جمع بندی معرفی سیر مطالعاتی حدیث شیعه

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
گام اول:
مطالعه متون ساده روایات و درک و فهمی ساده و نه عمیق از احادیث؛ در ضمن خواننده نباید درصدد حفظ آنها برآید.

معرفی کتب
1. الدرّة‌الباهرة
کتاب شریف الدرّة‌الباهرة منسوب به شهید اول بوده و گزیده کتاب نزهة‌الناظر است. ترجمه ‌این کتاب توسط عبدالهادی مسعودی ارائه شده ‌است.
این کتاب دارای ویژگی‌های خاصی است:
الف. یک کتاب کهن است و روایات آن از صافی نظر دو عالم شیعی رد شده است؛
ب. بسیاری از احادیث آن کوتاه است (نود درصد احادیث آن نیم سطری است)؛
ج. دارای متنی ساده‌ است و شهید اول از نقل احادیث مشکل اجتناب نموده است؛
د. این کتاب از تمامی ‌معصومان روایت دارد.

2. تحف‌العقول
کتاب تحف‌العقول نگاشته ابن شعبه حرانی است. این کتاب روایات زیبای فراوانی دارد. بخش‌های این کتاب به ترتیب مسندی مرتب شده است؛ یعنی به ترتیب از روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، امیر المؤمنین علیه السلام ، امام حسن علیه السلام ، ... تا امام عسکری علیه السلام . در هر قسمت نیز ابتدا روایات بلند، و سپس متون کوتاه (حکمت‌ها) آمده است.

3. منتخب میزان‌الحکمه
کتاب منتخب میزان‌الحکمه که از کتاب میزان‌الحکمه جناب آقای محمدی ری شهری برگزیده و با ترجمه آقای حمیدرضا شیخی چاپ شده است.
متن برخی از ابواب اخلاقی آن ساده است که احادیث ساده آن مطالعه می‌شود. این کتاب، بر خلاف دو کتاب پیشین _ که اختصاص به روایات شیعه داشت _ دربردارنده روایات سنی نیز هم هست که از منظر و صافی نظر شیعی انتخاب شده‌اند.

4. صفات‌الشیعه
کتاب صفات‌الشیعه شیخ صدوق کتابی ساده و مناسب و دربردارنده مباحث بسیار مهمی ‌است. این اثر دارای ۷۱ روایت بوده و برنامه زندگی برای شیعیان است. از این ‏رو، احادیثِ اوصافِ شیعه راهبردی و کاربردی است و مسئولیت‌‏های شیعه بودن را آشکار می‏‌نماید.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
گام دوم:
در این گام دیگر مطالعه ساده نیست، باید مقداری دقیق‌تر کار کرد و به معنای احادیث، بیشتر دقت کرد. البته این مرحله کار گسترده نمی‌خواهد و درک هم باید درک متوسطی باشد تا کم کم در مراحل دیگر به درک عمیق رسید.

معرفی کتب

1. نهج‌البلاغه (حکمت‌ها)
حکمت‌های کتاب نهج‌البلاغه و بررسی و مقایسۀ واژگانی است که در ترجمه‌ها آمده است. متون حکمت‌ها نیز گوناگون است؛ برخی از متون، یک سطر یا کمتر از یک سطر است که باید متون کوتاه کمتر از یک سطر انتخاب شود.
در این گام نباید به یک ترجمه از نهج البلاغه اکتفا نمود، چون متن نهج‌البلاغه متنی ادبی و بسیار فاخر است و باید در متن آن دقت بسیاری نمود.

2. الخصال
کتاب الخصال، اثر شیخ صدوق که باید احادیث سه‌تایی و چهارتایی آن مورد توجه قرار گیرد. این احادیث بلند نیست، ولی به کوتاهی روایات قبلی هم نیست. این روایات، دو یا سه سطری هستند. الخصال چند ترجمه دارد. این ترجمه‌ها باید خوانده و نقد گردند. باید دید که آیا مترجمان توانسته‌اند مقصود امام علیه السلام را به خوبی به فارسی برگردانند یا نه؟ نکته‌ای که در حدیث‌خوانی بسیار کاربرد دارد، شناخت آسیب‌هاست. این آسیب‌شناسی در ترجمه، در لغت، در فهم، در مراد، در جمع بین روایات، باید مد نظر باشد. نمی‌خواهیم بگوییم همه نقدها درست است یا نه، ولی می‌خواهیم بگوییم نگاه‌ها باید ناقدانه باشد، نه پذیرنده. در مرحله قبل، نگاه، نگاهی پذیرنده بود؛ یعنی یک متن بود که روایات آن به همراه ترجمه‌اش خوانده می‌شد. و همین مقدار کافی بود، اما در این مرحله، نگاه پذیرنده صرف نیست، دقت می‌شود و خواننده به دنبال نقد جدی ترجمه است.

3. روضة‌الواعظین
کتاب روضة‌الواعظین، اثر فتال نیشابوری است. این کتاب جالب و خوبی است؛ البته سند ندارد و جزء کتاب‌های مشهور ما نیست. نویسنده در این کتاب ابواب را به صورت موضوعی مرتب کرده و در هر باب، پس از نقل آیاتی متناسب از قرآن، تعدادی روایت آورده است. بنابراین، روایات مشکل و سخت در آن کمتر به چشم می‌خورد. از نکات جالب آن، این است که سعی کرده ارتباطی بین مضمون قرآنی و مضامین روایی برقرار نماید.

4. المحاسن
کتاب المحاسن، اثر احمد بن محمد بن خالد برقی (م۲۷۴یا ۲۸۱ق) است. این کتاب در مدرسه حدیثی قم در ابتدای غیبت صغری، یا قدری زودتر تألیف شده است. روایات کتاب المحاسن چندان مشکل نیست و خواننده را به چالش نمی‌کشد.

5. مشکاة‌الأنوار
کتاب مشکاة‌الأنوار، اثرعلی بن حسن طبرسی است. این اثر یک کتاب عمومی و ‌متنوع است. این کتاب را عبد الله محمدی و مهدی هوشمند تصحیح و ترجمه کرده‌اند. روایات این کتاب، روایات اخلاقی است. مشکاة‌الانوار برای مخاطب عام یا کسی که در مراحل اولیه کار است، کتاب مناسبی است.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
در ادامه بحث سیر مطالعاتی حدیث به گام سوم در این زمینه می رسیم
گام سوم:
در گام سوم، متن متوسط است، اما سطح درک و فهم روایات باید مقداری بالاتر برود، تا به درک نیمه عمیقی دست یافت.

