جمع بندی علل و تاثیرات بازگشت به اخلاق در جوامع غربی

بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و تحیت؛

تفکراتی چون جدایی دین از سیاست و اومانیسم و تفکر سکولاریسم پیش‌وانه‌ها و زمینه‌سازان روی‌آوری به سوی خصوصی سازی دین است.

در حقیقت رواج «اخلاق» یا بهتر است بگوییم «معنویت»، به جهت عرضه بدیل و رقیبی برای دین از سوی رویگردانان از دین است.

نتیجه این تفکر آن است که افراد مدعی ‌اند ما اخلاقی یا معنوی هستیم ولی مذهبی نیستیم.

در واقع چون قرار است به صورت برنامه‌ریزی شده دین را نفی و طرد کنند لاجرم بایستی خلأ آن را به نحوی پر کنند

این تحلیل در سطح جامعه نخبگانی جاری است اما در سطح سطح عوام جامعه نیز تا به نحوی همین تفکر منتهی با یک قالب دیگری مطرح است

زیرا معنویت خواهی ریشه در فطرت انسان‌ها دارد و از آنجا که توده مردم در مغرب زمین شناخت دقیقی از معنویت اصیل ندارند ناگزیر به «اخلاق» و معنویت منهای دین روی می‌آورند.

به خصوص آن که امور فطری از اموری نیستند که کاملا برای افراد شفاف باشد در نتیجه غالبا در تطبیق امور فطری بر مصادیقشان دچار اشتباه می‌شوند.

این در حالی است که در عصر رنسانس اخلاق جزء لاینفک دین قلمداد می‌شد و با عدم موفقیت دین در عرصه جامعه و سیاست و عدم پاسخگویی ارباب کلیسا به اقناع و اشباع فطرت انسان‌ها، اخلاق نیز همزمان با محجوریت دین، به انزوا کشیده شد.

با سلام خدمت جنابعالی؛

اخلاق در یک تعریف به معنای سبک زندگی خاص به منظور بهینه‌سازی زندگی فرد یا اجتماع در این جهان و احیانا وصول آنان به سعادت است.

به دنبال موفق نبودن ارباب کلیسا در کشاندن دین در سطح اجتماع، و جدایی دین از شئون مختلف زندگی مردم، دین و معنویت، متولی خود را از دست داد و جا برای متولیان تازه نفس باز شد؛

واقعا می‌توان گفت کشیشان در قسمت سبک زندگی پیشنهادی، حرفی برای گفتن نداشتند و از طرفی، یکی از خاستگاه‌های اصلیِ ارائه این سبک زندگی، کلیسا و داعیه‌داران آن بود.

عده‌ای با جانبداری از اخلاق و معنویتی جدای از دین، در صدد برآمدند تا فطرت دین‌‌خواه مردم را به سمت همین اخلاق و معنویت دست‌ساز خویش سوق دهند و تا حدودی هم موفق شدند

گفتند چه نیازی به دینی داریم که توسط کلیسا به ما توصیه و دیکته می‌شود؛ ما خودمان دینی نو را که عمدتا دارای صبغه اخلاقی و معنویت‌گرا داشت را به دین‌خواهان و کسانی که به دنبال برنامه‌ای مدون و منظم برای سبک زندگی در این جهان‌اند توصیه می‌کنیم

با سلام؛

لطفا به سؤال استارتر گرامی توجه کنید:

«اخلاق» مانند هر اصطلاح دیگر دارای تعریف مشخصی است.

در ثانی؛ حتی اگر مواردی را که شما برشمردید را جزء اخلاق بدانیم؛ علت عمده این انحراف و چرخش گزاره‌های اخلاقی، جدا شدن از مهمترین متولی و منبع علم اخلاق، یعنی «وحی» است جدایی از وحی، منجر به جدایی از عقل سلیم نیز خواهد شد.

«عقل» به عنوان مهمترین منبع برای گزاره‌های اخلاقی، بازیچه دست هوس انسان خواهد شد در نتیجه هر گونه که بخواهند آن را به نطق در خواهند آورد.

