شرایط ، آداب و مراحل توبه

گفتيم : همه ما مى خواهيم توبه كنيم ، يا رسول الله .
فرمودند: غسل بكنيد، و وضو بگيريد، و چهار ركعت نماز بخوانيد، در هر ركعت حمد را يك مرتبه قل هو الله احد را سه مرتبه و معوذتين را يك مرتبه ، بعد از آن استغفار كنيد هفتاد مرتبه ، بعد ختم كنيد به لا حول ولا قوه الا بالله العظيم در بعض نسخ آن هم هفت مرتبه بعد از آن بگوئيد: يا عزيز يا غفار اغفرلى ذنوبى و ذنوب جميع المومنين و المومنات فانه لايغفر الذنوب الا انت
بعد فرمودند: نيست(*)هيچ بنده از امت من كه اين كار را بكند مگر اينكه صدا كننده اى از آسمان صدا كند: اى بنده خدا! عمل را از سر بگير كه توبه تو قبول است ، و گناهت آمرزيده شده و ملك ديگرى از زير عرش صدا مى كند: اى بنده ! مبارك باد برتو و بر اهل تو و بر ذريه ، تو و ندا كنند منادى ديگر: اى بنده ! خصماء = دشمنان تو راضى خواهد شد(*)روز قيامت . و ندا مى كند ملك ديگرى : اى بنده ! مى ميرى با ايمان ، و دين از تو سلب نخواهد شد(*)، و قبر تو گشاده و منور خواهد بود. و ندا مى كند ملك ديگرى : اى بنده ! خشنود خواهد بود پدر و مادر تو، اگر چه بر تو غضبناك بوده باشند(*)، و پدر و مادر تو و ذريه تو بخشيده خواهد بود، و تو در وسعت رزقى در دنيا و آخر، و ندا مى كند جبرئيل عليه السلام : من مى آيم با ملك الموت مهربانى مى كنم با تو، و صدمه نمى زند بر تو اثر مرگ ، اين است و جز اين نيست ، خارج مى شود روح تو به طريق آسانى و سهل .
عرض كرديم : يا رسول الله ! اگر بنده اين عمل را بكند در غير ماه ذى قعده ؟
فرمودند: همانطور است كه وصف كردم . و اين است جز اين نيست ، تعليم كرد مرا جبرائيل اين كلمات را در ايام معراج.
و در اينجا عارف سالک محمد بهاری همدانی در رساله خود می گويد:
آنچه سزاوار است تائب در حال توبه به خداى خويش عرضه بدارد
و سزاوار است قبل از اين عمل چيزى تصدق كند، اگر چه چيز كمى باشد، زيرا كه صدقه پنهان غضب الهى را خاموش مى كند. بعد غسل كند.
صحرايى يا جاى خلوتى رود. سر خاك بنشيند. يكى يكى معاصى خود را بياد آورد، به زبان جارى كند به اين نحو كه خدايا! فلان معصيت را در فلان مكان و يا فلان زمان بجا آوردم ، در حضور تو، و تو قادر بودى مرا در آن حال نابود كنى ، حلم ورزيدى و آن وقت مرا نگرفتى . الان پشيمانم ، اشتباه كردم ، از من بگذر.
(سروش هدايت-علی شيروانی)
تذکر مهم:قسمت های شماره دار در متن احتياج به توضيح و بحث دارند که اينجا مجال آن نيست و عاقلانه نيست بدون بررسي کارگاهی گردند.

سلام.
اگر پدر و مادر، طفل خویش را كه محصول زندگی آنان است، در معرض انحراف و تباهی و اتلاف ببینند، در مقام چاره و اصلاح او بر می آیند. اصولاً هر صانعی نسبت به مصنوع خویش حساسیّت دارد و هنر و كمال خود را در آن متجلّی می بیند و برای حفظ آن كوشش لازم را مبذول می دارد.
