جمع بندی علیت و زمان

با نام و یاد دوست         کارشناس بحث: استاد صدیق

آیا علیت نیاز به زمان دارد؟ آیا بدون زمان هیچ رابطه علی معلولی قابل تصور نیست؟

باسلام و عرض ادب ایام مبارک ماه رجب و ولادت امام محمدباقر(علیه السلام) را به شما و دوستان ارجمند انجمن تبریک عرض میکنم.   همانطور که در تعریف علیت بیان شده است، علیت منوط به وجود زمان و بودن در بستر زمان نیست.  بدین معنا که لازم نیست علت و معلول در زمان حضور داشته باشند. آنچه در علیت ضروری است، آن است که یکی از دو طرف(یعنی معلول) در وجودش نیازمند است و دیگری این نیاز را برطرف میکند. 

به همین جهت است که علیت بین موجودات فرازمانی که موجودات مجرد هستند وجود دارد. علیت هستی بخشی که بین عله العلل و واجب الوجود از یک طرف و موجودات مجرد دیگر(یعنی عقول) از سوی دیگر وجود دارد. عله العلل به عنوان موجود بی نیاز و سرسلسله علیت، عقول یا موجودات مجرد را به وجود می‌آورد و بدانها هستی میبخشد.  این موجودات نیز به ترتیب موجودات مرتبه بعد از خود را ایجاد میکنند و علت هستی بخش آنها هستند. آنگاه خداوند مستقیما یا غیر مستقیم، موجودات عالم ماده را ایجاد میکند و علت هستی بخش آنها هست.  از این طریق نیز مشخص میشود که در رابطه علیت، وجود زمان و مکان که ازمقومات موجودات مادی است، ضرورت ندارد. 

سلام آیا در جهان مادی ما ، که زمانمند است، می توان مثالی را از رابطه علیت ذکر نمود که توالی زمانی بین علت و معلول در آن اهمیتی نداشته باشد؟ یعنی مثالی که در آن، علت، از نظر زمانی، متأخر از معلول باشد؟

آیا در جهان مادی ما ، که زمانمند است، می توان مثالی را از رابطه علیت ذکر نمود که توالی زمانی بین علت و معلول در آن اهمیتی نداشته باشد؟

سلام و عرض ادب دو بحث داریم. یکی اینکه آیا در علیت، زمان مندی مهم است؛ یعنی آیا در موجودات فرازمانی، علیت امکان داره یا خیر.   پاسخ این سوال این هست که خیر زمان مندی مهم نیست. یعنی لزومی نداره که علت یا معلول یا هر دو حتما زمان مند باشند. بلکه این رابطه بین موجودات فرازمانی یا یک موجود فرازمانی و زمانمند امکان داره. 

بحث دیگر این هست که آیا علت یا معلول باید همزمان باشند یا علت همیشه باید زمانا مقدم باشه یا اینکه علت میتونه متاخر از معلولش هم باشه. پاسخ این سوال، با تفکیک بین سه فرض مطرح شده امکان داره: فرض نخست: علت و معلول همزمان باشند. این فرض درسته ولی لزومی نداره. فرض دوم: علت مقدم زمانی باشه. این فرض هم درسته ولی لزومی نداره. فرض سوم: علت متاخر زمانی باشه. این فرض نادرست هست. بدین جهت که اگر علت متاخر از معلول باشه، این خلف فرض نیازمندی معلول به علت در وجودش هست. بدین معنا که اگر علت بعد از معلول محقق بشه یا علیتش تام بشه، این بدین معناست که معلول قبل از تحقق یا تام شدن علت، موجود شده است و این با این فرض که این موجود محقق معلول، در وجود یافتن وابسته به وجود علت(که در اینجا متاخر شده) هست، منافات داره.     

یعنی مثالی که در آن، علت، از نظر زمانی، متأخر از معلول باشد؟

این سوال، همان فرض سوم در مطلب بالاست که عرض شد.  