معرفی کتب:
1. تنبیه‌الخواطر
کتاب تنبیه‌الخواطر اثر ورام، این متن به سادگی کتاب‌های پیشین نیست و دقت بیشتری می‌طلبد. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تنبیه‌الخواطر را با نام مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، به فارسی ترجمه و چاپ کرده است.
2. نهج‌البلاغه (نامه‌ها)
چون نهج البلاغه دارای متنی ادبی و بسیار فاخر است. این گونه نامه‌ها مناسب این گام نیست؛ زیرا در این مرحله ادبیات و ظرافت‌های معانی و بیان مد نظر نیست. بلکه نامه هایی که چنین ادبیاتی ندارد مورد نظرند. از این رو، سه نامه بسیار زیبا از دسته دوم برای این منزل در نظر گرفته شده است:
یکی نامه ۶۹ است که امیرالمؤمنین علیه السلام به حارث همدانی نوشته‌اند.
دیگر، نامه ۳۱ است که امیرالمؤمنین علیه السلام به امام‌حسن علیه السلام نوشته‌اند. و در نهایت، نامه ۵۳، یعنی عهد مالک اشتر _ که نظام‌نامه سیاسی امیرالمؤمنین است.
در این مورد باید به بررسی واژگان، ترجمه‌ها و شروح مراجعه کرد.
اگر کسی فرصت کرد، نامه ۴۵ و ۴۷ را _ که از زیباترین نامه‌هاست _ بخواند؛ نامه ۴۷ وصیت نامه امیر المؤمنین علیه السلام و نامه ۴۵ نامه‌ای به عثمان ابن حنیف است.

3. الکافی (جلد دوم)
جلد دوم کتاب الکافی (از چاپ هشت جلدی)‌ اثر ثقه الاسلام کلینی؛ یعنی «کتاب الایمان و الکفر» که فضایل و رذایل اخلاقی را بیان می‌کند و اخلاق ایمانی را برای ما تبیین می‌کند. کتاب الکافی مهم‌ترین کتاب حدیثی شیعه است. اگر کسی بخواهد حدیث پژوه یا کارشناس توانمندی در علوم اسلامی باشد، باید کتاب الکافی را از اول تا آخر، واو به واو، بخواند؛ حتی ابواب فقهی آن را. الکافی در دوره غیبت صغری نوشته شده است و خواندن آن سبب آشنایی با میراث حدیثی شیعه در حوزه حدیثی قم در دوره غیبت صغری می‌گردد.

4. من‌لایحضره‌الفقیه
کتاب من‌لایحضره‌الفقیه اثر شیخ صدوق که از کتب اربعه به شمار می‌رود. علامه ملا محمدتقی مجلسی(م۱۰۷۰ق)، مشهور به مجلسی اول، بر کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، شرحی به نام روضة‌المتقین نوشته است. شرحی فارسی هم به نام لوامع صاحبقرانی دارد. هر دو شرحِ فارسی و عربی، کتاب‌های بسیار جالبی هستند.

5. صحیفه‌سجادیه
کتاب صحیفه‌سجادیه همراه با شرح مرحوم سید علی خان مدنی است. صحیفه‌سجادیه به ظاهر یک کتاب دعاست، اما در واقع، کتاب معارف و توحید است. مباحث توحیدی و معرفتی کتاب صحیفه‌سجادیه بسیار گسترده است.

6. چهل حدیث
کتاب چهل حدیث، اثر حضرت امام خمینی رحمة الله علیه است. این کتاب ما را با یک وادی جدید رو به رو می‌کند. ایشان یک موضوع را انتخاب می‌کند و سپس خانواده حدیثی روایات آن موضوع را تشکیل می‌دهد و با استفاده از خانواده حدیثی، واژه را معنا کرده، به شرح آن می‌پردازد و اگر احیاناً مشکلی باشد، آن را بررسی می‌کند. همچنین اگر اختلافی داشته باشد، اجمالاً به آن اختلاف هم اشاره می‌کند؛ یعنی یک کتاب فقه‌الحدیثی است. در طول بیست و پنج ساعت، می‌توان حداکثر به اندازه ده حدیث آن را خواند.

7.کمال‌الدین
کتاب کمال‌الدین مرحوم شیخ صدوق که توسط مرحوم علی اکبر غفاری تصحیح و چاپ شده‌ است.
مزایایی کتاب کمال‌الدین:
الف. کتاب امامت است؛
ب. کتاب مهدویت است؛
ج. شیخ صدوق صبغه متکلم بودن خود را به نمایش گذاشته است.

8. کشف‌المحجه
کتاب کشف‌المحجه، اثر سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) است. یکی از کارها در مطالعه این کتاب مقایسه‌ است؛ مثلاً سید ابن طاووس در این کتاب‌نامه امیرالمؤمنین علیه السلام به امام‌حسن علیه السلام را نقل کرده است که آن هم توصیه پدری به پسر خویش است. باید این نامه را در کتاب کشف‌المحجه، با نامه سی و یک نهج‌البلاغه مقایسه کرد و تفاوت‌های آن را مشخص نمود؛ مثلاً متن نامه در این کتاب طولانی‌تر است. بخش‌های اضافه‌ را با دقت بررسی کنید به علت عدم نقل آنها در نهج‌البلاغه پی ببرید؛ مثلاً آیا بخش‌های نقل نشده، بلیغ نبوده‌اند یا علت دیگری داشته است؟

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
در ادامه بحث سیر مطالعاتی حدیث به گام چهارم در این زمینه می رسیم
گام چهارم:
در این گام، متن دقیق است، اما درک مطالب همچنان، نیمه عمیق است.

معرفی کتب:

1. نهج‌البلاغه (خطبه‌ها)
خطبه‌های نهج‌البلاغه مورد مطالعه قرار گیرد، اما خطبه‌های توحیدی را باید از این مجموعه خارج کرد. خطبه‌های همام، قاصعه و شقشقیه از جمله خطبه‌هایی است که باید در این گام مطالعه شوند. همچنین نباید شروح و ترجمه‌ها را از نظر دور داشت، بلکه نیاز است که مطالعه خطبه‌ها با شروح و ترجمه‌ها همراه باشند.