از تمثیلهای معروف است كه «كسی كوزه ای از كوزه گری خرید و آن را در حضور او شكست! این عمل چند بار تكرار شد و خشم كوزه گر را برانگیخت! خریدار گفت: چرا نگران می شوی! من وجه كوزه های شكسته را به تو پرداخت می كنم! كوزه گر گفت: درست است، ولی شكستن مصنوع من در حضور من كه برای آن زحمت فراوان كشیده و كمال و سلامت آن را می خواهم، سخت ناراحت كننده است!»
خداوند متعال، از پدر و مادر به انسان مهربانتر است و از هر صانع نِسبی نسبت به مصنوع خویش حساستر می باشد؛ زیرا علاوه بر اینكه انسان را بر فطرت توحید و پاكی آفریده، او را «مَثَلَ» خود قرار داده، تا با نمایش آثار قدرت و حكمت خویش در این مخلوق، كرامت خویش و تكامل انسان را به سامان رساند.
خداوند راه رسیدن به این تكامل را در آیه: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونَ»[1]بیان فرمودهاست. درباره راز خلقت و فلسفه عبادت هم امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ فرموده است: «إنَّ اللهَ عزَّوجلَّ، بِمَنِّهِ و رَحمَتِه لَمّا فَرَضَ عَلَیكُم الفرائِضَ لَم یَفرِض ذلكَ عَلیكُم لِحاجهٍ مِنهُ إلیهِ، بَل رَحمَهً مِنهُ...»[2]
خداوندبلندمرتبه (به خاطررحمت ومنتش بربندگان )واجبات را نه به خاطر نیازش به آنها بربندگان واجب نمود بلكه به سبب رحمتی بود، ازجانب او
من نكردم خلق، تا سودی كنم
بلكه تا بر بندگان جودی كنم.[3]
راه چاره
عوامل و موانع بازدارنده درونی و برونی مختلفی در راه تكامل وجود دارد؛ چه اینكه پیمودن آن، گردنه ها و سختیها در پیش دارد، اما راه گناه و لغزش ـ كه مهمترین عامل آن «نفس امّاره»[4] است ـ برای عموم افراد، راه آسان و سهلی به نظر می رسد! چنانكه در برون انسان و در محیط زندگی او هم، موانع فراوانی وجود دارند كه او را از تكامل بازداشته و به انحراف و انحطاط می كشاند!
بنابراین، نفس امّاره (به عنوان یك نیروی باز دارنده درونی) و عوامل فراوان برونی،‌انسان را به كجی و آلودگی و درماندگی و جدا شدن از فضل و كمال سوق می دهند.
عموم افراد بشر غالباً به این موانع مبتلا می شوند، ولی تنها بعضی از آنان راه چاره می یابند.
پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «إنّ كُلَّ بَنی آدمَ خَطّاءٌ، و خَیرُ الخطّائینَ التّوابونَ»[5]
بدرستیكه همه انسانها خطا می كنند و بهترین آنها كسانی هستند كه بسیارتوبه می كنند
با توجه به این عوامل، خداوند مهربان، از راه لطف، راه چاره و بازگشتی را در برابر انسان گشوده تا او ناامید نشود، هویّت خویش را نادیده نگیرد و با انتخاب راه بازگشت هویّت انسانی خویش را باز یافته، با خدا و فضیلت آشتی كند و راه خیر و صلاح و تكامل خود را استمرار بخشد.
این لطف خداوند، سپاس و شكر فراوانی را می طلبد، امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ به پیشگاه خداوند با سپاس فراوان چنین می گوید: «إلهی أنتَ الذّی فَتَحتَ لِعبادِكَ باباً إلیَ عَفوِكَ، سَمَّیتَهُ التَّوبَهَ، فَقُلتَ: توبوا إلی اللهِ...»[6] خدای من! تو آن خدایی هستی كه، برای بندگانت دری به عفو خویش گشوده و نام آن را توبه گذاشته ای و فرموده ای كه به سوی خدا بازگشت كنید.
لطف تو مگر پیش نهد پای وگرنه بخشیدن جرم چو منی، كار مُحال است!
