جمع بندی ذکر خدا

با سلام و عرض ادب « وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى؛  و هر كس از ياد من دل بگرداند در حقيقت زندگى تنگ [و سختى] خواهد داشت و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى ‏كنيم» (طه/124) منظور از "معیشت ضنک" فقر مالی نیست. بلکه مقصود تنگی و ضیق دیگری است. تنگی و مضیقه ی حرص، ترس، فزون طلبی، سیری ناپذیری، اضطراب و ... که حاصل از فرو رفتن در مادیاتی است که صرفا یک بعد از ابعاد وجودی انسان را تامین میکند که آنهم تمام مسائل و مطالبش بدست فرد نیست. لذا بیمها، اضطرابها، سیر نشدنها، خلاء های دیگری که ناشی از ابعاد دیگر وجودی انسان است و انسانِ رویگردان از یاد خدا، آن خلاء ها را نمیتواند با مادیات پر کند زیرا اساسا آن ابعاد، مادی نیستند؛ لذا همواره این احساس خلاء به همراه اضطرابهای حاصل از حواشی مادیات، وی را در تگنا و سختی قرار میدهد. همچنین اینگونه نیست که انسانی که از یاد خدا روگردان است و به مادیات رو نموده، همه چیز بر طبق دلخواسته های او باشد، خیر،  وی از دنیا و مادیات، آن مقدار بهره می برد که خدا میخواهد یعنی یک مطلب صد در صدی نیست که هر کس از یاد خدا روگردان است پس زندگی و عیشش با تمام قوا به تاخت به او رو آورد.خداوند در قرآن کریم می فرماید : « مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلَاهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا؛  هر کس [همواره] دنیای زودگذر را بخواهد [چنین نیست که هر چه بخواهد بیابد بلکه] هر چه را ما برای هر که بخواهیم، به سرعت در همین دنیا به او عطا می کنیم، آن گاه دوزخ را در حالی که نکوهیده و رانده شده از رحمت خدا وارد آن می شود، برای او قرار می دهیم.» (اسراء/18)

این نکته حائز اهمیت است که قاعده و قانون بهره مندی از مادیات بر مبنای دلخواسته افراد تنظیم نمی شود. ونکته مهم دوم قانون درخدمت بودن زمین و آسمان در جهت هدف خلقت است. جهانی که هدفمند آفریده شده قطعا در خدمت چنین افرادی که مغایر با هدف خلقت زندگی میکنند نخواهد بود در قرآن کریم آیاتی هستند که مسیر حرکت زمین و آسمان را در جهت ارائه خدمت به افراد مومن و متقی بیان مینمایند مانند: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏ گشوديم ولى تكذيب كردند پس به [كيفر] دستاوردشان [گريبان] آنان را گرفتيم»(اعراف/96) بنا بر این به این نکات نیز باید توجه نمود. و اما در خصوص « مَعِيشَةً ضَنْكًا » مفسران گرانقدر مطالب و توضیحاتی ارائه داده اند که بیان می شود:

 مرحوم علامه در المیزان می فرمایند: «و اگر فرمود: كسى كه از ذكر من اعراض كند" معيشتى ضنك" يعنى تنگ دارد، براى اين است كه كسى كه خدا را فراموش كند، و با او قطع رابطه نمايد، ديگر چيزى غير دنيا نمى‏ماند كه وى به آن دل ببندد، و آن را مطلوب يگانه خود قرار دهد، در نتيجه همه كوششهاى خود را منحصر در آن كند، و فقط به اصلاح زندگى دنيايش بپردازد، و روز به روز آن را توسعه بيشترى داده، به تمتع از آن سرگرم شود، و اين معيشت، او را آرام نمى‏كند، چه‏ كم باشد و چه زياد، براى اينكه هر چه از آن به دست آورد به آن حد قانع نگشته و به آن راضى نمى‏شود، و دائما چشم به اضافه‏تر از آن مى‏دوزد، بدون اينكه اين حرص و تشنگيش به جايى منتهى شود، پس چنين كسى دائما در فقر و تنگى بسر مى‏برد، و هميشه دلش علاقه‏مند به چيزى است كه ندارد، صرفنظر از غم و اندوه و قلق و اضطراب و ترسى كه از نزول آفات و روى آوردن ناملايمات و فرا رسيدن مرگ و بيمارى دارد، و صرفنظر از اضطرابى كه از شر حسودان و كيد دشمنان دارد، پس او على الدوام در ميان آرزوهاى بر آورده نشده، و ترس از فراق آنچه بر آورده شده به سر مى‏برد.»(1) در تفسیر نور آمده است: « مراد از سختى و تنگى زندگى، نداشتن نيست، بلكه بسيارى از سرمايه ‏داران به خاطر حرص، ترس و دلهره، در فشار و تنگنا زندگى‏ می کنند.»(2)   1.طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسير الميزان، محمد باقر موسوی، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، قم، ج14، صص314و315 2.قرائتی، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1388، چاپ اول،ج5،ص404