2. بحارالانوار
کتاب بحارالانوار، اثر علامه محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) است. در این گام باید بخش‌هایی از این موسوعه بزرگ حدیثی مطالعه ‌شود. البته جلد‌های اولیه بحارالانوار قدری مشکل است. از این رو، جلد پنجم تا دهم کتاب، همراه با بیانات علامه مجلسی خوانده می‌شود.

3. الاربعون‌ حدیثاً
کتاب الاربعون حدیثاً، اثر شیخ بهایی (۹۵۳-۱۰۳۰ق) است. این عالم برجسته نکات فقه‌الحدیثی را مطرح کرده است. کتاب ایشان تا الان مورد استفاده حدیث پژوهان است.

4. نوادرالاخبار
کتاب نوادرالاخبار، نوشته ملا محسن فیض کاشانی؛ ایشان یکی از محدثان بسیار خوش ذوق است و در این کتاب، روایات جالبی را که در کتب اربعه نبوده و در کتاب الوافی نیامده، جمع‌آوری کرده است.

5. کتاب الارشاد
کتاب الارشاد، نوشته شیخ مفید در دو جلد است. در این گام، جلد اول کتاب _ که خطبه‌های زیادی از امیرالمؤمنین علیه السلام در آن به چشم می‌خورد _ مطالعه می‌شود. البته در این مرحله نیز خطبه‌های توحیدی کتاب مورد نظر نیست، بلکه خطبه‌های تاریخی، اخلاقی و معارفی کتاب را باید خواند.

6. الامالی (منتخب)
منتخبی از روایات کتاب الامالی، نوشته شیخ مفید است. این کتاب، در واقع، مجالس سخنرانی حدیثی مرحوم شیخ مفید است. البته برخی از متن‌های آن مشکل است.

7. الکافی (ابواب فقهی)
ابواب فقهی الکافی؛این کتاب از جهت فقهی با بقیه کتاب‌های فقهی متفاوت است. در روایات فقهی، مطالب معرفتی بسیار زیادی مطرح شده‌ است.

8. تهذیب‌الاحکام
کتاب تهذیب‌الاحکام، اثر شیخ طوسی؛ در این گام باید دو کتاب الکافی و تهذیب‌الاحکام با هم مقایسه شود. شیخ طوسی در کتاب تهذیب‌الاحکام، همه متون کتاب الکافی را آورده، متون معارض آن را هم نقل نموده و سپس وجه جمع بین این دو گروه روایات را نیز مطرح کرده است.

9. بصائرالدرجات
کتاب بصائرالدرجات، اثر صفار؛ بصائرالدرجات کتابی است که با هدف معرفی ائمه علیهم السلام و علم ایشان نوشته شده است. روایات این کتاب در این گام خوانده می‌شود و بعداً باید با «کتاب الحجه» الکافی که بعداً خوانده می‌شود مقایسه شود. بصائرالدرجات چند ترجمه خوب دارد که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
در ادامه بحث سیر مطالعاتی حدیث به گام پنجم در این زمینه می رسیم
گام پنجم:
در این گام، علاوه بر این که باید متن را به دقت خواند و به ظرایف آن توجه داشت، باید به درک عمیقی نیز دست یافت.

معرفی کتب:
1. نهج‌البلاغه (خطبه‌های توحیدی)
خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه همراه با شروح آن، بویژه شرح ابن‌میثم، و بهج‌الصباغه علامه شوشتری باید مطالعه ‌شود. این دو کتاب به مباحث توحیدی اهمیت داده‌اند.
2. الکافی (جلد اول)
از جلد اول کتاب الکافی، سه کتاب «عقل»، «توحید» و «حجت» باید مطالعه شود. در این گام باید شرح ملا صالح مازندرانی، حواشی علامه شعرانی و شرح ملا صدرا نیز همراه با روایات یادشده مراجعه کرد.
3. البلدالامین و اقبال‌الاعمال
دو کتاب البلد الامین و اقبال الاعمال از سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۶ق)؛ اگر کسی بخواهد عرفان شیعی را تصور کند، بالاترین مرتبه عرفان شیعی در مناجات‌های امامان متجلی شده است و مرحوم سید ابن طاووس هم زیباترین این متون را در این دو کتاب، بویژه اقبال الاعمال آورده است. در این گام باید مناجات‌های کتاب اقبال‌الاعمال، بویژه مناجات شعبانیه مطالعه شود.
4. بحارالانوار (کتاب العقل و کتاب التوحید)
از کتاب بحارالانوار؛ «کتاب العقل» و «کتاب التوحید» مطالعه شود؛ یعنی مجلدات اولیه کتاب همراه با توضیحات علامه مجلسی و نقد مرحوم علامه طباطبایی دیده شود.
5. تحف‌العقول (متون توحیدی)
کتاب تحف‌العقول؛ در این گام باید به سراغ متون توحیدی بویژه روایات توحیدی امام علی علیه السلام، مثل خطبة‌الوسیله، هم‌چنین رساله‌ای در جبر و اختیار امام‌ هادی علیه‌السلام و نیز روایتی از امام‌کاظم علیه‌السلام درباره عقل رفت. باید این سه متن حتماً دیده شود. نکات جالبی در رساله جبر و اختیار و در روایت عقل به چشم می‌خورد؛ ائمه علیهم‌السلام _ که خودشان و کلامشان حجت است _ برای هشام بن حکم استدلال قرآنی مطرح کرده‌اند.
6. التوحید
کتاب التوحید شیخ صدوق؛ بویژه برخی از ابواب خاص، مثل جبر و اختیار آن کتاب مورد مطالعه قرار گیرد. در این گام باید این کتاب با کتاب جبر و اختیار الکافی مقایسه شود. اگر این دو با هم مقایسه شود، نتایج جالبی به دست می‌آید و خواننده می‌تواند دیدگاه این دو محدث را دریابد. اگر این‌ نقل‌ها با هم مقایسه شود، نوع تفکر و بینش این دو بزرگوار آشکار می‌گردد.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
در ادامه بحث سیر مطالعاتی حدیث به گام ششم در این زمینه می رسیم.
گام ششم:
در این گام با متون مشکل مواجهیم و باید آن را به دقت بررسی کنیم. در گام قبل، متن دقیق بود، اما در این گام متون مشکل را پیش رو داریم و باید به بحث اختلاف حدیث پرداخت.