منظور شما اینه که در جهان مادی علیت همیشه زمان منده؟

سلام اگر مراد از علیت، علیت غیر هستی بخش باشه و مراد ما از این رابطه، رابطه بین دو موجود مادی هست، بله همیشه زمان مند هستند. این هم دقیقا به واسطه اینه که دو طرف رابطه، موجوداتی زمان مند هستند و لازمه وجودات زمان مند آن هست که کارهایشان نیز در بستر زمان صورت میگیره. 

ولی در جهان مادی علیت هستی بخش اصلا دیده نشده

بله درسته. در جهان مادی، علیت هست ولی هستی بخش نیست.  

پس از کجا بدونیم علیت هستی بخش هست؟ چه مدرکی ازش داریم؟ 

وجود داشتن علیت هستی بخش بین موجودات، یک مسئله بدیهی و اولی است. اگر علیت هستی بخشی در عالم نباشه، هیچ موجود ممکن الوجودی ایجاد نمیشه.  خود ما و جهان پیرامون ما، همگی ممکن الوجودیم و اگر علت هستی بخشی ما را به وجود نیاورده باشه، اصلا موجود نمیشدیم.  

جمع بندی ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ پرسش: آیا علیت نیاز به زمان دارد؟آیا بدون زمان هیچ رابطه علی معلولی قابل تصور نیست؟   پاسخ: این سوال به دو صورت قابل طرح است: نخست اینکه آیا در علیت، زمان مندی مهم است؛ یعنی آیا در موجودات فرازمانی، علیت امکان داره یا خیر.  دوم این است که آیا علت یا معلول باید همزمان باشند یا علت همیشه باید زمانا مقدم باشه یا اینکه علت میتونه متاخر از معلولش هم باشه.   پاسخ  سوال اول این هست که خیر زمان مندی مهم نیست. یعنی لزومی نداره که علت یا معلول یا هر دو حتما زمان مند باشند. بلکه این رابطه بین موجودات فرازمانی یا یک موجود فرازمانی و زمانمند امکان داره.  همانطور که در تعریف علیت بیان شده است، علیت منوط به وجود زمان و بودن در بستر زمان نیست. بدین معنا که لازم نیست علت و معلول در زمان حضور داشته باشند. آنچه در علیت ضروری است، آن است که یکی از دو طرف(یعنی معلول) در وجودش نیازمند است و دیگری این نیاز را برطرف میکند.  به همین جهت است که علیت بین موجودات فرازمانی که موجودات مجرد هستند وجود دارد. علیت هستی بخشی که بین عله العلل و واجب الوجود از یک طرف و موجودات مجرد دیگر(یعنی عقول) از سوی دیگر وجود دارد. عله العلل به عنوان موجود بی نیاز و سرسلسله علیت، عقول یا موجودات مجرد را به وجود می‌آورد و بدانها هستی میبخشد. این موجودات نیز به ترتیب موجودات مرتبه بعد از خود را ایجاد میکنند و علت هستی بخش آنها هستند. آنگاه خداوند مستقیما یا غیر مستقیم، موجودات عالم ماده را ایجاد میکند و علت هستی بخش آنها هست. از این طریق نیز مشخص میشود که در رابطه علیت، وجود زمان و مکان که ازمقومات موجودات مادی است، ضرورت ندارد.    اما پاسخ سوال دوم، با تفکیک بین سه فرض مطرح شده امکان داره: فرض نخست: علت و معلول همزمان باشند. این فرض درست است ولی لزومی نداره. فرض دوم: علت مقدم زمانی باشه. این فرض هم درست است ولی لزومی نداره. فرض سوم: علت متاخر زمانی باشه. این فرض نادرست هست. بدین جهت که اگر علت متاخر از معلول باشه، این خلف فرض نیازمندی معلول به علت در وجودش هست. بدین معنا که اگر علت بعد از معلول محقق بشه یا علیتش تام بشه، این بدین معناست که معلول قبل از تحقق یا تام شدن علت، موجود شده است و این با این فرض که این موجود محقق معلول، در وجود یافتن وابسته به وجود علت(که در اینجا متاخر شده) هست، منافات داره.