جمع بندی روش های آموزش نماز به فرزندان

اساساً در آموزه های دینی و تعالیم زندگی ساز اسلام، آشنا کردن کودکان با مفاهیم دینی و جنبه های رفتاری آن و نیز راهنمایی آنها به سوی خداوند، از وظایف پدر و مادر شمرده شده است. این مهم، ممکن است در هیاهوی زندگی مادی به فراموشی سپرده شود یا به گمان این که فرزند همة این مسائل را در مدرسه یا از رسانه های جمعی خواهد آموخت، از برنامه های اصلی خانواده حذف شود؛ در حالی که خانه و خانواده می بایست نخستین و مهمترین پایگاه فراگیری دین و انس با آن باشد. امام سجاد (علیه السلام) در شمارش حقوق فرزند بر پدر و مادر، یکی از مهمترین مسائل را توجه به دین آموزی کودکان دانسته است.(1)

پی نوشت:

1. حراني، ابومحمد الحسن بن علي بن الحسين بن شعبه، تحف العقول، بيروت: مؤسسةالاعلمي، ‎۱۳۹۴ق، ص189.

اصولاً تربيت ديني فرزندان و آشنا نمودن آنها به مسائل دینی نه در سن نوجوانی و بلوغ و حتی نه از ابتداي تولد بلکه از زمان انعقاد نطفه و بلکه قبل از آن باید آغاز گردد. اینکه والدين به هنگام تولد، به گوش راست كودك، اذان و به گوش چپ او اقامه گويند، در زمان بارداری چه غذاهایی را مصرف نمایند و چه اعمالی را انجام دهند، زمینه سازی هایی هستند که برای تربیت دینی فرزندان انجام می گیرد.

بر فرض مثال، پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) جهت يادگيري فرايند نماز و نهادينه شدن تدريجي اين امر در نهاد فرزند چنين سفارش می فرمایند:
«چون كودك سه ساله شد به او یاد دهید که هفت بار «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید بعد، او را رها کنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بيست روز برسد، سپس به او بگويند هفت‏ بار «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» بگوید، و بعد تا چهار سالگى او را واگذارید و چون چهار سالش تمام شد به او بگویید هفت بار «صلى اللَّه على محمد و آل محمد» بگويد. در پنج سالگي اگر كودك راست و چپ خود را تشخيص داد او را در برابر قبله قرار داده و به او سجده نمودن را بياموزيد. در شش سالگی، رکوع و سجود را به او آموزش دهید. در هفت سالگی به او امر کنید تا دست و صورت را بشويد وضو بگيرد و نماز بخواند و سپس او را رها کنید تا به سن نه سالگی برسد. در نه سالگی او را به طور کامل به نماز خواندن فرا بخوانيد و امر به نماز کنید و اگر ترک کرد، او را (متناسب با سنش) تنبیه کنید.»(1)

پی نوشت:

1. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ‏بحار الأنوار، بيروت‏: دار إحياء التراث العربي، ‏1403ق، ج101، ص100.

در زمینه دعوت کودکان و نوجوانان به نماز منابع زیر پیشنهاد می گردد:

1. کی منش، خسرو، 313 روش توسعه برای ترغیب فرزندان به بهترین کار نماز (ویژه اولیا و مربیان)، قم: گنج معرفت، 1384.
2. کاظمی، اقدس، چگونه فرزندان خود را به نماز تشویق کنیم، قم: مثلث عشق، 1387.
3. امین زاده، حبیب الله، چگونه فرزندانمان را در مسیر نماز قرار دهیم، تربت جام: خواجه عبدالله انصاری، 1393.
4. درانی، محمدرضا، چه کار کنم فرزندم نمازخوان شود، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
5. حقیقی، محمود، نماز فرزندم: چگونه یک فرزند نمازخوان داشته باشیم، نجف آباد: انصار الامام المنتظر(عج)، 1391.
6. اصلانی، یاسر، بچۀ نمازخون: طریق امام خمینی در نمازخوان کردن فرزند، تهران: سبحان، 1393.
7. آربزی، محسن و عبدالله هاشمی، تربیت دینی و تشویق فرزندان به نماز، تهران: محسن آربزی، 1395.
8. حسینی نیشابوری، سیدعلی اکبر، چگونه فرزندانمان را نمازخوان کنیم! راهکارهایی برای جذب نماز، قم: دارالمبلغین، 1393.
9. کریمی، عبدالعظیم، نماز و مدرسه: نکته های روان شناختی در تربیت دینی فرزندان،، تهران: ستاد اقامه نماز، 1397.
10. عبداللهی، ابوطالب، نماز و شکوفه های زندگی: تربیت دینی کودکان و نوجوانان (با محوریت نماز)، قم: زمزم هدایت، 1392.
11. حق پرست، نورا، نماز فرشته، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1393.
12. پوزش، ایوب، داستان های تربیتی: برای تشویق کودکان و نوجوانان به خواندن داوطلبانه نماز، سنندج: آراس، 1396.
13. ابراهیمی قندشتنی محسن و دیگران، اصول آموزش نماز به کودکان، تربت حیدریه: چشم انداز قطب، 1395.
14. اسلامی، عبدالاحد و دیگران، گل های بهشتی، تهران: ستاد اقامه نماز، 1395.
15. کاظمی یزدی، سیدکاظم، آموزش نماز به کودکان ( ویژه والدین و مربیان تربیتی)، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
16. سلیمانی، مصطفی، بوسه بر آسمان، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
17. جابری، محمدعلی، دعوت دانش آموزان به نماز، تهران: ستاد اقامه نماز، 1397.
18. قرائتی، محسن، شیوه های دعوت به نماز، تهران: ستاد اقامه نماز 1394.
19. مولایی دزکی، نرگس و دیگران، دعوت کودکان و نوجوانان به نماز و مسجد، مشهد: جالیز، 1397.
20. داودی، محمد، خانه بهشتی، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
21. صنیع، هنا، فرزندان و نماز: تجربه های پدران و مادران برای دلبسته کردن فرزندان به خواندن نماز، ترجمۀ سیده ماهرخ قریشی، تهران: احسان، 1393.
22. تنه کار، محسن، فرزندانتان را دلباخته نماز کنید، قم: نسیم حیات، 1389.
23. دوغان، محمدزکی، آثار تربیتی نماز «راههای ایجاد گرایش به نماز در جوانان»، تهران: ستاد اقامه نماز، 1393.