آری، از باب همین لطف و مهر است كه خداوند هم به بنده عصیانگر دستور توبه و بازگشت و پاك شدن از گناه می دهد و هم از توبه بنده گناهكار خرسند می گردد.
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرموده: «إنّ اللهَ تعالی أشدُّ فرَحاً بِتَوبَهِ عَبدِهِ مِن رَجُلٍ أضَلَّ راحِلَته و زادَهُ لَیلَهً ظلماءَ فَوَجَدَها...»[7] خرسندی خداوند متعال،‌در توبه گنهكار از خرسندی مردی كه در شب تاریك (در بیابان) مركب و توشه و زاد خویش را گم كرده و ناگاه آن را پیدا می نماید، بیشتر است.
مراحل توبه
قرآن كریم، از لغت «توبه» و مشتقّات فعلی آن، 107 مرتبه سخن به میان آورده و هفت بار با فرمان « توبوا »، همگان را به بازگشت از گناه و آشتی و اطاعت خود دعوت كرده است؛ اما موضوع مهمّی كه درباره «توبه» باید مورد توجه قرار گیرد و احادیث فراوانی بر آن تأكید دارد،‌این است كه اصولاً توبه با طیّ همه مراحل آن، صورت واقعی به خود می گیرد و نتیجه مطلوب و سرنوشت ساز را خواهد داشت.
امام علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «التَّوبَهُ علی أرَبَعِه دَعائِمَ: نَدَمٌ بالقَلبِ، و استغفارٌ باللِّسانِ، و عَمل بالجَوارحِ، و عَزمٌ عَلی أن لایَعودَ...»[8] توبه بر چهار پایه استوار است: پشیمانی با قلب، طلب آمرزش با زبان، عمل به وسیله اعضا و جوارح، و اراده و تصمیم جدی بر اینكه به گناه و آلودگی گذشته بازگشت ننماید.
بنابراین، توبه صرفاً یك لفظ نیست، نخست باید قلب از گناه پشیمان و متنفّر شود، بعد با زبان، شعار ترك گناه را برای دیگران و تلقین به نفس را برای خویش استمرار بخشد، سپس اعضای بدن و عناصر فعّال وجودی،‌به جای گناه و تباهی به حوزه اعمال صالح و نیك وارد شود تا فرد، دیگر آن عنصر قبلی نباشد و بالاخره، دیگر هیچ گاه تصمیم بازگشت به زشتی و تباهی و آلودگیهای قبلی، نداشته باشد.
بدین جهت است كه وقتی كسی در حضور امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ به خاطر درخواست آمرزش از خداوند، كلمات «استغفار» را بر زبان جاری می كرد، آن حضرت با جمله: «مادرت بر مرگت اشك بریزد»، او را مورد نكوهش قرار داد، طلب آمرزش را مقام والایی شمرد و برای آن شش مرحله بدین شرح بیان فرمود:
1 . پشیمانی جدّی از همه اعمال بدِ گذشته.
2 . تصمیم جدّی برای خودداری از همه گناهان
3 . بازگرداندن همه حقوق و بدهی های مادی و معنوی به مردم و بریء الذّمه شدن
4 . جبران و تدارك هر عمل و عبادت واجب و از دست رفته.
5 . آب كردن تمام گوشت هایی كه از راه حرام، در بدن روییده
6 . تحمل رنج و چشیدن لذّت عبادت و بندگی خدا، به همان حدّی كه گناه،‌لذت بخش بوده است.[9]
*اگر لذّت ترك لذّت ، ‌بدانی دگر لذّت نفس، لذّت نخوانی
*سفرهای علوی كند، مرغ جانت گر از چنبر آز، بازش رهانی
*گر از باغ اُنست، گیاهی برآید گیاهت نماید ، گل بوستانی
*چنان می روی ساكن وخواب درسر كه می ترسم، از كاروان بازمانی
*وصیّت همین است ، جان برادر كه اوقات ضایع مكن، تا توانی.[10]
پی نوشت:
[1] . ذاریات، 56.
[2] بحارالانوار، ج 5،‌ص 315.
