راههای كنترل خشم و غضب از نگاه امام باقر (علیه السلام)

افراط نكردن در حالات خشم

به طور طبيعی هر انسانی بر اثر عوامل و زمينه هايی كه برايش پيش می آيد، گاهی خوشحال و گاهی نيز خشمگين و ناراحت می شود؛ اما اگر اين حالات فطری با معيار دين و هدايت قرآن و رهنمودهای اهل بيت عليهم السلام همراه باشد، هرگز در آن افراط و تفريط ديده نخواهد شد.
قرآن خشم های بی مورد را به دوران جاهليت نسبت داده و سكون و آرامش را در هنگام خشم ويژه رسول خدا(ص) و مؤمنين می داند و خاطرنشان می كند كه اين آرامش هم يك موهبت الهی است؛ همچنان كه خشم و تعصبات جاهلی را ره آورد افكار نادرست و عملكرد غلط كافران قلمداد می كند و می فرمايد:
«به خاطر بياوريد هنگامی را كه كافران در دل های خود خشم و نخوت جاهليت داشتند و در مقابل خداوند آرامش و سكينه خود را برفرستاده خويش ومؤمنان نازل فرمود.» (فتح.62)
خداوند در اين آيه به ما می آموزد كه فرهنگ جاهليت «حميت»، «تعصب»، «غضب» و خشم جاهلی است؛ ولی فرهنگ اسلام «سكينه»، «آرامش» و «تسلط برنفس» می باشد.

كلام امام باقر(ع) در اين زمينه رهنمود شايسته ای برای ماست. آن حضرت در مورد ويژگی شيعيان علی فرمود: «الذين أذا غضبوا لم يظلموا و اذا رضوالم يسرفوا؛(5) آنان چنان اند كه در هنگام خشم و غضب دست به ستم و گناه و حركات جاهلانه نمی آلايند و هرگاه راضی و خشنود شدند، افراط و زياده روی نمی كنند.»

آری، غرايز انسانی همانند موتور محرك است كه انسان را گاهی همانند طوفان و تندباد چنان به حركت درمی آورد كه اگر مراقبتی صورت نگيرد، خسارت های جبران ناپذيری در پی خواهد داشت؛ اما همين محرك ها اگر به وسيله ی ايمان و باورهای قلبی و ارتباط با انسان های كامل تعديل و كنترل شود، از عواقب ناشايست به دور خواهند ماند.

برای فرونشاندن خشم و غضب راهكارهای مختلفی وجود دارد كه با انجام آن می توان از ضررهای بعدی عصبانيت جلوگيری كرد.
وقتی كه در حضور امام باقر(ع) سخن از غضب به ميان آمد، حضرت فرمود؛ «همانا كه مرد خشمگين می شود و تا خود را داخل آتش نكند و به گناهی دست نيالايد آرامش نمی يابد و خشمش فرو ننشيند.
پس برای اينكه در هنگام خشم به كارهای ناشايست اقدام نكنيد هرگاه شخصی خشمگين شد اگر ايستاده است فورا بنشيند تا پليدی و وسوسه شيطان از او دور شود و هرگاه به خويشاوندش غضب كند، به نزد او برود و بدنش را مس كند؛ چرا كه خويشاوند اگر مس شود، آرامش يابد.»

در توضيح اين حديث، ما براي كنترل خشم و عصبانيت راهكارهای ديگری كه دانشمندان اخلاق و روان مطرح كرده اند نيز پيشنهاد می كنيم:

