات قرآن کریم و متون اصیل دینی می‌توان دریافت که این متون مستقيما در صدد بيان مساله تكامل يا ثبوت انواع نيست. با این حال ظواهر آيات (البته در خصوص انسان) با مساله خلقت مستقل سازگارتر است، هر چند كاملا صريح نيست اما ظاهر آيات خلقت آدم بيشتر روى خلقت مستقل دور مى زند، اما در مورد ساير جانداران قرآن سكوت دارد. به نظر علامه طباطبایی نیز ظاهر نزدیک به صراحت محتوای آیات قرآن کریم این است که نسل حاضر بشر از طرف پدر و مادر به یک پدر و مادر منتهی می‌شود که در متون دینی، آدم و حوا نامیده می‌شوند. این دو تن، پدر و مادر تمامی انسان‌ها هستند.(1)
واضح ترین آیه‌ای که پیرامون مسئله خلقت انسان نازل شده است، آیات 28 و 29 سوره حجر است: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ * فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ»
در این آیات، بحث فشرده اى در زمينه خلقت انسان مطرح شده است. البته این بحث خیلی مجمل و سربسته است؛ علت این امر نیز آن است که قرآن کریم، کتاب انسان سازی است و طرح مسائلی از این دست، صرفا به منظور استفاده تربیتی انسان‌ها و مومنان است. بر این اساس، پر واضح است که نمی‌توان از قرآن کریم انتظار داشت به طرح تفصیلی چنین مسائل و مباحث مربوط به شناخت حیوانات و نحوه ایجاد و رشد آنان بپردازد.
در این آیات، بیان شده است: خداوند انسان را از گل خشك كه از گل تيره رنگ بد بوى گرفته شده بود آفريده است. ظاهر اين آيات در بدو نظر چنين مى گويد كه آدم نخست از گل تيره رنگى آفريده شد و پس از تكميل اندام، روح الهى در آن دميده شد و به دنبال آن فرشتگان در برابر او به سجده افتادند، بجز ابليس. طرز بيان اين آيات چنين نشان مى دهد كه ميان خلقت آدم از خاك و پيدايش صورت كنونى انواع ديگرى وجود نداشته است.
اما در مورد این که، آیا حضرت آدم اولین انسان روی زمین بوده است یا نه، قرآن کریم مطلب صریحی ندارد. این که ظهور اين نوع موجود (انسان) در زمين منحصر در همين دوره فعلى است كه ما در آن قرار داريم، و يا دوره هاى متعددى داشته، و دوره ما انسان هاى فعلى آخرين ادوار آن است؟ هر چند برخی از آیات قرآن کریم مشعر به این مطلب است و می‌توان از آن ها این برداشت را داشت که قبل از خلقت آدم ابو البشر (علیه السلام) و نسل او انسان های ديگری در زمين زندگى مى كرده اند. مانند آيه 30 سوره بقره: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ»
از این آیه شریفه می‌توان چنین برداشتی داشت که قبل از خلقت بنى نوع آدم دوره ديگرى بر انسانيت گذشته است و اعتراض ملائکه ناظر به همین گروه و ظلم و ستم همان‌ها بر روی زمین بوده است. در بعضى از روايات نیز مطالبى آمده كه سابقه ادوار بسيارى از بشريت را قبل از دوره حاضر اثبات مى كند.(3)
در متون روایی شیعه چندین روایت در این زمینه وارد شده است. در كتاب توحيد از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر و توضیح آیه شریفه 15 سوره ق نقل شده است: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ قَالَ يَا جَابِرُ تَأْوِيلُ ذَلِكَ أَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَفْنَى هَذَا الْخَلْقَ وَ هَذَا الْعَالَمَ وَ سَكَنَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ جَدَّدَ الله عَالَماً غَيْرَ هَذَا الْعَالَمِ وَ جَدَّدَ خَلْقاً مِنْ غَيْرِ فُحُولَةٍ وَ لَا إِنَاثٍ يَعْبُدُونَهُ وَ يُوَحِّدُونَهُ وَ خَلَقَ لَهُمْ أَرْضاً غَيْرَ هَذِهِ الْأَرْضِ تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً غَيْرَ هَذِهِ السَّمَاءِ تُظِلُّهُمْ لَعَلَّكَ تَرَى أَنَّ الله إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ الله لَمْ يَخْلُقْ بَشَراً غَيْرَكُمْ بَلَى وَ الله لَقَدْ خَلَقَ الله أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِكَ الْآدَمِيِّينَ.»