آموزش و تربیت مفاهیم دینی به کودکان

آموزش و تربیت مفاهیم دینی به کودکان از یک اصولی تبعیت می کند، به طور خلاصه این اصول عبارتنداز:

الف) اصل سهولت: طبق این اصل از سخت گیری و خشونت نسبت به کودک باید پرهیز نمود چرا که آسان گیری کودک را علاقه مند و سخت گیری او را به اصل دین بدبین می کند.

ب) اصل تدریج: همان طور که خداوند نیز آیات و احکام را تدریجاً نازل فرموده در آموزش به کودکان نیز اصل تدریج باید رعایت شود تا کودک متناسب با رشد و شکوفایی استعدادش مطالب را درک کند.

ج) اصل مداومت و استمرار: آموزش در اسلام امری مستمر و مداوم است. اهمیت آموزش به کودک از سویی و طولانی بودن دوره ساختار ذهنی و روانی کودکی از سوی دیگر استمرار و مداومت در آموزش را می طلبد و باید به موازات رشد عقلی و تحول روانی کودک مفاهیم اعتقادی را به وی انتقال داد و از شتاب و فشار پرهیز نمود.

د) اصل آگاهی بخشی: هدف تعلیم باید رشد فکری و یادگیری کودک باشد که بر اساس تفکر و فعالیت فکری، سودمندتر از تکرار و مرور آن است.

و) اصل تفاوت های فردی: در آموزش کودکان می توان به طور یکسان عمل کرد و باید متناسب با ویژگی های شناختی- عاطفی، انگیزش و سوابق خانوادگی از روش های گوناگون و موثر استفاده کرد، برخی با شعر، بعضی با داستان و برخی با پرسش و پاسخ بهتر درک می کنند، برخی زودتر و بعضی دیرتر. پس باید تفاوت های فردی را در نظر داشت. (1)

پی نوشت:

1. ر.ک: اخوی، ابراهیم، خدا در زندگی کودکان، قم: موسسه امام خمینی(ره)، 1389، ص33 ـ 55.

اصولاً کودکان و بچه های دبستانی که هنوز تکلیفی ندارند؛ بنابراین لزومی ندارد که اولیای مدرسه و یا والدین فرزندان را به نماز خواندن اجبار کنند؛ چراکه اجبار یکجانبه اثر معکوس دارد؛ بلکه والدین با تمهیداتی می توانند کاری کنند که فرزندانشان به تدریج به نماز عشق بورزد.
همچنین می توانند نماز را در ذائقه کودک با تشویق و تمجید شیرین کنند که وی مشتاقانه به نماز روی آورد و برای خواندن آن لحظه شماری کند.
در خاطرات حضرت امام خمینی(ره) آمده است که وی فرزندانشان را برای نماز صبح بیدار نمی کردند. خانم زهرا مصطفوی (دختر امام) می گوید:

«امام اصلاً برنامه شان بر بیدار کردن صبح نبود، یعنی ما اگر خدمت ایشان بخوابیم، چه نماز شب و چه نماز صبح را چنان آرام می خوانند که ما اصلاً بیدار نشویم. هیچ وقت امام برای نماز کسی را بیدار نمی کنند، مگر کسی بسپارد. ما مکرر می سپردیم به ایشان که ما را بیدار کنید و ما را بیدار می کردند. چون خانواده شوهر من برنامه شان این بود که صبح بچه ها را بیدار کنند؛ به همین جهت همسرم از وقتی دختر من مکلّف شد، صبح ها بیدارش می کرد.
من عادت نداشتم به این کار و معتقد بودم که این کار درست نیست. اما ایشان معتقد بود که بچه باید عادت کند به بیدار شدن برای نماز صبح. تا زمانی که برنامه بر این شد که برویم نجف ـ آن موقع امام در نجف بودند ـ ما وقتی رفتیم نجف، به ایشان گفتم: بروجردی لیلا را بیدار می کند. امام فرمودند: «از قول من به ایشان بگو خواب را بر بچه تلخ نکن». این کلام تأثیر عمیقی بر روح من و دخترم به جای گذاشت، به حدی که بعد از آن دخترم سفارش می کرد که برای ادای نماز صبح، به موقع بیدارش کنم».(1)

پی نوشت:

1. ر.ک: اصلانی، یاسر، بچۀ نمازخون: طریق امام خمینی در نمازخوان کردن فرزند، تهران: سبحان، 1393، ص 169 ـ 174.