1- در آن حالت شخص به سيره انبياء، اولياء و صلحاء- كه خود را پيرو آنان می داند- توجه كند و در مورد آيات و احاديثي كه غضب بی جا را مذمت كرده اند، فكر كرده و از عواقبش برحذر باشد.
2- در هنگام خشم استعاذه نمايد و با گفتن جمله «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» به خداوند عالم پناه ببرد.
3- با آب سرد وضو بگيرد و يا غسل نمايد.
4- زمينه ها و بسترهای ديگر خشم را خود يا ديگران از ميان بردارند مانند گرسنگی، تشنگی، خستگی، بی خوابی و...
5- فوائد شيرين و لذت بخش كظم غيظ را- كه بارها تجربه كرده- در نظر آورد.
6- از افراد بدخلق و عصبانی فاصله بگيرد و رفاقت نكند.
7- اعتقاد به قضا و قدر خداوندی را در وجودش تقويت كند و بداند كه گاهی پديد آمدن برخی حوادث ناگوار كه با ميل باطنی او ناسازگار است، در اثر تقدير الهی است. امام باقر(ع) در اين زمينه فرمود:
در ميان خلق خدا سزاوارترين كس به تسليم در برابر قضای خدا كسی است كه خدای عزوجل را بشناسد و هر كه به قضا راضی باشد، قضا بر او وارد شود و خدا اجر او را بزرگ فرمايد و هر كه قضا را ناخوش دارد، قضا بر او وارد شود و خدا اجرش را تباه سازد.»
8- انسان وقتی كه بر فردی ضعيف تر از خودش خشم می گيرد، فراموش نكند كه قدرت خداوند خيلی بالاتر از قدرت اوست و ممكن است مورد قهر و غضب و انتقام خداوند قرار گيرد. قرآن می فرمايد: «آنها بايد عفو كنند و چشم بپوشند، آيا دوست نمی داريد خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است.» (نور.22)
9- سفارش به اطرافيان در مورد يادآوری عواقب شوم عصبانيت و تذكر نكات مؤثر.
نوشته اند كه در ميان پادشاهان بنی اسرائيل عادتی مرسوم بود كه آنان را در حكومت كنترل می كرد؛ به اين صورت كه در نزد هر يك از آنان حكيمی دانا بود و صحيفه ای به همراه داشت كه هرگاه پادشاه عصبانی می شد، آن حكيم، صحيفه را در مقابل او گرفته، به دستش می داد. در آن صحيفه نوشته بود: «بر زيردستان رحم كن! از مرگ بترس! روز جزا را فراموش نكن!» وقتی شاه آن را می ديد، غضبش ساكن می شد.
چه زيباست افرادی كه قادر به كنترل خشم خود نيستند و هميشه بعد از عصبانيت پشيمان می شوند، چنين صحيفه ای تهيه كنند و به اطرافيان بسپارند كه در هنگام غضب آنان، علاوه بر ارائه آن صحيفه، آثار خوش خلقی و عاقب شوم بدخلقی و عصبانيت را به وی يادآور شوند تا در خانواده يا در اجتماع و يا در مراكز مهم به اين وسيله خشم خود را كنترل نمايند. حتی يك حديث، يك نكته و يا عبارتی در موضوع كظم غيظ با خط درشت، در محل زندگی نصب كنند كه ديگران او را به آن توجه دهند.
10-آخرين نكته اينكه بدانند انسان های عصبانی در ميان مردم و عقلای عالم منفورند و بردباران عزيز و محترم.

[=lucida console][=georgia]اگر انسان بتواند در حالات خشم و غضب، مالك نفس خويش باشد، او را می توان از افراد نيرومند و توانا برشمرد؛ چرا كه كنترل نفس سركش در آن حالت، ايمان و اراده ای والا و قوی لازم دارد كه خيلی از انسان ها نمی توانند از عهده اش برآيند. اگر مروری به صفحات حوادث در رسانه ها داشته باشيم اكثر حوادث ناگوار ريشه در عدم توانايی مجرمين در كنترل خشم و غضب خود دارد.[=lucida console]
[=lucida console]به اين جهت كنترل غضب امری مهم به شمار مي آيد و هر كس در آن موفق شود، افزون بر بهره های فراون دنيوی، دارای مقامی بلند از نظر معنوی خواهد بود. اينك به برخی از آثار و فوايد كنترل خشم توجه می كنيم:

[=lucida console]الف. نجات از آتش دوزخ

[=lucida console]امام باقر(ع) [=verdana]يكی از مهم ترين بركات خويشتن داری در حالت خشم را نجات از آتش دوزخ بيان مي كند و مي فرمايد: «من ملك نفسه اذا... غضب حرم الله جسده علی النار؛ هر كس در هنگام خشم و غضب مالك نفس خويش باشد، خداوند متعال بدن او را بر آتش جهنم حرام خواهد كرد.»