؛ ....شايد كه تو چنان مى بينى كه خدا عالمى مگر اين يك عالم را نيافريده و چنان مى بينى كه خدا آدميانى را غير از شما نيافريده بلى به خدا سوگند كه خدا هزار هزار عالم و هزار هزار آدم را آفريده و تو در آخر اين عالم ها و اين آدم هائى.»(4)
در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) بیان شده است: « إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ عَالَمٍ كُلُّ عَالَمٍ مِنْهُمْ أَكْبَرُ مِنْ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِينَ مَا تَرَى عَالَمٌ مِنْهُمْ أَنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَالَماً غَيْرَهُمْ وَ أَنَا الْحُجَّةُ عَلَيْهِمْ»؛ به راستى كه براى خداوند متعال دوازده هزار جهان است، كه هر جهانى از آن ها از آسمان هاى هفت گانه و زمين هفت گانه بزرگ تر است و هيچ جهانى از آن ها نمى داند كه جهانى جز آن هم هست و من بر همه آن ها جهان ها حجّتم.»(5)
در روایت دیگری از امام باقر (علیه السلام) در مورد اولین خلق روی زمین و اولین نسل از انسان‌ها چنین بیان شده است.(6)
«خداوند از وقتى كه زمين را آفريد، در آن هفت عالم آفريد كه هيچ كدام از آن ها از فرزندان آدم نبودند، خداوند آن ها را از روى زمين آفريد و آن ها را يكى پس از ديگرى با عالمى كه داشتند در زمين سكونت داد، آنگاه خداوند آدم پدر بشر را آفريد و فرزندان او را از او آفريد، به خدا سوگند كه بهشت از وقتى كه خلق شده، از ارواح مؤمنين خالى نبوده و جهنم از وقتى كه خلق شده، از ارواح كافران و گنهكاران خالى نبوده است، شايد شما گمان بريد كه چون قيامت بر پا شد و خداوند بدن هاى اهل بهشت را همراه با روح هايشان در بهشت قرار داد و بدن هاى اهل جهنم را همراه با روح هايشان در جهنم قرار داد، ديگر كسى خدا را در زمين عبادت نخواهد كرد و خلقى را نخواهد آفريد كه او را عبادت كنند و به يگانگى و بزرگى بخوانند، آرى به خدا سوگند كه خلق ديگرى را بدون نر و ماده خواهد آفريد كه او را عبادت كنند و به يگانگى و بزرگى بستايند و براى آنان زمينى مى آفريند كه آنان را حمل كند و آسمانى مى آفريند كه سايبان آنان باشد، آيا خداوند نفرموده: «روزى كه زمين به غير اين زمين بدل شود و آسمان ها نيز...» (7) و فرمود: «آيا آفرينش نخستين ما را ناتوان كرد؟ بلكه آن ها درباره آفرينش جديد در شك هستند.»(8)
بنا بر این، بر فرض که فرضیه تکامل از حد فرضیه بیرون بیاید و ابهامات و نواقصش برطرف شود و به عنوان یک نظریه علمی متقن در بیاید، باز هم با نظریه خلقت که ظاهر متون دینی به آن اشاره دارد منافاتی ندارد. زیرا کاملا ممکن است که این فسیل هایی که به دست آمده است، مربوط به پیشینه انسان‌هایی باشد که قبل از حضرت آدم بر روی زمین وجود داشته و از بین رفته اند. همان طور که روایات به صراحت این مطلب را بیان می کند.
اما سایر موجودات و نحوه پیدایش آن ها و نیز نحوه پراکنده شدن انسان ها مطلب صریحی در متون دینی وجود ندارد.