راهکارهای کلی ترغیب فرزندان به نماز و سایر آموزه های دینی

برای موفقیت در ایجاد یک رفتار باید جنبه های مختلف مرتبط با آن مسئله را مورد لحاظ قرار داد؛ مثلاً برای نماز خوان کردن افراد لازم است هم بُعد شناختی مورد لحاظ قرار گیرد هم بُعد انگیزشی ـ عاطفی و هم بُعد رفتاری؛ البته در کودکان بیشتر باید جنبه های رفتاری و عاطفی مد نظر قرار گیرد و در بُعد شناختی به القاء شناخت متناسب با سطح شناخت فرزند مورد توجه قرار گیرد و در سطح جوانان بیشتر جنبه های شناختی مد نظر قرا گیرد و در برنامه گنجانده شود.

1. تقویت ایمان و باورهای دینی
برای ترغیب و تشویق فرزندان به انجام فرائض دینی از جمله نماز خواندن ابتدا باید زیر بناهای فكری آنها را مورد بررسی قرار داده و در اصلاح آن بكوشید. به طور حتم، دیدگاه فرد در مورد خداوند، جهان هستی، انسان، معاد و... از اموری است كه نتیجۀ مستقیم بر ایمان فرد دارد. تقویت و اصلاح این مبانی تأثیر زیادی بر ایمان فرزندان می گذارد و آنها را نسبت به آموزه های دینی و عمل به دستورات الهی پای بند می گرداند.

2. توجه دادن فرزندان به نعمت هاي الهی
يادآوري و ذكر نعمت هاي الهی از جمله شيوه هايي است كه در ايجاد انگيزه براي توجه دادن فطرت پاك کودک و نوجوان به صاحب نعمت و سپاس گزاري از او بسيار مؤثّر است. ذكر نعمت ها مي تواند زمينۀ بسيار مناسبي براي رشد و تعميق بينش الهی فرزندان و در نتيجه، گرايش به صاحب نعمت و زمينه هاي شكرگزاري را در آنها فراهم سازد.
مضمون روایتی از امام رضا (عليه السّلام) این گونه است: خداوند متعال به حضرت موسي (عليه السّلام) وحي فرستاد که مردم را به من علاقه مند كن و آنان را نيز نزد من محبوب ساز؛ عرض نمود چگونه؟ وحي آمد: نعمت هاي مرا براي آنان بازگو كن، آنان خود عاشق من خواهند شد». (1)
بنابراين، بايد كاري كنيد كه محبت و عشق و علاقه خدا در دل فرزندان جاي بگيرد. در اين صورت، آنها با عشق دروني به احكام و تكاليف الهی عمل مي كنند. براي رسيدن به اين هدف، ضروري است برای فرزندان از نعمت ها، مهربانيت، بخشندگي و توجه خاص خداوند به بندگانش سخن بگوييد.

3. بيان آثار و برکات نماز و عبادات
توجه به آثار و پیامدهای کارها از امور راه انداز یا ایجاد کننده مانع و بازدارنده محسوب می شود. ذکر آثار و برکات دنیوی و اخروی نماز زمينه ساز علاقه مندي به انجام دادن آن عمل مي گردد.

4. الگوي عملی نماز خواندن باشید
اساساً مشاهدة رفتار ديگران در تأثير پذيري و الگوپذیری انسان بسيار مؤثر است؛ از این روی توصیه شده که خود افراد قبل از اینکه بخواهند دیگران را با رفتارهای مطلوب آشنا کنند، خودشان آن رفتارها را به نحو احسن و شایسته انجام دهند و با این شیوه به صورت غیر مستقیم بر دیگران تأثیر گذارند.

امام صادق (عليه السّلام) مي فرمايد: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُم» (2)؛ «مردم را با غير زبان به دين دعوت كنيد». تبلیغ و دعوت عملي بهترین و تأثیرگذارترین نوع تبلیغ است به همین خاطر، اگر می خواهید فرزندان را به نماز خواندن ترغیب و تشویق کنید، ابتدا سعي كنيد آنها را با رفتارتان به دين و ارزش هاي ديني نظیر نماز دعوت كنيد.
اگر دعوت کننده به ارزش های دینی، خودش يک فرد بي نظم و ناموفق، بي اهميت به مسائل دینی و... باشد، مسلماً دعوت وی تأثير چنداني نخواهد داشت. به همسر و سایر اعضای خانواده نیز توصیه کنید با عمل به آموزه های دینی الگوی عملی فرزندان باشند.