[=lucida console]ب. آرامش روز قيامت

[=verdana]آن حضرت پاداش شيرين كظم غيظ را در ضمن تفسير آيه «و اذا ما غضبوا هم يغفرون» (شوري.73) اين گونه بيان مي كند: من كظم غيظا و هو يقدر علي امضائه حشا الله قلبه امنا و ايمانا يوم القيامه هر كس خشم خود را فرو برد، در حالي كه مي توانست از طرف مقابل انتقام بگيرد خداوند متعال در روز قيامت قلبش را از ايمان و امنيت و سلامتی پرخواهد كرد.»

[=lucida console]ج. روشنی چشم اهل بيت(ع)

[=verdana]فرو بردن خشم و بردباري در مقابل عصبانيت از لذت بخش ترين لحظاتی است كه امامان معصوم(ع) از آن به عنوان روشنی چشم نام می برند. آن گراميان اين خصلت والای انسانی را همواره دوست داشتند و شيريني آن را هرگز فراموش نمی كردند. حضرت باقر(ع) می فرمايد: «پدرم امام صادق(ع) می فرمود پسرم! هيچ چيز مانند عصبانيتی كه با صبر پايان می پذيرد چشم پدرت را روشن نمی كند.»

[=lucida console][=verdana]آری اگر انسان بتواند در آن لحظه خطرناك و حساس، صبر و بردباری پيشه كند، لذت و شيرينی آن تا آخر عمر در كامش خواهد ماند و او را مسرور خواهد نمود. در مقابل اگر خود را كنترل نكند تا آخر زندگی در آتش حسرت و ندامت خواهد سوخت.

[=lucida console]د. امنيت از خشم خدا

[=lucida console]امام باقر(ع) [=verdana]در اين مورد فرمود: «يا موسی امسك غضبك عمن ملكتك عليه: اكف عنك غضبی؛(21)
[=lucida console]در كتاب تورات در ضمن مناجات خدای عزوجل با موسی(ع) آمده است: ای موسی خشم خود را از كسی كه تو را بر او مسلط ساخته ام، بازگير تا خشم خود را از تو بازگيرم.»

[=lucida console]هـ . داخل شدن در رديف اهل ايمان

[=verdana]قرآن كريم مومنان را در آيات متعدد به خاطر كنترل خشمشان می ستايد. در سوره شوری در مورد يكی از ويژگی های بارز مومنين می فرمايد: «و اذا غضبوا هم يغفرون؛ (شوري.73) مومنين زمانی كه خشمگين می شوند (با فرو خوردن خشم خود) عفو می كنند.»
[=verdana]هر انسانی طبيعتا در مقابل پيشامدهای ناگوار و ناهنجاری ها ناراحت و عصبانی می شود و آيه فوق می گويد كه اهل ايمان در چنين مواقعی نه تنها خود را به گناه آلوده نمی كنند، بلكه با كنترل خشم خود از صفت عفو و بخشش بهره می گيرند.