نظر استاد جوادی آملی در مورد فراز مورد بحث از آیه 124 سوره مبارکه طه، چنین است: «ذات اقدس الهي مشخص مي‌كند كه اگر جامعه‌اي در راه صحيح قدم بردارد بركات فراوان نصيبشان مي‌شود نه پُرخوري، به تكاثر برسند، بلكه به طهارت روح و كوثر برسند آنها به دنبال تكاثرند و هميشه در زحمت‌اند. دين، ما را به كوثر دعوت مي‌كند و هميشه امنيت و رفاه را به ما ارزاني مي‌دارد آن كجا و اين كجا، بنابراين مي‌فرمايد اگر جامعه‌اي بيراهه رفت نه آسمان به سود اوست نه زمين به كام او؛ گرفتار فشارهاي آسماني و زميني خواهد بود ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً﴾ و اگر كسي به راه بود ﴿لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَي آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ﴾ (اعراف/96) هم آسمان هم زمين؛ چون اصلِ آفرينش آسمان و زمين براي پرورش خليفةالله هست فرمود: ﴿سَخَّرَ لَكُم مَا فِي السَّماوَاتِ وَمَا فِي الاَرْضِ﴾(لقمان/20) در سورهٴ مباركهٴ «بقره» اين مضمون گذشت كه ﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً﴾ (بقره/22)كذا و كذا تا شما بهرهٴ صحيح ببريد از اول تا آخر قرآن فايدهٴ آفرينش عالَم را آدم‌پروري مي‌داند بنابراين اگر جامعه‌اي بيراهه رفت وجهي ندارد كه فَلك و مَلك در كار او باشند، كه نه باران به موقع و به‌جا به اينها خدمت مي‌رساند نه آفتاب و نه موجودات سمائي يا ارضي ديگر. اين يك اصل كلّي است كه اگر كسي جهان را بداند، انسان را بشناسد، رابطهٴ انسان و جهان را بشناسد و اينكه جهان‌بان و جهان‌دان يعني خدا، جهان را به عنوان سفره خَلق كرد براي پذيرايي مهمان و آن مهمان خليفة الله است، ديگر هرگز اگر به او گفتند كه بدرفتاري جامعه باعث خشكسالي است يا فشار حوادث است اين انكار نمي‌كند؛ اگر سلبِ امنيت در اثر بعضي از معاصي است اين به دنبال چاره‌جويي مي‌رود انكار نمي‌كند. بين خود و حوادث عالَم از يك سو، بين اعمال خود و امنيت و آرامش دروني از سوي ديگر يك پيوند ناگسستني احساس مي‌كند... پس بنابراين ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً﴾ يك اصل كلي است براي اينكه ما مهمانيم مالك كه نيستيم خداي سبحان ميزبان است و مالك است اين سفره را براي مهمانهاي اهل پهن كرده نه براي نااهل.»(1) 1. بنیاد علوم وحیانی اسراء، تفسير سوره مباركه طه جلسه 60 http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=2&lang=fa&id=MjU3NA%3d%3d-bw8DBMsxfGc%3d  