5. به تشویق و تکریم کلامی و غیرکلامی فرزندان بپردازید
بر كسی پوشیده نیست كه تشویق از اهمیت بسزایی در تربیت افراد برخوردار است. تشویق نه تنها در كودكان، بلکه در بزرگسالان نیز می تواند برانگیزاننده رفتاری درست و اصولی یا برحذردارنده از فعلی نادرست و غیراصولی باشد. فرزندان نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ بنابراین آنها را با تشویق گفتاری یا عملی به نماز خواندن فرا بخوانید. البته جهت گیری کلی شما باید به سمت درونی کردن انگیزه های نماز خوانی باشد نه اینکه کاری کنید که فرزندان به تشویق و گرفتن پاداش شرطی بشوند.

6. عبادت جمعي و تأثير آن در نمازخواني فرزندان
اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعي به جاي آورده شود (مثلاً همه اعضای خانواده، اول وقت و یا با جماعت نمازشان را بخوانند)، افزون بر آنکه سبب افزايش ارتباط عاطفي، روحيه همدلي و همبستگي ميان اعضاي خانواده مي شود، شوق به نماز در دل ها کاشته مي شود.

7. پرهيز از رفتارهاي ناخوشايند
براي واداشتن فرزندان به نماز، هرگز نباید به رفتارهای ناخوشايند روی بیاورید و سبب رنجش خاطر فرزندان شوید و يا در ذهن آنها خاطره تلخي از آموزه هاي دين همچون نماز پديد آورید.
کارهايي که اثر سوء می گذارد و باید از آنها پرهيز شود، عبارتنداز:
- استفاده از تنبیه بدنی، اعمال قدرت و خشونت برای مجبور کردن فرزندتان به نماز؛
- مقايسة فرزندان خود با بچه های ديگران؛
- خسته کردن فرزندان با برنامه هاي اضافي و تعقيبات نماز.
بي شک، اگر والدين در واداشتن فرزندان خود به نماز از این گونه کارها استفاده کنند، اثر بدي بر روحيه دینداری فرزندان خود بر جاي مي گذارند تا آنجا که ممکن است و فرزندان را براي هميشه از نماز و عبادت بيزار کنند و یا لجبازی نمایند.
حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «إِفْرَاطُ فِي الْمَلَامَةِ تَشُبُّ نِيرَانَ اللَّجَاج» (3)؛ «افراط در ملامت، آتش لجاجت را بر می افروزد.»

8. بیان پیامدهای منفی و مجازات های دنیوی و اخروی نماز نخواندن
بدون تردید، اگر فرزندان با پیامدهای منفی نماز نخواندن آشنا گردند، طبیعتاً ممکن است انگیزة آنها برای نماز خواندن و رعایت مسائل دینی بیشتر شود.

9. استفاده از قدرت نفوذ و بیان دیگران
گاهی فرزندان از برخی از افراد فامیل، دوستان ، مربیان، معلمان و دیگران حرف شنوی دارند، در صورتی که فرزندان این گونه هستند، بهتر است از آنها بخواهید (بدون اینکه فرزندان متوجه شود) فرزندان را به نماز ترغیب و تشویق نمایند.

10. حضور مستمر در اماکن زیارتی و مذهبی
با توجه به فضایی معنویی که در اماکن زیارتی و مذهبی حاکم است و برنامه هایی که در این گونه مکان ها اجرا می شود، حضور در اماکن زیارتی و مذهبی فرصت مغتنمی است که فرزندان با فریضه نماز و عبادت بیشتر آشنا گردند و به رعایت آن ملزم شوند. در سفرهای تفریحی و سیاحتی جایی نیز برای سفرهای زیارتی بگذارید و کاری کنید که امکان حضور شما در اماکن زیارتی و مذهبی فراهم گردد.

11. ارتباط با خانواده هایی که به مسائل مذهبی اهمیت بیشتری می دهند
رفت و آمد و معاشرت با خانواده های متدین، باایمان سبب الگوپذیری و تأثیر مثبت شده و در پایبندی به مسائل دینی نقش دارد.

12. کنترل دوستان و همسالان و انتخاب دوستان سالم و متدین برای فرزندان

پی نوشت ها:

1. «أَوْحَى عَزَّوَجَلَّ إِلَى نَجِيِّهِ مُوسَى أَحْبِبْنِي وَ حَبِّبْنِي إِلَى خَلْقِي قَالَ رَبِّ هَذَا أُحِبُّكَ فَكَيْفَ أُحَبِّبُكَ إِلَى خَلْقِكَ قَالَ اذْكُرْ لَهُمْ نَعْمَايَ عَلَيْهِمْ وَ بَلَائِي عِنْدَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَذْكُرُونَ أَوْ لَا يَعْرِفُونَ مِنِّي إِلَّا كُلَّ الْخَيْرِ»؛ ‏بحار الأنوار، ج67، ص18.
2. شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، ‏من لا يحضره الفقيه، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ‏1413ق‏، ج2، ص96.
3. بحار الأنوار، ج74، ص230.