معرفی کتب:
1. الاستبصار
کتاب «الاستبصار فيما اختلف من الأخبار» مؤلف ابو جعفر محمد بن حسن طوسى معروف به شيخ الطائفه، شيخ طوسى، از بزرگ‌ترين فقهاى شيعه و از علماى قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى). در این کتاب تنها به روایات اختلافی می‌پردازد؛ یعنی اگر روایتی گروه مخالف نداشته باشد، در این کتاب جایی ندارد.
2. الکافی (جلد هشتم)
جلد هشتم کتاب الکافی؛ در این گام هم مبحث مشکل الحدیث مورد نظر است و هم نقد حدیث. به هنگام مطالعه احادیث این‌ کتاب نباید از حواشی ملا صالح مازندرانی و علامه شعرانی چشم پوشید.
3. مصابیح‌الانوار
کتاب مصابیح‌الانوار؛ نوشته سید عبدالله شبر،ایشان در این کتاب روایات مشکل را جمع آوری کرده، گاهی اوقات دیده می‌شود که، برای یک روایت، چندین نظریه را مطرح کرده است. و بسیاری از این نظریات را از علامه مجلسی گرفته است. البته ممکن است توضیحاتی هم اضافه کرده باشد. خواننده در این مرحله با مشکل الحدیث آشنا می‌شود. در این گام می‌توان مثلاً احادیث طینت یا جبر و اختیار را در کتاب مصابیح‌الانوار پی‌گیری کرد.
4. جامع‌الاسرار‌
کتاب جامع‌الاسرار، اثر سید حیدر آملی؛ این کتاب به مشکل‌الحدیث احادیث عرفانی اختصاص دارد. گروهی از روایات _ که روایات عرفانی خوانده می‌شوند _ در جوامع رسمی ‌حدیثی شیعه وجود ندارد. این‌ روایات از دوره سید حیدر آملی وارد حوزه حدیثی شیعه شده و برخی از آنها به کتاب‌هایی مثل کتاب‌های مرحوم فیض یا احسائی راه پیدا کرده‌اند. اولین کتابی که به این موضوع توجه کرده، کتاب جامع‌الاسرار است که در قرن هفتم نوشته شده است. این‌ روایات، معمولاً جزء احادیث مشکل هستند. بنابراین، کسی که مراحل گذشته را نگذرانده، وارد این وادی نشود.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب
در ادامه بحث سیر مطالعاتی حدیث به گام هفتم در این زمینه می رسیم.
گام هفتم:
گام هفتم، گامی است که باید به مطالعه اسناد پرداخت. همان گونه که تا کنون بیان شده در گام‌های اول و دوم و سوم معمولاً اصلاً روایت مسند خوانده نشد؛ اما در گام‌های بعد، روایات مسند خوانده می‌شد، ولی از سند به سادگی عبور می‌شد. در این مرحله باید قدری وارد بحث اسناد شد.

معرفی کتب:
1. الکافی (اسناد پر تکرار)
در این گام اسناد پر تکرار کتاب الکافی مورد بررسی قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد اگر کسی به کتاب الکافی _ که به وسیله مؤسسه دارالحدیث تصحیح و چاپ شده است _ دسترسی داشته باشد، با مطالعه اسناد و حواشی آن بتواند تا حدود زیادی در رجال تبحر پیدا کند.
2. تهذیب الاحکام (مشیخه)
مشیخه کتاب تهذیب الاحکام، شیخ طوسی که در جلد آخر آن آمده و در آن، اسناد و طرق شیخ طوسی به کتاب‌های حدیثی پیشین ذکر شده است.
در این گام خواندن مشیخه‌های دیگر مانند اسناد پر تکرار کتاب الکافی، مشیخه شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه بسیار مفید است. در این گام، بحث رجالی نداریم و فقط می‌خواهیم با افراد و ویژگی‌های آنها آشنا بشویم. معمولاً در چاپ‌های متفاوت تهذیب الاحکام توضیحی اجمالی داده‌اند، ولی بهترین راه برای شناخت آنها کتاب معجم الرجال آیةالله خویی است.
3. فهرست نجاشی و فهرست طوسی
در این گام، دو کتاب فهرست، یعنی الفهرست نجاشی و الفهرست شیخ طوسی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. کتاب فهرست با کتاب مشیخه تفاوت دارد. حدیث پژوهان در این دو فهرست، با مجموعه مصادر حدیثی و با طرق رسیدن به آنها آشنا می‌شوند. هر کس که بخواهد کار حدیثی بکند، ناگزیر است دستِ‌کم طرق، اسامی‌کتاب‌ها و توضیحات آنها را از دو کتاب الفهرست نجاشی و الفهرست شیخ طوسی، از اول تا آخر بخواند.
برنامه‌ مطالعاتی حدیث‌خوانی روشمند که در هفت گام ارائه شد یک دوره برای آشنایی عمومی با حدیث است. اگر کسی این مراحل را طی کرد، شایسته است که یک دوره کتاب الکافی(به ویژه چاپ دار الحدیث) را نیز از اول تا آخر بخواند تا ان‌شاء الله یک حدیث خوان و حدیث دان توانمند بشود.
امیدوارم که خدا به همه ی ما توفیق مطالعه و عمل به دستورات اهل بیت(ع) را عنایت بفرماید.

سوال:
برای مطالعه احادیث شیعه یک سیر مطالعاتی برایم معرفی بفرمایید

پاسخ:
پرسش گر گرامی در زمینه سیر مطالعاتی احادیث شیعه باید خدمت شما عرض شود که مطالعه در این باره باید از مراحل آسان آغاز شده و در مراحل سخت و دشوار پایان یابد. مثلاً در مطالعات حدیثی، از احادیث ساده و کوتاه شروع شود و در پایان، به مشکل‌الحدیث برسد. این شیوه مطالعاتی که شیوه‌ای منطقی است، باید مدنظر کسی باشد که می‌خواهد به مطالعه حدیث پرداخته و به معارف حدیث دست‌یابد.
شیوه‌ای که برای مطالعات حدیثی پیشنهاد می‌شود به این گونه است که باید به آشنایی جامع و فراگیر نسبت به همه موضوعات معارفی بیانجامد و در بردارنده روایات تمامی معصومان (علیهم السلام) باشد.