کاربر مهمان خوش آمدید
پرسش:
لطفا بفرمایید نظریه ای که ادیان به جای فرگشت معرفی می کنند چیست؟ آیا دین اسلام در این مورد صحبتی کرده است؟ آیا به چگونگی ایجاد گونه های مختلف جانداران اشاره ای شده است؟ نظر اسلام درباره پیدایش انسان چیست؟ آیا از نظر اسلام قبل از خلقت حضرت آدم انسانی وجود داشته است؟
پاسخ:
بررسی آيات قرآن کریم و متون اصیل دینی می‌توان دریافت که این متون مستقيما در صدد بيان مساله تكامل يا ثبوت انواع نيست. با این حال ظواهر آيات (البته در خصوص انسان) با مساله خلقت مستقل سازگارتر است، هر چند كاملا صريح نيست اما ظاهر آيات خلقت آدم بيشتر روى خلقت مستقل دور مى زند، اما در مورد ساير جانداران قرآن سكوت دارد. به نظر علامه طباطبایی نیز ظاهر نزدیک به صراحت محتوای آیات قرآن کریم این است که نسل حاضر بشر از طرف پدر و مادر به یک پدر و مادر منتهی می‌شود که در متون دینی، آدم و حوا نامیده می‌شوند. این دو تن، پدر و مادر تمامی انسان‌ها هستند.(1)
واضح ترین آیه‌ای که پیرامون مسئله خلقت انسان نازل شده است، آیات 28 و 29 سوره حجر است: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ * فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ»
در این آیات، بحث فشرده اى در زمينه خلقت انسان مطرح شده است. البته این بحث خیلی مجمل و سربسته است؛ علت این امر نیز آن است که قرآن کریم، کتاب انسان سازی است و طرح مسائلی از این دست، صرفا به منظور استفاده تربیتی انسان‌ها و مومنان است. بر این اساس، پر واضح است که نمی‌توان از قرآن کریم انتظار داشت به طرح تفصیلی چنین مسائل و مباحث مربوط به شناخت حیوانات و نحوه ایجاد و رشد آنان بپردازد.
در این آیات، بیان شده است: خداوند انسان را از گل خشك كه از گل تيره رنگ بد بوى گرفته شده بود آفريده است. ظاهر اين آيات در بدو نظر چنين مى گويد كه آدم نخست از گل تيره رنگى آفريده شد و پس از تكميل اندام، روح الهى در آن دميده شد و به دنبال آن فرشتگان در برابر او به سجده افتادند، بجز ابليس. طرز بيان اين آيات چنين نشان مى دهد كه ميان خلقت آدم از خاك و پيدايش صورت كنونى انواع ديگرى وجود نداشته است.
اما در مورد این که، آیا حضرت آدم اولین انسان روی زمین بوده است یا نه، قرآن کریم مطلب صریحی ندارد. این که ظهور اين نوع موجود (انسان) در زمين منحصر در همين دوره فعلى است كه ما در آن قرار داريم، و يا دوره هاى متعددى داشته، و دوره ما انسان هاى فعلى آخرين ادوار آن است؟ هر چند برخی از آیات قرآن کریم مشعر به این مطلب است و می‌توان از آن ها این برداشت را داشت که قبل از خلقت آدم ابو البشر (علیه السلام) و نسل او انسان های ديگری در زمين زندگى مى كرده اند. مانند آيه 30 سوره بقره: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ»
از این آیه شریفه می‌توان چنین برداشتی داشت که قبل از خلقت بنى نوع آدم دوره ديگرى بر انسانيت گذشته است و اعتراض ملائکه ناظر به همین گروه و ظلم و ستم همان‌ها بر روی زمین بوده است. در بعضى از روايات نیز مطالبى آمده كه سابقه ادوار بسيارى از بشريت را قبل از دوره حاضر اثبات مى كند.(3)
در متون روایی شیعه چندین روایت در این زمینه وارد شده است. در كتاب توحيد از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر و توضیح آیه شریفه 15 سوره ق نقل شده است: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ قَالَ يَا جَابِرُ تَأْوِيلُ ذَلِكَ أَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَفْنَى هَذَا الْخَلْقَ وَ هَذَا الْعَالَمَ وَ سَكَنَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ جَدَّدَ الله عَالَماً غَيْرَ هَذَا الْعَالَمِ وَ جَدَّدَ خَلْقاً مِنْ غَيْرِ فُحُولَةٍ وَ لَا إِنَاثٍ يَعْبُدُونَهُ وَ يُوَحِّدُونَهُ وَ خَلَقَ لَهُمْ أَرْضاً غَيْرَ هَذِهِ الْأَرْضِ تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً غَيْرَ هَذِهِ السَّمَاءِ تُظِلُّهُمْ لَعَلَّكَ تَرَى أَنَّ الله إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ الله لَمْ يَخْلُقْ بَشَراً غَيْرَكُمْ بَلَى وَ الله لَقَدْ خَلَقَ الله أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِي آخِرِ تِلْكَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِكَ الْآدَمِيِّينَ.»