جمع بندی

پرسش:

به نظر می رسد نحوۀ آموزش و فراگیری نماز نقش بسیار مهمی در تقید افراد به این فریضه الهی دارد؛ لطفاً شیوه های مناسب آموزش نماز را با توجه به سن و جنسیت فرزندان بیان نمایند؟

پاسخ:

اهمیت تربیت دینی فرزندان

اساساً در آموزه های دینی و تعالیم زندگی ساز اسلام، آشنا کردن کودکان با مفاهیم دینی و جنبه های رفتاری آن و نیز راهنمایی آنها به سوی خداوند، از وظایف پدر و مادر شمرده شده است. این مهم، ممکن است در هیاهوی زندگی مادی به فراموشی سپرده شود یا به گمان اینکه فرزند همة این مسائل را در مدرسه یا از رسانه های جمعی خواهد آموخت، از برنامه های اصلی خانواده حذف شود؛ در حالی که خانه و خانواده می بایست نخستین و مهمترین پایگاه فراگیری دین و انس با آن باشد. امام سجاد (علیه السلام) در شمارش حقوق فرزند بر پدر و مادر، یکی از مهمترین مسائل را توجه به دین آموزی کودکان دانسته است.(1)

اصولاً تربیت دینی فرزندان و آشنا نمودن آنها به مسائل دینی نه در سن نوجوانی و بلوغ و حتی نه از ابتدای تولد بلکه از زمان انعقاد نطفه و بلکه قبل از آن باید آغاز گردد. اینکه والدین به هنگام تولد، به گوش راست کودک، اذان و به گوش چپ او اقامه گویند، در زمان بارداری چه غذاهایی را مصرف نمایند و چه اعمالی را انجام دهند، زمینه سازی هایی هستند که برای تربیت دینی فرزندان انجام می گیرد.

بر فرض مثال، پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) جهت یادگیری فرایند نماز و نهادینه شدن تدریجی این امر در نهاد فرزند چنین سفارش می فرمایند:

«چون کودک سه ساله شد به او یاد دهید که هفت بار «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید بعد، او را رها کنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز برسد، سپس به او بگویند هفت‏ بار «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» بگوید، و بعد تا چهار سالگى او را واگذارید و چون چهار سالش تمام شد به او بگویید هفت بار «صلى اللَّه عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد» بگوید. در پنج سالگی اگر کودک راست و چپ خود را تشخیص داد او را در برابر قبله قرار داده و به او سجده نمودن را بیاموزید. در شش سالگی، رکوع و سجود را به او آموزش دهید. در هفت سالگی به او امر کنید تا دست و صورت را بشوید وضو بگیرد و نماز بخواند و سپس او را رها کنید تا به سن نه سالگی برسد. در نه سالگی او را به طور کامل به نماز خواندن فرا بخوانید و امر به نماز کنید و اگر ترک کرد، او را (متناسب با سنش) تنبیه کنید». (2)

اصول آموزش و تربیت مفاهیم دینی به کودکان

آموزش و تربیت مفاهیم دینی به کودکان از یک اصولی تبعیت می کند، به طور خلاصه این اصول عبارتنداز:

الف) اصل سهولت: طبق این اصل از سختگیری و خشونت نسبت به کودک باید پرهیز نمود؛ چرا که آسان گیری کودک را علاقه مند و سختگیری او را به اصل دین بدبین می کند.

ب) اصل تدریج: همان طور که خداوند نیز آیات و احکام را تدریجاً نازل فرموده در آموزش به کودکان نیز اصل تدریج باید رعایت شود تا کودک متناسب با رشد و شکوفایی استعدادش مطالب را درک کند.

ج) اصل مداومت و استمرار: آموزش در اسلام امری مستمر و مداوم است. اهمیت آموزش به کودک از سویی و طولانی بودن دوره ساختار ذهنی و روانی کودکی از سوی دیگر استمرار و مداومت در آموزش را می طلبد و باید به موازات رشد عقلی و تحول روانی کودک مفاهیم اعتقادی را به وی انتقال داد و از شتاب و فشار پرهیز نمود.

د) اصل آگاهی بخشی: هدف تعلیم باید رشد فکری و یادگیری کودک باشد که بر اساس تفکر و فعالیت فکری، سودمندتر از تکرار و مرور آن است.

و) اصل تفاوت های فردی: در آموزش کودکان نمی توان به طور یکسان عمل کرد و باید متناسب با ویژگی های شناختی ـ عاطفی، انگیزش و سوابق خانوادگی از روش های گوناگون و موثر استفاده کرد، برخی با شعر، بعضی با داستان و برخی با پرسش و پاسخ بهتر درک می کنند، برخی زودتر و بعضی دیرتر. پس باید تفاوت های فردی را در نظر داشت.(3)

عدم اجبار، سختگیری و تحمیل یکجانبه

اصولاً کودکان و بچه های دبستانی که هنوز تکلیفی ندارند؛ لزومی ندارد که اولیای مدرسه و یا والدین فرزندان را به نماز خواندن اجبار و تحمیل کنند؛ چراکه اجبار یکجانبه اثر معکوس دارد؛ بلکه والدین با تمهیداتی می توانند کاری کنند که فرزندانشان به تدریج به نماز عشق بورزند.

همچنین می توانند نماز را در ذائقۀ کودک با تشویق و تمجید شیرین کنند که وی مشتاقانه به نماز روی آورد و برای خواندن آن لحظه شماری کند.