[3] . مثنوی معنوی، دفتر دوم، ص 149.
[4] . «... إن النَّفس لامّاره بالسوء...» یوسف، 53.
[5] . الدرالمنثور، ج 1، ص 261.
[6] . مفاتیح الجنان،‌مناجات التّائبین، ص 118.
[7] . اصول كافی، ج 2، ص 435.
[8] . بحارالانوار، ج 75، ص 81.
[9] . نهج‌البلاغه فیض، ص 1282، ح 409 ـ ابن ابی الحدید، ج 20، ص 56 ـ بحارالانوار، ج 6، ص 36.
[10] . كلیات سعدی، ص 519.
مطلب ادامه دارد..

ادامه مطلب...
شرایط توبه
توبه را از یك لحاظ، به دو قسم تقسیم كرده اند: یك دسته از گناهان، كوچك و كم شعاع هستند و صرفاً با استغفار و پشیمانی قلبی، جبران می شوند اما دسته دیگری از گناهان‌، هم بزرگ و ویران كننده هستند و هم اثر وضعی در پی دارند. این دسته، اضافه بر پشیمانی قلبی و استغفار با زبان، اقدام عملی و جبران مافات و ترمیم خرابیهای به وجود آمده را نیز می طلبد.
در یك تقسیم بندی دیگر، گناهانی را كه ممكن است انسان مرتكب شود، به سه دسته می توان تقسیم نمود كه قهراً توبه از آنها به حسب موارد سه گونه خواهد بود كه اندكی به شرح آن می پردازیم:
الف) ستم به خویشتن
خداوند ستم به خویشتن را در قرآن كریم با تعبیر «فَمِنهُم ظالِمٌ لِنَفسهِ»[1] مطرح كرده است. منظور از این دسته لغزشها و خطاها، گناهان و اشتباهات و لغزشهایی هستند كه در مرحله نخست و به طور كلّی، زیانها و ضررها و ضربه های آن، متوجّه خود انسان می گردد؛ انسان از این ناحیه به جان و مال و حیثیت خویش صدمه زده و موجب عدم پیشرفت و موفقیت یا فقر و عقب افتادگی و گرفتاری خویش می گردد.
در این گونه موارد، گرچه گناهكار در حق خود ظلم روا داشته، ولی چون اصولاً پای شخص دیگر و حق دیگری در میان نیست، با استغفار و جبران خطاها و ضررها، آسانتر می توان از آنها توبه كرد و راه خیر و صلاح و سعادت دنیوی و اخروی را در پیش گرفت.
ب) حقّ‌ الله
فطرت پاك و سالمی كه خداوند در نهاد انسان قرار داده،‌اعضاء و جوارح و نعمتهای مادی و معنوی كه برای او فراهم آورده، پانزده میلیارد سلّولی كه در مغز او به ودیعت گذاشته و بالاخره، «ارسال رسل و انزال كتب» همه برای این است كه انسان دچار غفلت نگردد و به انحراف و انحطاط فرو نلغزد؛ به «اخلاق الله»[2] گراید و راه تكامل را بپیماید.
اما متأسفانه، انسان بر اثر تأثیرپذیری از عوامل درونی و بیرونی، این همه نعمت و هدایت را نادیده می گیرد، در برابر خدا و دستورات پروردگار عالم، عصیان و سركشی می كند و در حق خدا و احكام دین الهی ستم روا می دارد.
برای توبه از این دسته گناهان،‌اگر شرك و كفر صورت گرفته، باید «توحید» و یكتاپرستی را جایگزین نمود و اگر در احكام و فروع دین خداوند، كوتاهی،‌نقصان و تعطیلی واقع شده، باید به تكمیل و جبران آنچه از دست رفته، اقدام نمود.
البته جبران بعضی از گناهان مشكل است، اما چون خداوند كریم و رحیم است و اصولاً خود بندگان را به توبه فرا خوانده، گاهی توبه و استغفار از گناهان به راحتی عملی می گردد.