؛ ....شايد كه تو چنان مى بينى كه خدا عالمى مگر اين يك عالم را نيافريده و چنان مى بينى كه خدا آدميانى را غير از شما نيافريده بلى به خدا سوگند كه خدا هزار هزار عالم و هزار هزار آدم را آفريده و تو در آخر اين عالم ها و اين آدم هائى.»(4)
در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) بیان شده است: « إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ عَالَمٍ كُلُّ عَالَمٍ مِنْهُمْ أَكْبَرُ مِنْ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِينَ مَا تَرَى عَالَمٌ مِنْهُمْ أَنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَالَماً غَيْرَهُمْ وَ أَنَا الْحُجَّةُ عَلَيْهِمْ»؛ به راستى كه براى خداوند متعال دوازده هزار جهان است، كه هر جهانى از آن ها از آسمان هاى هفت گانه و زمين هفت گانه بزرگ تر است و هيچ جهانى از آن ها نمى داند كه جهانى جز آن هم هست و من بر همه آن ها جهان ها حجّتم.»(5)
در روایت دیگری از امام باقر (علیه السلام) در مورد اولین خلق روی زمین و اولین نسل از انسان‌ها چنین بیان شده است.(6)
«خداوند از وقتى كه زمين را آفريد، در آن هفت عالم آفريد كه هيچ كدام از آن ها از فرزندان آدم نبودند، خداوند آن ها را از روى زمين آفريد و آن ها را يكى پس از ديگرى با عالمى كه داشتند در زمين سكونت داد، آنگاه خداوند آدم پدر بشر را آفريد و فرزندان او را از او آفريد، به خدا سوگند كه بهشت از وقتى كه خلق شده، از ارواح مؤمنين خالى نبوده و جهنم از وقتى كه خلق شده، از ارواح كافران و گنهكاران خالى نبوده است، شايد شما گمان بريد كه چون قيامت بر پا شد و خداوند بدن هاى اهل بهشت را همراه با روح هايشان در بهشت قرار داد و بدن هاى اهل جهنم را همراه با روح هايشان در جهنم قرار داد، ديگر كسى خدا را در زمين عبادت نخواهد كرد و خلقى را نخواهد آفريد كه او را عبادت كنند و به يگانگى و بزرگى بخوانند، آرى به خدا سوگند كه خلق ديگرى را بدون نر و ماده خواهد آفريد كه او را عبادت كنند و به يگانگى و بزرگى بستايند و براى آنان زمينى مى آفريند كه آنان را حمل كند و آسمانى مى آفريند كه سايبان آنان باشد، آيا خداوند نفرموده: «روزى كه زمين به غير اين زمين بدل شود و آسمان ها نيز...» (7) و فرمود: «آيا آفرينش نخستين ما را ناتوان كرد؟ بلكه آن ها درباره آفرينش جديد در شك هستند.»(8)
بنا بر این، بر فرض که فرضیه تکامل از حد فرضیه بیرون بیاید و ابهامات و نواقصش برطرف شود و به عنوان یک نظریه علمی متقن در بیاید، باز هم با نظریه خلقت که ظاهر متون دینی به آن اشاره دارد منافاتی ندارد. زیرا کاملا ممکن است که این فسیل هایی که به دست آمده است، مربوط به پیشینه انسان‌هایی باشد که قبل از حضرت آدم بر روی زمین وجود داشته و از بین رفته اند. همان طور که روایات به صراحت این مطلب را بیان می کند.
اما سایر موجودات و نحوه پیدایش آن ها و نیز نحوه پراکنده شدن انسان ها مطلب صریحی در متون دینی وجود ندارد.
ـــــــــــــــــــــــــ
(1) تفسیر المیزان، ج4، ص140(جامع التفاسیر).
(2) تفسیر نمونه، ج11، ص87-90(جامع التفاسیر).
(3) المیزان، ج4، ص140.
(4) توحید، شیخ صدوق، ص 277، ح2،( قم، جامعه مدرسین، 1398ق).
(5) الخصال، ج2، 639(ابن بابویه، قم، جامعه مدرسین، 1362ش).
(6) خصال، ج2، ص358.
(7) ابراهیم/ 48.
(8) ق/ 15.