جمع بندی شرایط توبه

  جمع بندی پرسش: آیا توبه تنها زمانی پذیرفته میشود که گناه از روی نادانی انجام شده باشد؟ پاسخ: خداوند متعال در این باره میفرماید: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَريبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيما؛ پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى كسانى است كه كار بدى را از روى جهالت انجام میدهند، سپس زود توبه میكنند. خداوند، توبه چنين اشخاصى را میپذيرد و خدا دانا و حكيم است.»(1) در این آیه شریفه خداوند شرط قبولی توبه را انجام گناه از روی جهالت و نادانی میداند. اگر جهل در آیه شریفه در برابر علم باشد معنای آیه این است که تنها در صورتی توبه پذیرفته میشود که گناهکار از گناه بودن عملی که انجام داده است آگاه نباشد. یعنی از روی عمد و علم مخالفت حکم الهی نکرده باشد بلکه بعد از انجام گناه به معصیت بودن آن پی برد و از انجام آن توبه کند. اما همانطوری که میبینید چنین تفسیری دامنه توبه را بسیار محدود میکند و افراد زیادی را از آن محروم مینماید. چیزی که با رحمت خداوند و برداشت عمومی از منابع دینی ناسازگار است. بنابراین می بایست جهل در این آیه معنای دیگری داشته باشد و در برابر علم نباشد. در ادبیات آیات و روایات به معنای دیگری از جهل بر می خوریم که در برابر علم قرار ندارد بلکه در برابر عقل قرار دارد. به عنوان نمونه امام رضا(علیه السلام) میفرمایند: «صَدِيقُ كُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ‏ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ‏؛ دوست هر کسی عقل او و دشمنش جهل اوست.»(2) بنابراین جهل در آیه شریفه به معنای ندانستن نیست بلکه به معنای نادیده گرفتن عقل و دوراندیشی و عمل بر طبق مقتضای شهوت و هواهای نفسانی است. چنین کسی است که در صورت پشیمانی و توبه حق آمرزش بر او تعلق میگیرد. اما کسی که از روی عناد و کفر معصیت انجام میدهد آمرزش شامل حال او نخواهد شد مگر اینکه از کفر خود برگردد. آیه بعدی نیز شاهدی بر تفسیر ذکر شده است. چرا که در آیه قبلی دو شرط برای توبه ذکر شد. یکی بودن معصیت از روی جهالت و دیگری انجام توبه به سرعت بود. در آیه بعد خداوند میفرماید: «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لاَ الَّذينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَليما؛ براى كسانى كه كارهاى بد را انجام میدهند، و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا میرسد میگويد: «الان توبه كردم!» توبه نيست و نه براى كسانى كه در حال كفر از دنيا میروند اينها كسانى هستند كه عذاب دردناكى برايشان فراهم كرد‏ه ايم.»(3) در قسمت اول این آیه به فردی اشاره میشود که شرط دوم را ندارد و به سرعت توبه نکرده است. قسمت دوم آیه نیز به کسی اشاره میکند که شرط اول آیه قبل را دارا نیست و گناه او از روی کفر و عناد بوده است. پی نوشت ها:

1. نساء، 17.
2. کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج‏1، ص11.
3. نساء، 18.