[=verdana]سيره امام باقر(ع)
[=verdana]در سيره اخلاقی امام باقر(ع) آمده است: روزی يك نفر مسيحی به آن حضرت جسارت كرد و گفت : «انت بقر؛ تو گاو هستی.»
[=verdana]امام بدون اينكه خشمگين شود، فرمود: «لا انا باقر؛ نه من باقرم.» مسيحی گفت: تو پسر آن زن آشپز هستی؟ امام فرمود: آری مادرم يك بانوي آشپز بود. آن مرد برای اينكه امام را عصبانی كند، دوباره گفت: تو پسر زن سياه چرده، زنگی و دشنام گو هستی. امام پاسخ داد: اگر تو راست می گويی، خدا مادرم را بيامرزد و اگر دروغ می گويی، خداوند تو را ببخشد. وقتی آن مرد مسيحی بردباری و حلم بی پايان امام را مشاهده كرد كه با اين اهانت ها هرگز خشمگين نشد و كاملا بر نفس خود مسلط بود، زبان بر شهادتين جاری كرد و مسلمان شد.
[=lucida console][=verdana]اين رفتار حضرت باقر(ع) دقيقا در تفسير اين آيه شريفه است كه می فرمايد: «هرگز نيكی و بدی يكسان نيست؛ بدی را با نيكی دفع كن! ناگاه خواهی ديد همان كس كه ميان تو و او دشمنی است، گويی دوستی گرم و صميمی می شود و اين خصلت را جزكسانی كه شكيبا بوده اند، نمی يابند و آن را جز صاحب بهره ای بزرگ، نخواهند يافت.» (فصلت .43)
[=lucida console]دستاوردهای اين حركت پسنديده از نظر روحی و روانی و معنوی، خيلی بهتر و بيشتر از آن است كه انسان خشم و غضب خود را با هيجانات عصبی و رفتارهای زشت و كينه توزانه فرو نشاند.
[=lucida console]دراين باره اشاره به سخن مولوی در مورد علی(ع) خالی از لطف نيست. او بعداز آنكه مولای متقيان را اسوه بردباران معرفی می كند و با ستايش از آن حضرت می گويد كه امام(ع) در هنگام خشم و غضب كاملا برخود مسلط بود و هرگز اراده و تدبير خود را در اختيار احساسات زودگذر قرار نمی داد و تمام اعضا و جوارحش تحت عقل و وحی بود، به نقل داستانی دراين زمينه می پردازد و در ستايش حلم آن گرامی به زبان حال امام می گويد.
باد خشم و باد شهوت باد آز
برد او را كه نبود اهل نماز
خشم بر شاهان، شه و ما را غلام
خشم را هم بسته ام زير لگام
تيغ حلمم گردن خشم زده است
خشم حق، بر من چو رحمت آمده است
كه نيم، كوهم ز صبر و حلم و داد
كوه را كی در ربايد تند باد

[=lucida console]الف- زمينه براي تسط شيطان

[=lucida console][=verdana]ضررهای فراوانی بر غضب می توان بر شمرد كه مهمترين آن تسلط شيطان بر انسان است. اساساً فرد خشمگيني كه قادر به كنترل خشم خود نيست و نمی تواند تصميمات مثبت بگيرد و وجودش را آتش كينه و انتقام پر كرده است، در آن لحظه وجودش بستری مناسب برای بهره برداری شيطان است و شيطان میتواند به راحتی او را گمراه كند و از همين راه به اهداف شوم خود دست يابد.
[=lucida console]امام باقر(ع) دراين زمينه می فرمايد: «غضب، آتش پاره ای است از شيطان كه در باطن فرزند آدم است و چون كسی از شما عصبانی شد، چشم های او سرخ می شود و باد به رگ های او می افتد و شيطان در وجودش داخل می شود.» البته اگر انسان تحت تأثير شيطان قرار گيرد، ممكن است هرگونه گناه و كار ناشايستی مرتكب شود.

[=lucida console]ب: دوری از فضائل اخلاقی

[=lucida console][=verdana]انسان درحال عصبانيت از ادب و حيا و عفت فاصله می گيرد. احترام بزرگان و اطرافيان را نمی تواند نگهدارد. پرده حيا و عفت را می درد و در نتيجه سخنانی بر زبانش جاری می شود كه در حالت عادی از گفتن وحتی شنيدن آن خجالت میكشد. دست به كارهايی می زند كه هرگز با اخلاق و انسانيت هم خوانی ندارد.

[=lucida console]ج- خواری و رسوايی

[=lucida console][=verdana]از ديگر مفاسد خشم های بی جا، خواری و ذلت و رسوايی فرد عصبانی است. او معمولا وقتی كه حالت خشم برايش عارض می شود، درميان جمع، فردی غيرعادی، ناتوان و سبك قلمداد می شود كه قادر به كنترل وجودش نيست و نمی تواند امور زندگی اش را مديريت كند و تمام كسانی كه او را در آن حال می بينند، به ديده حقارت و يا ترحم به او می نگرند.

[=lucida console]د- سلب اعتماد ديگران

[=verdana]افراد جامعه به ويژه عقلای قوم و نخبگان، به افراد عصبانی كمتر اعتماد می كنند؛ چرا كه احساس می كنند او به اندك بهانه ای خشمگين می شود و تصميماتی می گيرد كه مبنای عقلانی و منطقی ندارد؛ گرچه بعدا اظهار ندامت كرده ، عذرخواهی هم می كند.