سلام و درود بر جناب فروردین؛

در اخلاق دینی، دین به عنوان مهمترین معیار و ملاک نادیده گرفته نمی‌شود. چون مسئولیت اصلی تولید گزاره‌های اخلاقی چه در اخلاق دینی و چه در اخلاق غیر دینی، با «عقل» است؛

منتهی در اخلاق دینی، دین به عنوان مشاور یا معیار در رساندن انسان به سعادتِ راستین نقش عمده دارد -عقل در اخلاق دینی، مسلح به سلاح پیشرفته‌تری است- ولی در اخلاق غیر دینی این خلأ دیده می‌شود.

با استناد جمله زیر، به نظر می‌آید تصویر درستی از «اخلاق دینی» ندارید:

حتی اگر تنبیه آورده شده در بیان شما، مجازات لواط باشد، نمی‌تواند به همین صورت لخت و عور -بدون بیان شرائط تحقق این مجازات- برای معرفی اخلاق اسلامی آدرس و مثال خوبی باشد؛ همانطور که نمی‌توان برای معرفی اخلاق غیر اسلامی به برخی قوانین مصوب و مجازات‌های جزائی کشورهای لائیک و لیبرال جست -مثلا به حبس ابد برای مجرمان سیاسی که یکی از سختترین مجازات‌‌هاست استناد کرد-؛

مجازات‌ها، اگر چه می‌توانند قسمتی از انتهای داستان باشند ولی برای ارزیابی و قضاوت واقع بینانه‌ی یک فیلم سینمایی هم نباید تنها به آخِر فیلم استناد جست.

چون مثلا ما در اخلاق اسلامی در ابتدای راه گزینه‌ی امر به معروف و نهی از منکر را داریم که همین یک دستور اگر چه یکی است ولی خودْ متضمن بسیاری از لطائف اخلاقی است و هزار و یک دستور اخلاقی دیگر.

تازه هنوز معلوم هم نیست این مجازاتی که شما برای لواط گفتید آخر این داستان باشد! چون اگر اینطور بود پس احکام شرعی مربوط به ازدواج «لواط‌کننده» بی‌خود و لغو می‌بود -مثلا مادر، دختر و خواهر لواط دهنده بر لواط کننده حرام می‌شود و نمی‌تواند با آن‌ها ازدواج کند-.

بسم الله الرحمن الرحیم

سؤال:
در گذشته، اخلاق نقش عمده ای در انتظام جوامع داشته است، اما در دوران رنسانس و پس از آن، اخلاق و ارزش های اخلاقی به شدت زیر سوال رفت. با این همه در اواخر قرن بیستم نوعی بازگشت به اخلاق در جوامع به ویژه جوامع غربی به وجود آمده است. به نظر شما عوامل این بازگشت چیست و چه تاثیراتی بر جای خواهد گذاشت؟

پاسخ:
اخلاق در یک تعریف به معنای سبک زندگی خاص به منظور بهینه‌سازی زندگی فرد یا اجتماع در این جهان و احیانا نیل آنان به سعادت است.

به نظر می‌رسد یکی از عوامل مهم روآوری به اخلاق در عصر حاضر، اقبال به یک نحوه خصوصی‌سازی در دین است.
این خصوصی سازی خودْ ریشه در تفکراتی چون «جدایی دین از سیاست»، «اومانیسم» و «سکولاریسم» و نیز ریشه در عملکرد ضعیف ارباب کلیسا در معرفی دینی جامع و ذووجوه دارد.

در حقیقت رواج «اخلاق» یا «معنویت» در عصر حاضر، با هدف جایگزین‌سازی اخلاق و معنویت به جای معنویت عرضه شده توسط ادیان آسمانی –به ویژه مسیحیت تحریف‌شده- بوده است.

نتیجه این تفکر آن است که افراد می‌توانند مدعی ‌شوند که ما اخلاقی یا معنوی هستیم ولی مذهبی نیستیم.

اما این که چرا در صدد این جایگزینی بر آمدند یک مقدار به عدم موفقیت ارباب کلیسا در امر تبیین و عرضه اخلاق دینی بر می‌گردد. همزمان با این عدم توفیق، کسانی که دل خوشی از دین نداشتند از این فرصت استفاده کرده جهت اقناع و اشباع فطرت معنویت‌جوی انسان‌ها، اقدام به عرضه اخلاق و معنویتی دست‌ساز و بشری کردند و بدین ترتیب، به تبع به انزوا کشیده شدن دین، اخلاق و معنویت که جزئی از آن قلمداد می‌شد نیز به انزوا کشیده شد.