از باب نمونه، درباره كسی كه بی جهت روزه خواری ـ كه حقّ الله است ـ كرده، در رساله عملیّه می خوانیم: «كسی كه كفاّره روزه رمضان بر او واجب است، باید یك بنده آزاد كند یا به دستوری كه در مسأله بعد گفته می شود، دو ماه روزه بگیرد یا شصت فقیر را سیر كند یا به هر كدام، یك «مد» كه تقریباً ده سیر است، طعام یعنی گندم یا جو و مانند اینها بدهد؛ و چنانچه اینها برایش ممكن نباشد، هر چند «مد»‌كه می تواند به فقرا طعام بدهد،‌و اگر نتواند طعام بدهد، باید استغفار كند، اگر چه مثلاً یك مرتبه بگوید: استغفر الله. ..»[3]
بنابراین، توبه در مورد «حقّ‌ الله» آسان است، حتی گاهی اوقات كه گناه جنبه «حق الناس» به خود می گیرد مثلاً در «عمل منافی عفت» و «تجاوزات جنسی» افشای آن مجاز نیست و به خاطر پیشگیری از عوارض سوء آن می توان میان خود و خدا توبه جدّی داشت. (مثل داستان «ماعز بن مالك» و زنی از بنی غامد. صحیح مسلم، ج 3، ص 31 ـ 530)
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «أوحَی اللهُ عزّوجلّ إلی داوودَ النَبیَّ: یا داودُ! إنَّ عَبدی المؤمنَ إذا أذنَبَ ذَنباً ثمَّ رَجَعَ و تابَ مِن ذلكَ الذّنبِ و استَحیا مِنّی عندَ ذِكرِهِ غَفَرتُ لهُ، و أنسَیتُهُ الحَفَظَهَ، و أبدلتُهُ الحسَنَهَ، و لا اُبالی و أنا أرحمُ الراحمین».[4] خداوند متعال به داوود پیامبر وحی فرستاد: ای داوود! اگر بنده مؤمن من مرتكب گناه شود، سپس توبه و بازگشت نماید و از آن گناه منصرف شود، و هنگام یادآوری آن گناه،‌از من حیا و شرمساری داشته باشد، او را می آمرزم، فرشتگان مراقب را از ثبت گناه
او به فراموشی وا می دارم و گناه او را به ثواب تبدیل می گردانم! و من از گناه او چشم پوشی می كنم، زیرا ارحم الرّاحمین هستم.
سعدی هم آورده: «هر گاه یكی از بندگان گنهكار پریشان روزگار، دست اِنابت به امید اجابت به درگاه حق جلّ و علا بر دارد، ایزد تعالی در وی نظر نكند، بازش بخواند: باز اعراض كند، بازش به تضرع و زاری بخواند، حق سبحانه و تعالی می فرماید: «یا ملائكتی! قد اِستحییتُ مِن عبدی، و لیس له غیری، فقد غفرتُ لهُ» دعوتش را اجابت كردم و حاجتش را برآوردم، كه از بسیاریِ دعا و زاری بنده همی شرم دارم. كرم بین و لطف خداوندگار گنه، بنده كردست و او شرمسار[5]
ج) حقّ الناس
نوعِ دیگر از گناهان كه ممكن است به وجود آیند، و توبه از آنها شرایط سنگین تری دارد، تجاوز به حقوق دیگران است كه، امام علی ـ علیه السلام ـ آن را «مظالم العباد»[6] و امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ آن را «تضییع حقوق الإخوان» نامیده است.[7]
پی نوشت:
[1] . فاطر، 32.
[2] . عن الصادق ـ علیه السلام ـ : «تخلّقوا باخلاق الله» بحارالانوار، ج 58، ص 129.
[3] . توضیح المسائل، امام خمینی(ره).
[4] . ثواب الاعمال، ص 158 ـ بحارالانوار، ج 6، ص 28.
[5] . گلستان سعدی، دیباچه، ص 5.
[6] . اصول كافی، ج 2، ص 443.
[7] . بحارالانوار، ج 72، ص 415.