نکته اساسی دیگر این که باید در سیر مطالعاتی حدیثی به آن توجه نمود آشنایی با مصادر حدیثی معتبر و متفاوت با توجه به نقش و نفوذ آنها می باشد. چرا که بیش از دویست مصدر حدیثی وجود دارد که شاکله حدیثی دارند. دویست مصدر دیگر هم هست که نگاه آنها حدیثی است؛ یعنی در مجموع، چهارصد مصدر حدیثی و دربردارنده حدیث در اختیار ماست. حال ما با چه مقدار از مصادر حدیثی، از این مجموعه بسیار بزرگ و عظیم آشنا هستیم؟ تا بتوانیم از آن استفاده نماییم.
درسیر مطالعاتی حدیث خوانی باید به این نکته مهم توجه داشت که این سیر یک برنامه عمومی‌ است. و در آن به همه مباحث معرفتی در حوزه حدیث، مثل مباحث تفسیری، اعتقادی، سیاسی، اجتماعی،اقتصادی، فقهی و تاریخ و سیره پرداخته می‌شود، اما اگر کسی بخواهد به طور تخصصی این حوزه‌های معرفتی را ادامه دهد، نیازمند آن است که بعد از پایان یافتن این گام‌ها، یک حوزه تخصصی ویژه را انتخاب کرده به مطالعه در آن حوزه بپردازد.
گام اول:
مطالعه متون ساده روایات و درک و فهمی ساده و نه عمیق از احادیث؛ در ضمن خواننده نباید درصدد حفظ آنها برآید.

معرفی کتب
1. الدرّة‌الباهرة
کتاب شریف الدرّة‌الباهرة منسوب به شهید اول بوده و گزیده کتاب نزهة‌الناظر است. ترجمه ‌این کتاب توسط عبدالهادی مسعودی ارائه شده ‌است.
این کتاب دارای ویژگی‌های خاصی است:
الف. یک کتاب کهن است و روایات آن از صافی نظر دو عالم شیعی رد شده است؛
ب. بسیاری از احادیث آن کوتاه است (نود درصد احادیث آن نیم سطری است)؛
ج. دارای متنی ساده‌ است و شهید اول از نقل احادیث مشکل اجتناب نموده است؛
د. این کتاب از تمامی ‌معصومان روایت دارد.

2. تحف‌العقول
کتاب تحف‌العقول نگاشته ابن شعبه حرانی است. این کتاب روایات زیبای فراوانی دارد. بخش‌های این کتاب به ترتیب مسندی مرتب شده است؛ یعنی به ترتیب از روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ، امیر المؤمنین (علیه السلام) ، امام حسن (علیه السلام)، ... تا امام عسکری (علیه السلام) . در هر قسمت نیز ابتدا روایات بلند، و سپس متون کوتاه (حکمت‌ها) آمده است.

3. منتخب میزان‌الحکمه
کتاب منتخب میزان‌الحکمه که از کتاب میزان‌الحکمه جناب آقای محمدی ری شهری برگزیده و با ترجمه آقای حمیدرضا شیخی چاپ شده است.
متن برخی از ابواب اخلاقی آن ساده است که احادیث ساده آن مطالعه می‌شود. این کتاب، بر خلاف دو کتاب پیشین _ که اختصاص به روایات شیعه داشت _ دربردارنده روایات سنی نیز هم هست که از منظر و صافی نظر شیعی انتخاب شده‌اند.

4. صفات‌الشیعه
کتاب صفات‌الشیعه شیخ صدوق کتابی ساده و مناسب و دربردارنده مباحث بسیار مهمی ‌است. این اثر دارای ۷۱ روایت بوده و برنامه زندگی برای شیعیان است. از این ‏رو، احادیثِ اوصافِ شیعه راهبردی و کاربردی است و مسئولیت‌‏های شیعه بودن را آشکار می‏‌نماید.
گام دوم:
در این گام دیگر مطالعه ساده نیست، باید مقداری دقیق‌تر کار کرد و به معنای احادیث، بیشتر دقت کرد. البته این مرحله کار گسترده نمی‌خواهد و درک هم باید درک متوسطی باشد تا کم کم در مراحل دیگر به درک عمیق رسید.

معرفی کتب

1. نهج‌البلاغه (حکمت‌ها)
حکمت‌های کتاب نهج‌البلاغه و بررسی و مقایسۀ واژگانی است که در ترجمه‌ها آمده است. متون حکمت‌ها نیز گوناگون است؛ برخی از متون، یک سطر یا کمتر از یک سطر است که باید متون کوتاه کمتر از یک سطر انتخاب شود.
در این گام نباید به یک ترجمه از نهج البلاغه اکتفا نمود، چون متن نهج‌البلاغه متنی ادبی و بسیار فاخر است و باید در متن آن دقت بسیاری نمود.

2. الخصال
کتاب الخصال، اثر شیخ صدوق که باید احادیث سه‌تایی و چهارتایی آن مورد توجه قرار گیرد. این احادیث بلند نیست، ولی به کوتاهی روایات قبلی هم نیست. این روایات، دو یا سه سطری هستند. الخصال چند ترجمه دارد. این ترجمه‌ها باید خوانده و نقد گردند. باید دید که آیا مترجمان توانسته‌اند مقصود امام (علیه السلام) را به خوبی به فارسی برگردانند یا نه؟ نکته‌ای که در حدیث‌خوانی بسیار کاربرد دارد، شناخت آسیب‌هاست. این آسیب‌شناسی در ترجمه، در لغت، در فهم، در مراد، در جمع بین روایات، باید مد نظر باشد. نمی‌خواهیم بگوییم همه نقدها درست است یا نه، ولی می‌خواهیم بگوییم نگاه‌ها باید ناقدانه باشد، نه پذیرنده. در مرحله قبل، نگاه، نگاهی پذیرنده بود؛ یعنی یک متن بود که روایات آن به همراه ترجمه‌اش خوانده می‌شد. و همین مقدار کافی بود، اما در این مرحله، نگاه پذیرنده صرف نیست، دقت می‌شود و خواننده به دنبال نقد جدی ترجمه است.