در حقیقت، به دنبال موفق نبودن ارباب کلیسا در کشاندن دین در سطح اجتماع، و جدایی دین از شئون مختلف زندگی مردم، دین و معنویت، متولی اصلی خود را از دست داد و جا برای متولیان تازه وارد و جعلی باز شد؛ هر چند که ارباب کلیسا نیز متولی اصلی آن نبودند ولی انتظار می‌رفت که چنین باشند؛ ولی چون در قسمت سبک زندگی حرفی برای گفتن نداشتند راه برای نفوذ و رخنه دیگران باز شد.

عده‌ای با این شعار که چه نیازی به دین و معنویتی داریم که توسط کلیسا به ما توصیه و دیکته کرده است در صدد برآمدند تا دینی نو که عمدتاً دارای صبغه اخلاقی و معنویت‌گرا بود را به افکار عمومی عرضه کنند و تا حدودی نیز موفق به این امر شدند.

علت روی آوردن به اخلاق و معنویت در عصر حاضر این است که در جوامع پساصنعتی، معنویت به عنوان بُعدی گمشده از حیات انسان و با نگاهی عمدتاً سکولار دوباره بر سر زبان‌ها افتاد و در حیطه‌های مختلف از حرفه‌هایی چون مدیریت، پزشکی، روان‌درمانی تا حوزه‌هایی چون ورزش، اوقات فراغت و تعلیم و تربیت سخن از معنویت به میان آمد.

اما با کمی دقت در کاربردهای متعدد این واژه آشکار می‌شود که معنویت در محاورات جدید چیزی در درون دین نهادینه (۱) نیست. معنویت در کاربرد جدید نه تنها فارغ از دین نهادینه است بلکه بعضاً در تقابل با این نوع دین‌داری و یا به عنوان بدیل آن به حساب می‌آید.

تا نیم قرن پیش اگر کسی خود را «معنوی اما نه دینی» می‌خواند مانند آن بود که خود را مثلا «اصفهانی اما نه ایرانی» معرفی کند. اما چنین تعبیری امروزه نه تنها مضحک نیست بلکه در بین برخی معقول‌تر از «دینی»‌ بودن جلوه می‌کند.

درست است که خلاء معنا و بحران هویت و همچنین مخمصه‌های وجودی ایجاد شده در گفتمان مدرن باعث معنویت‌خواهی در دوران پست‌مدرن شد اما چرا نمی‌توان به گفته بهزاد حمیدیه (۲) این پدیده را به راحتی «بازگشت دوباره به دین و عرفان» نامید. اگر معنویت‌جویی احیاء شد چرا رجوع به ادیان شناخته شده فزونی نیافت!

جواب این پرسش را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد و آن عملکرد ضعیف متولیان دین در اداره جامعه و کشاندن دین در سطح دنیای مردم بود.

نتیجه:
از آنجا که در مسیحیت سنتی، کلیسا خود را نماینده خداوند و جانشین حضرت مسیح می‌دانست ولی توانایی اشباع اذهان و فطرت‌های معنویت‌خواه را نداشت مردم از گِرد معنویت و اخلاق وابسته به دین دور شدند ولی با معنویتی سکولار (۳) منهای دین، دوباره اقبال عمومی به سمت اخلاق و معنویت شکل گرفت؛ زیرا به هر حال، معنویت‌خواهی از امور فطری انسان است و به هر ترتیب به دنبال اشباع آن است. از تأثیرات تلخ این اتفاق، دور شدن بشر از وحی و تعالیم انبیاست.

پی‌نوشت‌ها
۱. اصطلاح دین نهادینه به نوعی از دین‌داری اطلاق می‌شود که ساختارهای رسمی دین‌داری اعم از متن مشخص دینی، نهاد، سازمان و مراتب دین‌داری و همچنین قرائت‌های کارشناسانه از دین را گردن می‌نهد. در مقابل دین نهادینه، دین شخصی است که تنها امر موثق در دین‌داری را برداشت‌ها و تجارب شخصی خود می‌داند.
۲. حمیدیه، بهزاد، معنویت در سبد مصرف، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۱، ص ۲۳.
۳. سکولار در اینجا صرفا به معنای دنیوی شدن نیست بلکه مراد از سکولار و اخلاق و معنویت سکولار، آن اخلاق و معنویتی است که مبتنی بر تجربه و درک بشر است نه وحی الهی.