در خاطرات حضرت امام خمینی(ره) آمده است که وی فرزندانشان را برای نماز صبح بیدار نمی کردند. خانم زهرا مصطفوی (دختر امام) می گوید:

«امام اصلاً برنامه شان بر بیدار کردن صبح نبود، یعنی ما اگر خدمت ایشان بخوابیم، چه نماز شب و چه نماز صبح را چنان آرام می خوانند که ما اصلاً بیدار نشویم. هیچ وقت امام برای نماز کسی را بیدار نمی کنند، مگر کسی بسپارد. ما مکرر می سپردیم به ایشان که ما را بیدار کنید و ما را بیدار می کردند. چون خانوادۀ شوهر من برنامه شان این بود که صبح بچه ها را بیدار کنند؛ به همین جهت همسرم از وقتی دختر من مکلّف شد، صبح ها بیدارش می کرد.

من عادت نداشتم به این کار و معتقد بودم که این کار درست نیست. اما ایشان معتقد بود که بچه باید عادت کند به بیدار شدن برای نماز صبح. تا زمانی که برنامه بر این شد که برویم نجف ـ آن موقع امام در نجف بودند ـ ما وقتی رفتیم نجف، به ایشان گفتم: بروجردی لیلا را بیدار می کند. امام فرمودند: «از قول من به ایشان بگو خواب را بر بچه تلخ نکن». این کلام تأثیر عمیقی بر روح من و دخترم به جای گذاشت، به حدی که بعد از آن دخترم سفارش می کرد که برای ادای نماز صبح، به موقع بیدارش کنم». (4)

راهکارهای کلی ترغیب فرزندان به نماز و سایر آموزه های دینی

برای موفقیت در ایجاد یک رفتار باید جنبه های مختلف مرتبط با آن مسئله را مورد لحاظ قرار داد؛ مثلاً برای نماز خوان کردن افراد لازم است هم بُعد شناختی مورد لحاظ قرار گیرد هم بُعد انگیزشی ـ عاطفی و هم بُعد رفتاری؛ البته در کودکان بیشتر باید جنبه های رفتاری و عاطفی مد نظر قرار گیرد و در بُعد شناختی به القاء شناخت متناسب با سطح شناخت فرزند مورد توجه قرار گیرد و در سطح جوانان بیشتر جنبه های شناختی مد نظر قرا گیرد و در برنامه گنجانده شود.

1. تقویت ایمان و باورهای دینی

برای ترغیب و تشویق فرزندان به انجام فرائض دینی از جمله نماز خواندن ابتدا باید زیر بناهای فکری آنها را مورد بررسی قرار داده و در اصلاح آن بکوشید. به طور حتم، دیدگاه فرد در مورد خداوند، جهان هستی، انسان، معاد و... از اموری است که نتیجۀ مستقیم بر ایمان فرد دارد. تقویت و اصلاح این مبانی تأثیر زیادی بر ایمان فرزندان می گذارد و آنها را نسبت به آموزه های دینی و عمل به دستورات الهی پایبند می گرداند.

2. توجه دادن فرزندان به نعمت های الهی

یادآوری و ذکر نعمت های الهی از جمله شیوه هایی است که در ایجاد انگیزه برای توجه دادن فطرت پاک کودک و نوجوان به صاحب نعمت و سپاس گزاری از او بسیار مؤثّر است. ذکر نعمت ها می تواند زمینۀ بسیار مناسبی برای رشد و تعمیق بینش الهی فرزندان و در نتیجه، گرایش به صاحب نعمت و زمینه های شکرگزاری را در آنها فراهم سازد.

مضمون روایتی از امام رضا (علیه السّلام) این گونه است: خداوند متعال به حضرت موسی (علیه السّلام) وحی فرستاد که مردم را به من علاقه مند کن و آنان را نیز نزد من محبوب ساز؛ عرض نمود چگونه؟ وحی آمد: نعمت های مرا برای آنان بازگو کن، آنان خود عاشق من خواهند شد». (5)

بنابراین، باید کاری کنید که محبت و عشق و علاقه خدا در دل فرزندان تان جای بگیرد. در این صورت، آنها با عشق درونی به احکام و تکالیف الهی عمل می کنند. برای رسیدن به این هدف، ضروری است برای فرزندان از نعمت ها، مهربانیت، بخشندگی و توجه خاص خداوند به بندگانش سخن بگویید.

3. بیان آثار و برکات نماز و عبادات

توجه به آثار و پیامدهای کارها از امور راه انداز یا ایجاد کننده مانع و بازدارنده محسوب می شود. ذکر آثار و برکات دنیوی و اخروی نماز زمینه ساز علاقه مندی به انجام دادن آن عمل می گردد.

4. الگوی عملی نماز خواندن باشید

اساساً مشاهدة رفتار دیگران در تأثیر پذیری و الگوپذیری انسان بسیار مؤثر است؛ از این روی توصیه شده که خود افراد قبل از اینکه بخواهند دیگران را با رفتارهای مطلوب آشنا کنند، خودشان آن رفتارها را به نحو احسن و شایسته انجام دهند و با این شیوه به صورت غیر مستقیم بر دیگران تأثیر گذارند.

امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُم» (6)؛ «مردم را با غیر زبان به دین دعوت کنید». تبلیغ و دعوت عملی بهترین و تأثیرگذارترین نوع تبلیغ است به همین خاطر، اگر می خواهید فرزندان تان را به نماز خواندن ترغیب و تشویق کنید، ابتدا سعی کنید آنها را با رفتارتان به دین و ارزش های دینی نظیر نماز دعوت کنید.

اگر دعوت کننده به ارزش های دینی، خودش یک فرد بی نظم و ناموفق، بی اهمیت به مسائل دینی و... باشد، مسلماً دعوت وی تأثیر چندانی نخواهد داشت. به همسر و سایر اعضای خانواده نیز توصیه کنید با عمل به آموزه های دینی الگوی عملی فرزندان باشند.

5. به تشویق و تکریم کلامی و غیرکلامی فرزندان بپردازید

بر کسی پوشیده نیست که تشویق از اهمیت بسزایی در تربیت افراد برخوردار است. تشویق نه تنها در کودکان، بلکه در بزرگسالان نیز می تواند برانگیزاننده رفتاری درست و اصولی یا برحذردارنده از فعلی نادرست و غیراصولی باشد. فرزندان نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ بنابراین آنها را با تشویق گفتاری یا عملی به نماز خواندن فرا بخوانید. البته جهت گیری کلی شما باید به سمت درونی کردن انگیزه های نماز خوانی باشد نه اینکه کاری کنید که فرزندان به تشویق و گرفتن پاداش شرطی بشوند.

6. عبادت جمعی و تأثیر آن در نمازخوانی فرزندان

اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعی به جای آورده شود (مثلاً همه اعضای خانواده، اول وقت و یا با جماعت نمازشان را بخوانند)، افزون بر آنکه سبب افزایش ارتباط عاطفی، روحیه همدلی و همبستگی میان اعضای خانواده می شود، شوق به نماز در دل ها کاشته می شود.

7. پرهیز از رفتارهای ناخوشایند

برای واداشتن فرزندان به نماز، هرگز نباید به رفتارهای ناخوشایند روی بیاورید و سبب رنجش خاطر فرزندان شوید و یا در ذهن آنها خاطره تلخی از آموزه های دین همچون نماز پدید آورید.

 کارهایی که اثر سوء می گذارد و باید از آنها پرهیز شود، عبارتنداز:

- استفاده از تنبیه بدنی، اعمال قدرت و خشونت برای مجبور کردن فرزندتان به نماز؛

- مقایسة فرزندان خود با بچه های دیگران؛

- خسته کردن فرزندان با برنامه های اضافی و تعقیبات نماز.

بی شک، اگر والدین در واداشتن فرزندان خود به نماز از این گونه کارها استفاده کنند، اثر بدی بر روحیۀ دینداری فرزندان خود بر جای می گذارند تا آنجا که ممکن است فرزندان را برای همیشه از نماز و عبادت بیزار کنند و یا باعث لجبازی آنها شوند.

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «إِفْرَاطُ فِي الْمَلَامَةِ تَشُبُّ نِيرَانَ اللَّجَاج» (7)؛ «افراط در ملامت، آتش لجاجت را بر می افروزد.»

8. بیان پیامدهای منفی و مجازات های دنیوی و اخروی نماز نخواندن

بدون تردید، اگر فرزندان با پیامدهای منفی نماز نخواندن آشنا گردند، طبیعتاً ممکن است انگیزة آنها برای نماز خواندن و رعایت مسائل دینی بیشتر شود.

9. استفاده از قدرت نفوذ و بیان دیگران

گاهی فرزندان از برخی از افراد فامیل، دوستان، مربیان، معلمان و دیگران حرف شنوی دارند، در صورتی که فرزندان تان این گونه هستند، بهتر است از آنها بخواهید (بدون اینکه آنها متوجه شود) فرزندان تان را به نماز ترغیب و تشویق نمایند.

10. حضور مستمر در اماکن زیارتی و مذهبی

با توجه به فضایی معنویی که در اماکن زیارتی و مذهبی حاکم است و برنامه هایی که در این گونه مکان ها اجرا می شود، حضور در اماکن زیارتی و مذهبی فرصت مغتنمی است که فرزندان تان با فریضه نماز و عبادت بیشتر آشنا گردند و به رعایت آن ملزم شوند. در سفرهای تفریحی و سیاحتی جایی نیز برای سفرهای زیارتی بگذارید و کاری کنید که امکان حضور شما در اماکن زیارتی و مذهبی فراهم گردد.

11. ارتباط با خانواده هایی که به مسائل مذهبی اهمیت بیشتری می دهند

رفت و آمد و معاشرت با خانواده های متدین، باایمان سبب الگوپذیری و تأثیر مثبت شده و در پایبندی به مسائل دینی نقش دارد.

12. کنترل دوستان و همسالان و انتخاب دوستان سالم و متدین برای فرزندان

از آنجا که دوستان از یکدیگر تأثیرات زیادی می پذیرند؛ از این روی انتخاب دوستان شایسته و سالم برای فرزندان برای تأثرپذیری مثبت از اهمیت بالایی برخوردار است. شما می توانید با خانواده هایی که فرزندی همسن فرزند شما دارند و فرزندشان از تربیت بهتری برخوردار است، معاشرت و رفت و آمد نمایید تا غیرمستقیم زمینۀ برای دوستی فرزندان تان با فرزند آنها فراهم گردد.