3. روضة‌الواعظین
کتاب روضة‌الواعظین، اثر فتال نیشابوری است. این کتاب جالب و خوبی است؛ البته سند ندارد و جزء کتاب‌های مشهور ما نیست. نویسنده در این کتاب ابواب را به صورت موضوعی مرتب کرده و در هر باب، پس از نقل آیاتی متناسب از قرآن، تعدادی روایت آورده است. بنابراین، روایات مشکل و سخت در آن کمتر به چشم می‌خورد. از نکات جالب آن، این است که سعی کرده ارتباطی بین مضمون قرآنی و مضامین روایی برقرار نماید.

4. المحاسن
کتاب المحاسن، اثر احمد بن محمد بن خالد برقی (م۲۷۴یا ۲۸۱ق) است. این کتاب در مدرسه حدیثی قم در ابتدای غیبت صغری، یا قدری زودتر تألیف شده است. روایات کتاب المحاسن چندان مشکل نیست و خواننده را به چالش نمی‌کشد.

5. مشکاة‌الأنوار
کتاب مشکاة‌الأنوار، اثرعلی بن حسن طبرسی است. این اثر یک کتاب عمومی و ‌متنوع است. این کتاب را عبد الله محمدی و مهدی هوشمند تصحیح و ترجمه کرده‌اند. روایات این کتاب، روایات اخلاقی است. مشکاة‌الانوار برای مخاطب عام یا کسی که در مراحل اولیه کار است، کتاب مناسبی است.
گام سوم:
در گام سوم، متن متوسط است، اما سطح درک و فهم روایات باید مقداری بالاتر برود، تا به درک نیمه عمیقی دست یافت.

معرفی کتب:
1. تنبیه‌الخواطر
کتاب تنبیه‌الخواطر اثر ورام، این متن به سادگی کتاب‌های پیشین نیست و دقت بیشتری می‌طلبد. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تنبیه‌الخواطر را با نام مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، به فارسی ترجمه و چاپ کرده است.
2. نهج‌البلاغه (نامه‌ها)
چون نهج البلاغه دارای متنی ادبی و بسیار فاخر است. این گونه نامه‌ها مناسب این گام نیست؛ زیرا در این مرحله ادبیات و ظرافت‌های معانی و بیان مد نظر نیست. بلکه نامه هایی که چنین ادبیاتی ندارد مورد نظرند. از این رو، سه نامه بسیار زیبا از دسته دوم برای این منزل در نظر گرفته شده است:
یکی نامه ۶۹ است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) به حارث همدانی نوشته‌اند.
دیگر، نامه ۳۱ است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام‌حسن (علیه السلام) نوشته‌اند. و در نهایت، نامه ۵۳، یعنی عهد مالک اشتر _ که نظام‌نامه سیاسی امیرالمؤمنین است.
در این مورد باید به بررسی واژگان، ترجمه‌ها و شروح مراجعه کرد.
اگر کسی فرصت کرد، نامه ۴۵ و ۴۷ را _ که از زیباترین نامه‌هاست _ بخواند؛ نامه ۴۷ وصیت نامه امیر المؤمنین علیه السلام و نامه ۴۵ نامه‌ای به عثمان ابن حنیف است.

3. الکافی (جلد دوم)
جلد دوم کتاب الکافی (از چاپ هشت جلدی)‌ اثر ثقه الاسلام کلینی؛ یعنی «کتاب الایمان و الکفر» که فضایل و رذایل اخلاقی را بیان می‌کند و اخلاق ایمانی را برای ما تبیین می‌کند. کتاب الکافی مهم‌ترین کتاب حدیثی شیعه است. اگر کسی بخواهد حدیث پژوه یا کارشناس توانمندی در علوم اسلامی باشد، باید کتاب الکافی را از اول تا آخر، واو به واو، بخواند؛ حتی ابواب فقهی آن را. الکافی در دوره غیبت صغری نوشته شده است و خواندن آن سبب آشنایی با میراث حدیثی شیعه در حوزه حدیثی قم در دوره غیبت صغری می‌گردد.

4. من‌لایحضره‌الفقیه
کتاب من‌لایحضره‌الفقیه اثر شیخ صدوق که از کتب اربعه به شمار می‌رود. علامه ملا محمدتقی مجلسی(م۱۰۷۰ق)، مشهور به مجلسی اول، بر کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، شرحی به نام روضة‌المتقین نوشته است. شرحی فارسی هم به نام لوامع صاحبقرانی دارد. هر دو شرحِ فارسی و عربی، کتاب‌های بسیار جالبی هستند.

5. صحیفه‌سجادیه
کتاب صحیفه‌سجادیه همراه با شرح مرحوم سید علی خان مدنی است. صحیفه‌سجادیه به ظاهر یک کتاب دعاست، اما در واقع، کتاب معارف و توحید است. مباحث توحیدی و معرفتی کتاب صحیفه‌سجادیه بسیار گسترده است.

6. چهل حدیث
کتاب چهل حدیث، اثر حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه) است. این کتاب ما را با یک وادی جدید رو به رو می‌کند. ایشان یک موضوع را انتخاب می‌کند و سپس خانواده حدیثی روایات آن موضوع را تشکیل می‌دهد و با استفاده از خانواده حدیثی، واژه را معنا کرده، به شرح آن می‌پردازد و اگر احیاناً مشکلی باشد، آن را بررسی می‌کند. همچنین اگر اختلافی داشته باشد، اجمالاً به آن اختلاف هم اشاره می‌کند؛ یعنی یک کتاب فقه‌الحدیثی است. در طول بیست و پنج ساعت، می‌توان حداکثر به اندازه ده حدیث آن را خواند.

7.کمال‌الدین
کتاب کمال‌الدین مرحوم شیخ صدوق که توسط مرحوم علی اکبر غفاری تصحیح و چاپ شده‌ است.
مزایایی کتاب کمال‌الدین:
الف. کتاب امامت است؛
ب. کتاب مهدویت است؛
ج. شیخ صدوق صبغه متکلم بودن خود را به نمایش گذاشته است.