تفسیر مهر بیان مینماید که:  ياد خدا مايه ‏ى آرامش جان، پارسايى و شهامت است و فراموشى يا دورى و روى‏گردانى از ياد خدا، عامل اضطراب، ترس و نگرانى.(1) و  تفسیر کوثر نیز اینگونه توضیح میدهد: «انسان مادى كه خدا و ارزش‏هاى معنوى را باور ندارد، هر چند كه در بالاترين حدّ از امكانات مادى و رفاهى باشد، زندگى آرام و بى‏ دغدغه‏ اى ندارد و همواره در فكر افزودن بر مال و ثروت و رسيدن به رفاهى ديگر و تازه ‏تر است و اين حرص و افزون طلبى، زندگى را براى او تنگ و سخت مى‏ كند، به خصوص اين كه او همواره نگران آينده خويش است و بيم از دست دادن امكانات او را آزار مى‏ دهد. اساساً نه مال و ثروت و مقام و نه هيچ نوع امكانات مادى، روح انسان را اشباع نمى‏ كند و به هر درجه از رفاه برسد به آن عادت مى ‏كند و افزون از آن را مى ‏خواهد و اين بدان جهت است كه روح انسان خدايى است و چيزى جز خدا او را آرام نم ى‏سازد و اين كام جويى‏هاى بدلى در اشباع و اقناع روح او كارساز نيستند.»(2)   1. رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسير قرآن مهرپژوهشهاى تفسير و علوم قرآن‏، قم، چاپ اول، ج‏13، ص 121 2. جعفری، یعقوب، تفسير كوثر، انتشارات هجرت، قم، چاپ اول، ج‏6، ص 616

بنابراین تفاسیر مراد از «مَعِيشَةً ضَنْكاً»، ضیق و تنگنای مادی نیست زیرا بسیاری از افرادی که به خدا اعتقادی ندارند از بهره مالی و مادیات منتفع هستند و در مضیقه مالی نیستند اما بسیاری از همین افراد به دلیل همین احساس تنگنا و مضیقه، دست به اقداماتی میزنند که به زعم خود آرامش پیدا کنند از مسکرات و مخدرها گرفته تا خودکشی و مرگ. غافل از اینکه خلا ایی که در این موارد وجود دارد و فرد آنرا در قالب تنگنا و سختی احساس می کند اساسا مربوط به بعد دیگری از وجود چند بعدی انسان است که با مادیات پر یا ترمیم نمی شود بلکه با رویکرد الهی به آرامش بدل خواهد شد.

