جمع بندی سوال در مورد اعتبار برخی مقاتل و منابع تاریخی شیعی

پرسش:
منابع و مقاتل زیر در چه حدی اعتبار دارند.؟!
العوالم-لواج الاشجان-اسرار الشهادات-الدمع السجوم در ترجمه نفس المهموم- تذکرة الشهداء---نور العین فی مشهد الحسین علیه السلام--منتخب طریحی

پاسخ:
ــ مقتل العوالم
یکی از مجموعه های گرانقدر حدیثی شیعه کتاب «عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال» از مرحوم شیخ عبدالله بحرانی است. وی در دوران صفویه می زیسته و به مدت 20 سال از محضر درس علامه مجلسی کسب فیض نموده است.
این اثر به طور مستقيم به نوشتن مقتل نپرداخته است بلكه زندگاني و سيره امام حسين (عليه السلام) و فضائل و مناقب آن حضرت را ذكر كرده و در ضمن آن از واقعه كربلا نيز سخن گفته است كه می توان «بحارالانوار» علامه مجلسی «جلاء العيون» شبر و «كشف الغمه» اربلي و «مناقب» ابن شهر آشوب را از این قبیل نام برد. البته برخی بر این باورند که کتاب عوالم برگرفته شده از بحار علامه مجلسی است. اگر چه این کتاب مقتل نیست ولی به عنوان منبع حدیثی شیعه معتبر است.

ــ لواعج الاشجان في مقتل الحسين:
اين كتاب از جمله آثارى است كه در مقتل و شهادت امام حسين (عليه السلام) تاليف شده است. علامه سيد محسن امين مؤلف اين اثر سعى كرده مطالب را به صورت خلاصه بيان كند. ‏مباحث كتاب با اشاره اى كوتاه به فضائل امام حسين آغاز شده و سپس روند تاريخى حوادث پى گيرى مى شود. مؤلف به طور خلاصه از مرگ معاويه تا دعوت كوفيان، مطالبى بيان كرده و مقصد دوم كتاب را اصل نبرد در روز عاشورا قرار داده است. حدود يك چهارم از مباحث آخر كتاب نيز به پس از شهادت و نقل خطبه هاى اهل بيت در كوفه و شام اختصاص دارد. مؤلف در خاتمه از دو موضوع به طور جداگانه گفتگو كرده كه يكى محل دفن سر مقدس و ديگرى اطلاع امام از شهادت خود است. كتاب به شيوه داستانى پيوسته تنظيم شده و مؤلف بدون ذكر منبع، چگونگى و روند حوادث را بيان مى كند. گويا وى مطالب خود را از مقاتل معتبرى چون ابو مخنف و لهوف انتخاب كرده و از كتب ديگر نيز بهره گرفته است. این کتاب از تایید و اعتبار برخوردار است.

ــ دمع السجوم همان ترجمه کتاب نفس المهموم شیخ عباس قمی است که مورد تایید همگان میباشد.

ــ اکسیر العباده فی اسرار الشهاده
این کتاب از مرحوم ملا دربندی شیروانی است. وی از علمای دوران قاجار بوده است درباره کتاب ایشان محدث نوری انتقادات جدی به این کتاب دارد و شهید مطهری با استناد به سخنان محدث نوری این کتاب را معتبر نمی داند. یکی از اشکالات عمده این کتاب نقل قول از کتاب روضة الشهدا کاشفی سبزواری است که مورد تایید غالب علما نبوده است. محدث نوری نقل می کند که در محضر استادش مرحوم تهرانی به تحصیل مشغول بود که سید روضه خوانی کتابی را به محضر مرحوم تهرانی آورد و صحت یا عدم صحت آن را از ایشان جویا شد مرحوم تهرانی پس از مطالعه این کتاب فرمود همه این کتاب از اکاذیب و مطالب غیر واقعی نوشته شده مبادا آن را به کسی نشان دهی و یا ترویج کنی مع الاسف همین کتاب به دست مرحوم دربندی افتاد و ایشان مطالب این کتاب را در کتاب اسرار الشهاده خود نقل کردند.
از باب نمونه دربندی آورده است که در روز عاشورا خداوند آفتاب را در وسط آسمان نگه داشته و 72 ساعت طول کشید و درجه هوا 72 درجه بیشتر شده بود و از انگشت ابهام امام آب روان شده و می‌گوید امام بعد از شهادت از جا بلند شد و مائده آسمانی فرود آمد و همه شهدا تناول کردند و بعد دوباره به حالت اول بر می‌گشتند، و حضرت عباس 25 هزار نفر را در صورتی که دست آن حضرت قطع شده بود کشت و البته این را توجیه هم می‌کند، و یکی دیگر از علما ملا حبیب الله کاشانی در کتاب تذکره الشهداء همین مطالب با افراط و تفریط بیشتر بیان نمود. مثلاً درباره درجه هوا می‌گوید دمای هوا در روز عاشورا 72 برابر شده بود.

ــ تذکرة الشهدا
اثر ملا حبیب الله کاشانی است که از کتب اسرار الشهاده مرحوم دربندی تاثیر پذیرفته است. این اثر هم به تمامه قابل پذیرش نیست.

ــ نورالعین فی مشهد الحسین
این کتاب از ابواسحاق اسفراینی است که جریان شکستن سر و سر به محمل زدن حضرت زینب را مطرح می کند در حالی که وی از علمای اهل سنت است و کتاب وی در نزد برخی از علما از جمله مرحوم ارباب بی اعتبار است علاوه بر این که مرحوم محدث قمی جریان سر به محمل زدن را رد می کند.

ــ منتخب طریحی
این کتاب به جریان شکستن سر حضرت زینب و عروسی حضرت قاسم اشاره کرده است. طریحی از علمای عراق و هم عصر مرحوم مجلسی بود و کتاب منتخب را در جوانی برای خود نوشته بود و از این که بعدا این کتاب به دست دیگران افتاد و استنساخ شد ناراضی و ناراحت بود. بنا بر این نمی توان تمام مطالب این کتاب را مورد صحت قرار داد.