8. کشف‌المحجه
کتاب کشف‌المحجه، اثر سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) است. یکی از کارها در مطالعه این کتاب مقایسه‌ است؛ مثلاً سید ابن طاووس در این کتاب‌نامه امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام‌حسن (علیه السلام) را نقل کرده است که آن هم توصیه پدری به پسر خویش است. باید این نامه را در کتاب کشف‌المحجه، با نامه سی و یک نهج‌البلاغه مقایسه کرد و تفاوت‌های آن را مشخص نمود؛ مثلاً متن نامه در این کتاب طولانی‌تر است. بخش‌های اضافه‌ را با دقت بررسی کنید به علت عدم نقل آنها در نهج‌البلاغه پی ببرید؛ مثلاً آیا بخش‌های نقل نشده، بلیغ نبوده‌اند یا علت دیگری داشته است؟
گام چهارم:
در این گام، متن دقیق است، اما درک مطالب همچنان، نیمه عمیق است.

معرفی کتب:

1. نهج‌البلاغه (خطبه‌ها)
خطبه‌های نهج‌البلاغه مورد مطالعه قرار گیرد، اما خطبه‌های توحیدی را باید از این مجموعه خارج کرد. خطبه‌های همام، قاصعه و شقشقیه از جمله خطبه‌هایی است که باید در این گام مطالعه شوند. همچنین نباید شروح و ترجمه‌ها را از نظر دور داشت، بلکه نیاز است که مطالعه خطبه‌ها با شروح و ترجمه‌ها همراه باشند.

2. بحارالانوار
کتاب بحارالانوار، اثر علامه محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) است. در این گام باید بخش‌هایی از این موسوعه بزرگ حدیثی مطالعه ‌شود. البته جلد‌های اولیه بحارالانوار قدری مشکل است. از این رو، جلد پنجم تا دهم کتاب، همراه با بیانات علامه مجلسی خوانده می‌شود.

3. الاربعون‌ حدیثاً
کتاب الاربعون حدیثاً، اثر شیخ بهایی (۹۵۳-۱۰۳۰ق) است. این عالم برجسته نکات فقه‌الحدیثی را مطرح کرده است. کتاب ایشان تا الان مورد استفاده حدیث پژوهان است.

4. نوادرالاخبار
کتاب نوادرالاخبار، نوشته ملا محسن فیض کاشانی؛ ایشان یکی از محدثان بسیار خوش ذوق است و در این کتاب، روایات جالبی را که در کتب اربعه نبوده و در کتاب الوافی نیامده، جمع‌آوری کرده است.

5. کتاب الارشاد
کتاب الارشاد، نوشته شیخ مفید در دو جلد است. در این گام، جلد اول کتاب _ که خطبه‌های زیادی از امیرالمؤمنین علیه السلام در آن به چشم می‌خورد _ مطالعه می‌شود. البته در این مرحله نیز خطبه‌های توحیدی کتاب مورد نظر نیست، بلکه خطبه‌های تاریخی، اخلاقی و معارفی کتاب را باید خواند.

6. الامالی (منتخب)
منتخبی از روایات کتاب الامالی، نوشته شیخ مفید است. این کتاب، در واقع، مجالس سخنرانی حدیثی مرحوم شیخ مفید است. البته برخی از متن‌های آن مشکل است.

7. الکافی (ابواب فقهی)
ابواب فقهی الکافی؛این کتاب از جهت فقهی با بقیه کتاب‌های فقهی متفاوت است. در روایات فقهی، مطالب معرفتی بسیار زیادی مطرح شده‌ است.

8. تهذیب‌الاحکام
کتاب تهذیب‌الاحکام، اثر شیخ طوسی؛ در این گام باید دو کتاب الکافی و تهذیب‌الاحکام با هم مقایسه شود. شیخ طوسی در کتاب تهذیب‌الاحکام، همه متون کتاب الکافی را آورده، متون معارض آن را هم نقل نموده و سپس وجه جمع بین این دو گروه روایات را نیز مطرح کرده است.

9. بصائرالدرجات
کتاب بصائرالدرجات، اثر صفار؛ بصائرالدرجات کتابی است که با هدف معرفی ائمه علیهم السلام و علم ایشان نوشته شده است. روایات این کتاب در این گام خوانده می‌شود و بعداً باید با «کتاب الحجه» الکافی که بعداً خوانده می‌شود مقایسه شود. بصائرالدرجات چند ترجمه خوب دارد که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
گام پنجم:
در این گام، علاوه بر این که باید متن را به دقت خواند و به ظرایف آن توجه داشت، باید به درک عمیقی نیز دست یافت.

معرفی کتب:
1. نهج‌البلاغه (خطبه‌های توحیدی)
خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه همراه با شروح آن، بویژه شرح ابن‌میثم، و بهج‌الصباغه علامه شوشتری باید مطالعه ‌شود. این دو کتاب به مباحث توحیدی اهمیت داده‌اند.
2. الکافی (جلد اول)
از جلد اول کتاب الکافی، سه کتاب «عقل»، «توحید» و «حجت» باید مطالعه شود. در این گام باید شرح ملا صالح مازندرانی، حواشی علامه شعرانی و شرح ملا صدرا نیز همراه با روایات یادشده مراجعه کرد.
3. البلدالامین و اقبال‌الاعمال
دو کتاب البلد الامین و اقبال الاعمال از سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۶ق)؛ اگر کسی بخواهد عرفان شیعی را تصور کند، بالاترین مرتبه عرفان شیعی در مناجات‌های امامان متجلی شده است و مرحوم سید ابن طاووس هم زیباترین این متون را در این دو کتاب، بویژه اقبال الاعمال آورده است. در این گام باید مناجات‌های کتاب اقبال‌الاعمال، بویژه مناجات شعبانیه مطالعه شود.
4. بحارالانوار (کتاب العقل و کتاب التوحید)
از کتاب بحارالانوار؛ «کتاب العقل» و «کتاب التوحید» مطالعه شود؛ یعنی مجلدات اولیه کتاب همراه با توضیحات علامه مجلسی و نقد مرحوم علامه طباطبایی دیده شود.
5. تحف‌العقول (متون توحیدی)
کتاب تحف‌العقول؛ در این گام باید به سراغ متون توحیدی بویژه روایات توحیدی امام علی علیه السلام، مثل خطبة‌الوسیله، هم‌چنین رساله‌ای در جبر و اختیار امام‌ هادی (علیه‌السلام) و نیز روایتی از امام‌کاظم (علیه‌السلام) درباره عقل رفت. باید این سه متن حتماً دیده شود. نکات جالبی در رساله جبر و اختیار و در روایت عقل به چشم می‌خورد؛ ائمه (علیهم‌السلام )که خودشان و کلامشان حجت است _ برای هشام بن حکم استدلال قرآنی مطرح کرده‌اند.
6. التوحید
کتاب التوحید شیخ صدوق؛ بویژه برخی از ابواب خاص، مثل جبر و اختیار آن کتاب مورد مطالعه قرار گیرد. در این گام باید این کتاب با کتاب جبر و اختیار الکافی مقایسه شود. اگر این دو با هم مقایسه شود، نتایج جالبی به دست می‌آید و خواننده می‌تواند دیدگاه این دو محدث را دریابد. اگر این‌ نقل‌ها با هم مقایسه شود، نوع تفکر و بینش این دو بزرگوار آشکار می‌گردد.
گام ششم:
در این گام با متون مشکل مواجهیم و باید آن را به دقت بررسی کنیم. در گام قبل، متن دقیق بود، اما در این گام متون مشکل را پیش رو داریم و باید به بحث اختلاف حدیث پرداخت.