معرفی منابع برای مطالعۀ بیشتر:

1. آربزی، محسن و عبدالله هاشمی، تربیت دینی و تشویق فرزندان به نماز، تهران: محسن آربزی، 1395.
2. اسلامی، عبدالاحد و دیگران، گل های بهشتی، تهران: ستاد اقامه نماز، 1395.
3. اصلانی، یاسر، بچۀ نمازخون: طریق امام خمینی در نمازخوان کردن فرزند، تهران: سبحان، 1393.
4. امین زاده، حبیب الله، چگونه فرزندانمان را در مسیر نماز قرار دهیم، تربت جام: خواجه عبدالله انصاری، 1393.
5. ابراهیمی قندشتنی محسن و دیگران، اصول آموزش نماز به کودکان، تربت حیدریه: چشم انداز قطب، 1395.
6. پوزش، ایوب، داستان های تربیتی: برای تشویق کودکان و نوجوانان به خواندن داوطلبانه نماز، سنندج: آراس، 1396.
7. تنه کار، محسن، فرزندانتان را دلباخته نماز کنید، قم: نسیم حیات، 1389.
8. جابری، محمدعلی، دعوت دانش آموزان به نماز، تهران: ستاد اقامه نماز، 1397.
9. حسینی نیشابوری، سیدعلی اکبر، چگونه فرزندانمان را نمازخوان کنیم! راهکارهایی برای جذب نماز، قم: دارالمبلغین، 1393.
10. حق پرست، نورا، نماز فرشته، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1393.
11. حقیقی، محمود، نماز فرزندم: چگونه یک فرزند نمازخوان داشته باشیم، نجف آباد: انصار الامام المنتظر(عج)، 1391.
12. داودی، محمد، خانه بهشتی، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
13. درانی، محمدرضا، چه کار کنم فرزندم نمازخوان شود، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
14. دوغان، محمدزکی، آثار تربیتی نماز «راه های ایجاد گرایش به نماز در جوانان»، تهران: ستاد اقامه نماز، 1393.
15. سلیمانی، مصطفی، بوسه بر آسمان، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
16. صنیع، هنا، فرزندان و نماز: تجربه های پدران و مادران برای دلبسته کردن فرزندان به خواندن نماز، ترجمۀ سیده ماهرخ قریشی، تهران: احسان، 1393.
17. عبداللهی، ابوطالب، نماز و شکوفه های زندگی: تربیت دینی کودکان و نوجوانان (با محوریت نماز)، قم: زمزم هدایت، 1392.
18. قرائتی، محسن، شیوه های دعوت به نماز، تهران: ستاد اقامه نماز 1394.
19. کاظمی یزدی، سیدکاظم، آموزش نماز به کودکان ( ویژه والدین و مربیان تربیتی)، تهران: ستاد اقامه نماز، 1392.
20. کاظمی، اقدس، چگونه فرزندان خود را به نماز تشویق کنیم، قم: مثلث عشق، 1387.
21. کریمی، عبدالعظیم، نماز و مدرسه: نکته های روان شناختی در تربیت دینی فرزندان،، تهران: ستاد اقامه نماز، 1397.
22. کی منش، خسرو، 313 روش توسعه برای ترغیب فرزندان به بهترین کار نماز (ویژه اولیا و مربیان)، قم: گنج معرفت، 1384.
23. مولایی دزکی، نرگس و دیگران، دعوت کودکان و نوجوانان به نماز و مسجد، مشهد: جالیز، 1397.

پی نوشت ها:

1. حرانی، ابومحمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه، تحف العقول، بیروت: مؤسسةالاعلمی، ‎۱۳۹۴ق، ص189.
2. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ‏بحار الأنوار، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی، ‏1403ق، ج101، ص100.
3. ر.ک: اخوی، ابراهیم، خدا در زندگی کودکان، قم: موسسه امام خمینی(ره)، 1389، ص33 ـ 55.
4. ر.ک: اصلانی، یاسر، بچۀ نمازخون: طریق امام خمینی در نمازخوان کردن فرزند، تهران: سبحان، 1393، ص 169 ـ 174.
5. «أَوْحَى عَزَّوَجَلَّ إِلَى نَجِيِّهِ مُوسَى أَحْبِبْنِي وَ حَبِّبْنِي إِلَى خَلْقِي قَالَ رَبِّ هَذَا أُحِبُّكَ فَكَيْفَ أُحَبِّبُكَ إِلَى خَلْقِكَ قَالَ اذْكُرْ لَهُمْ نَعْمَايَ عَلَيْهِمْ وَ بَلَائِي عِنْدَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَذْكُرُونَ أَوْ لَا يَعْرِفُونَ مِنِّي إِلَّا كُلَّ الْخَيْرِ»؛‏ بحار الأنوار، ج67، ص18.
6. شیخ صدوق، ابن بابویه، محمد بن على، ‏من لا یحضره الفقیه، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ‏1413ق‏، ج2، ص96.
7. بحار الأنوار، ج74، ص230.