جمع بندی پرسش: در آیه ای از قران خدا می فرماید هرکسی ازذکر من رویگرداند زندگی او تنگ خواهد شد "معیشتا ضنکا" در این آیه منظور از معیشتا ضنکا چیست و چه چیزهایی رو شامل میشه؟ بعضی ها می گویند و شبهه ای که دارند اینه که چرا عده ای از مسلمانان نماز نمی خوانند ولی از زندگی راحت و رفاه بهره مندند ولی در بعضی هم که نماز می خوانند دچار فقر هستند. پاسخ: « وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى؛  و هر كس از ياد من دل بگرداند در حقيقت زندگى تنگ [و سختى] خواهد داشت و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى ‏كنيم» (طه/124)  در خصوص « مَعِيشَةً ضَنْكًا » مفسران گرانقدر مطالب و توضیحاتی ارائه داده اند:  مرحوم علامه در المیزان می فرمایند: «و اگر فرمود: كسى كه از ذكر من اعراض كند" معيشتى ضنك" يعنى تنگ دارد، براى اين است كه كسى كه خدا را فراموش كند، و با او قطع رابطه نمايد، ديگر چيزى غير دنيا نمى‏ ماند كه وى به آن دل ببندد، و آن را مطلوب يگانه خود قرار دهد، در نتيجه همه كوششهاى خود را منحصر در آن كند، و فقط به اصلاح زندگى دنيايش بپردازد، و روز به روز آن را توسعه بيشترى داده، به تمتع از آن سرگرم شود، و اين معيشت، او را آرام نمى‏ كند، چه‏ كم باشد و چه زياد، براى اينكه هر چه از آن به دست آورد به آن حد قانع نگشته و به آن راضى نمى‏ شود، و دائما چشم به اضافه ‏تر از آن مى‏ دوزد، بدون اينكه اين حرص و تشنگيش به جايى منتهى شود، پس چنين كسى دائما در فقر و تنگى بسر مى‏ برد، و هميشه دلش علاقه‏ مند به چيزى است كه ندارد، صرفنظر از غم و اندوه و قلق و اضطراب و ترسى كه از نزول آفات و روى آوردن ناملايمات و فرا رسيدن مرگ و بيمارى دارد، و صرفنظر از اضطرابى كه از شر حسودان و كيد دشمنان دارد، پس او على الدوام در ميان آرزوهاى بر آورده نشده، و ترس از فراق آنچه بر آورده شده به سر مى‏ برد.»(1) نظر استاد جوادی آملی در مورد فراز مورد بحث از آیه 124 سوره مبارکه طه، چنین است: «ذات اقدس الهي مشخص مي‌كند كه اگر جامعه‌اي در راه صحيح قدم بردارد بركات فراوان نصيبشان مي‌شود نه پُرخوري، به تكاثر برسند، بلكه به طهارت روح و كوثر برسند آنها به دنبال تكاثرند و هميشه در زحمت‌اند. دين، ما را به كوثر دعوت مي‌كند و هميشه امنيت و رفاه را به ما ارزاني مي‌دارد آن كجا و اين كجا، بنابراين مي‌فرمايد اگر جامعه‌اي بيراهه رفت نه آسمان به سود اوست نه زمين به كام او؛ گرفتار فشارهاي آسماني و زميني خواهد بود ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً﴾ و اگر كسي به راه بود ﴿لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَي آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ﴾ (اعراف/96) هم آسمان هم زمين؛ چون اصلِ آفرينش آسمان و زمين براي پرورش خليفةالله هست فرمود: ﴿سَخَّرَ لَكُم مَا فِي السَّماوَاتِ وَمَا فِي الاَرْضِ﴾(لقمان/20) در سورهٴ مباركهٴ «بقره» اين مضمون گذشت كه ﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً﴾ (بقره/22)كذا و كذا تا شما بهرهٴ صحيح ببريد از اول تا آخر قرآن فايدهٴ آفرينش عالَم را آدم‌پروري مي‌داند بنابراين اگر جامعه‌اي بيراهه رفت وجهي ندارد كه فَلك و مَلك در كار او باشند، كه نه باران به موقع و به‌جا به اينها خدمت مي‌رساند نه آفتاب و نه موجودات سمائي يا ارضي ديگر. اين يك اصل كلّي است كه اگر كسي جهان را بداند، انسان را بشناسد، رابطهٴ انسان و جهان را بشناسد و اينكه جهان‌بان و جهان‌دان يعني خدا، جهان را به عنوان سفره خَلق كرد براي پذيرايي مهمان و آن مهمان خليفة الله است، ديگر هرگز اگر به او گفتند كه بدرفتاري جامعه باعث خشكسالي است يا فشار حوادث است اين انكار نمي‌كند؛ اگر سلبِ امنيت در اثر بعضي از معاصي است اين به دنبال چاره‌جويي مي‌رود انكار نمي‌كند. بين خود و حوادث عالَم از يك سو، بين اعمال خود و امنيت و آرامش دروني از سوي ديگر يك پيوند ناگسستني احساس مي‌كند... پس بنابراين ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً﴾ يك اصل كلي است براي اينكه ما مهمانيم مالك كه نيستيم خداي سبحان ميزبان است و مالك است اين سفره را براي مهمانهاي اهل پهن كرده نه براي نااهل.»(2) همچنین به دو نکته مهم باید توجه داشت : اول اینکه قاعده و قانون بهره مندی از مادیات بر مبنای دلخواسته افراد تنظیم نمی شود. ونکته مهم دوم قانون درخدمت بودن زمین و آسمان در جهت هدف خلقت است. بنابراین تفاسیر مراد از «مَعِيشَةً ضَنْكاً»، ضیق و تنگنای مادی نیست زیرا بسیاری از افرادی که به خدا اعتقادی ندارند از بهره مالی و مادیات منتفع هستند و در مضیقه مالی نیستند اما بسیاری از همین افراد به دلیل همین احساس تنگنا و مضیقه، دست به اقداماتی می زنند که به زعم خود آرامش پیدا کنند از مسکرات و مخدرها گرفته تا خودکشی و مرگ. غافل از اینکه خلا ایی که در این موارد وجود دارد و فرد آنرا در قالب تنگنا و سختی احساس می کند اساسا مربوط به بعد دیگری از وجود چند بعدی انسان است که با مادیات پر یا ترمیم نمی شود بلکه با رویکرد الهی به آرامش بدل خواهد شد. پی نوشت ها: 1.طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسير الميزان، محمد باقر موسوی، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، قم، ج14، صص314و315 2. بنیاد علوم وحیانی اسراء، تفسير سوره مباركه طه جلسه 60 http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=2&lang=fa&id=MjU3NA%3d%3d-bw8DBMsxfGc%3d