معرفی کتب:
1. الاستبصار
کتاب «الاستبصار فيما اختلف من الأخبار» مؤلف ابو جعفر محمد بن حسن طوسى معروف به شيخ الطائفه، شيخ طوسى، از بزرگ‌ترين فقهاى شيعه و از علماى قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى). در این کتاب تنها به روایات اختلافی می‌پردازد؛ یعنی اگر روایتی گروه مخالف نداشته باشد، در این کتاب جایی ندارد.
2. الکافی (جلد هشتم)
جلد هشتم کتاب الکافی؛ در این گام هم مبحث مشکل الحدیث مورد نظر است و هم نقد حدیث. به هنگام مطالعه احادیث این‌ کتاب نباید از حواشی ملا صالح مازندرانی و علامه شعرانی چشم پوشید.
3. مصابیح‌الانوار
کتاب مصابیح‌الانوار؛ نوشته سید عبدالله شبر،ایشان در این کتاب روایات مشکل را جمع آوری کرده، گاهی اوقات دیده می‌شود که، برای یک روایت، چندین نظریه را مطرح کرده است. و بسیاری از این نظریات را از علامه مجلسی گرفته است. البته ممکن است توضیحاتی هم اضافه کرده باشد. خواننده در این مرحله با مشکل الحدیث آشنا می‌شود. در این گام می‌توان مثلاً احادیث طینت یا جبر و اختیار را در کتاب مصابیح‌الانوار پی‌گیری کرد.
4. جامع‌الاسرار‌
کتاب جامع‌الاسرار، اثر سید حیدر آملی؛ این کتاب به مشکل‌الحدیث احادیث عرفانی اختصاص دارد. گروهی از روایات _ که روایات عرفانی خوانده می‌شوند _ در جوامع رسمی ‌حدیثی شیعه وجود ندارد. این‌ روایات از دوره سید حیدر آملی وارد حوزه حدیثی شیعه شده و برخی از آنها به کتاب‌هایی مثل کتاب‌های مرحوم فیض یا احسائی راه پیدا کرده‌اند. اولین کتابی که به این موضوع توجه کرده، کتاب جامع‌الاسرار است که در قرن هفتم نوشته شده است. این‌ روایات، معمولاً جزء احادیث مشکل هستند. بنابراین، کسی که مراحل گذشته را نگذرانده، وارد این وادی نشود.
گام هفتم:
گام هفتم، گامی است که باید به مطالعه اسناد پرداخت. همان گونه که تا کنون بیان شده در گام‌های اول و دوم و سوم معمولاً اصلاً روایت مسند خوانده نشد؛ اما در گام‌های بعد، روایات مسند خوانده می‌شد، ولی از سند به سادگی عبور می‌شد. در این مرحله باید قدری وارد بحث اسناد شد.

معرفی کتب:
1. الکافی (اسناد پر تکرار)
در این گام اسناد پر تکرار کتاب الکافی مورد بررسی قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد اگر کسی به کتاب الکافی _ که به وسیله مؤسسه دارالحدیث تصحیح و چاپ شده است _ دسترسی داشته باشد، با مطالعه اسناد و حواشی آن بتواند تا حدود زیادی در رجال تبحر پیدا کند.
2. تهذیب الاحکام (مشیخه)
مشیخه کتاب تهذیب الاحکام، شیخ طوسی که در جلد آخر آن آمده و در آن، اسناد و طرق شیخ طوسی به کتاب‌های حدیثی پیشین ذکر شده است.
در این گام خواندن مشیخه‌های دیگر مانند اسناد پر تکرار کتاب الکافی، مشیخه شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه بسیار مفید است. در این گام، بحث رجالی نداریم و فقط می‌خواهیم با افراد و ویژگی‌های آنها آشنا بشویم. معمولاً در چاپ‌های متفاوت تهذیب الاحکام توضیحی اجمالی داده‌اند، ولی بهترین راه برای شناخت آنها کتاب معجم الرجال آیةالله خویی است.
3. فهرست نجاشی و فهرست طوسی
در این گام، دو کتاب فهرست، یعنی الفهرست نجاشی و الفهرست شیخ طوسی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. کتاب فهرست با کتاب مشیخه تفاوت دارد. حدیث پژوهان در این دو فهرست، با مجموعه مصادر حدیثی و با طرق رسیدن به آنها آشنا می‌شوند. هر کس که بخواهد کار حدیثی بکند، ناگزیر است دستِ‌کم طرق، اسامی‌کتاب‌ها و توضیحات آنها را از دو کتاب الفهرست نجاشی و الفهرست شیخ طوسی، از اول تا آخر بخواند.
برنامه‌ مطالعاتی حدیث‌خوانی روشمند که در هفت گام ارائه شد یک دوره برای آشنایی عمومی با حدیث است. اگر کسی این مراحل را طی کرد، شایسته است که یک دوره کتاب الکافی(به ویژه چاپ دار الحدیث) را نیز از اول تا آخر بخواند تا ان‌شاء الله یک حدیث خوان و حدیث دان توانمند بشود.
امیدوارم که خدا به همه ی ما توفیق مطالعه و عمل به دستورات اهل بیت(ع) را عنایت بفرماید.