جمع بندی معرفی علمای اصولی و اخباری

کارشناس بحث: استاد مجید

با صلوات بر محمد وآل محمد
وسلام وعرض ادب
بخشی از علمای اخباری، مربوط به سال‌های اولیه غیبت صغری هستند که هم چون زمان حضور ائمه(علیه السلام)، به روایت و احادیث اکتفا کرده و فراتر از روایات استنباط و اجتهادی نداشتند. می‌توان به بزرگانی هم چون محمد بن یعقوب کلینی صاحب «الکافی» (متوفّی ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق) و علی بن بابویه قمی (متوفّی ۳۲۸ ق) و محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (متوفّی ۳۸۱ق) و ابن قولویه، به عنوان معروف‌‌‌‌ترین عالمان این عصر، اشاره کرد. در کنار این عالمان اخباری، کسانی هم چون ابن ابی عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی به عنوان علمای اصولی به‌شمار می‌رفتند.(1) با ظهور عالمان بزرگی چون شیخ مفید و بعد از او سید مرتضی و شیخ طوسی، اصول‌گرایی در متن قرار گرفت و اخباری‌گری به حاشیه رفت. تا این‌که اخباری‌گری توسط محمد امین استرآبادی دوباره احیا شد.(2) در نهایت با مخالفت‌های وحید بهبهانی و دیگر علمای هم‌عصر او با اخباری‌ها، دوباره اصول‌گرایی رواج پیدا کرد.(3)
علمای مشهور اخباری عبارتند از:
1. محمد امین استرآبادی (متوفّی ۱۰۳۳ یا ۱۰۳۶ق)
2. محمد تقی مجلسی (متوفّی ۱۰۷۰ق)
3. محمد باقر مجلسی (متوفّی ۱۱۱۱ق)
4. ملا محسن فیض کاشانی (متوفّی ۱۰۹۱ق)
5. محمد بن حسن حر عاملی، صاحب «وسائل الشیعه» (متوفّی ۱۱۰۴ق)
6. سید نعمت الله جزایری (متوفّی ۱۱۱۲ق)[4]
برخی از بارزترین علمای اصولی شیعه نیز از این قراراند:
1. شیخ مفید، صاحب «التذكرة بأصول الفقه‏»
2. سید مرتضی علم الهدی، صاحب «الذریعة الی اصول الشریعة»
3. شیخ طوسی، نویسنده «عدة الاصول»
4. محقق حلی، نویسنده «معارج الاصول»
5. شیخ حسن بن زین العابدین، صاحب «معالم الدین»
6. میرزای قمی، صاحب «قوانین الاصول»
7. شیخ مرتضی انصاری، صاحب «فرائد الاصول»
8. آخوند خراسانی، صاحب «کفایة الاصول»
9. میرزا محمد حسین نائینی، صاحب «فوائد الاصول»
10. آقا ضیاء الدین عراقی، صاحب «نهایة الافکار»
نکته قابل ذکر این که علماء عصر اخیر همگی اصولی هستند.
-----------------------------------------------------------------
1). عمانی، حسن بن علی بن ابی عقیل حذّاء، حیاة ابن أبی عقیل و فقهه، ص 47، مرکز معجم فقهی، قم، چاپ اول، 1413ق.
2). مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، ص 118، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1427ق.
3). گرجى، ابو القاسم‌، تاريخ فقه و فقها‌، ص 246، مؤسسه سمت‌، تهران، چاپ سوم، 1421ق؛ دائرة المعارف فقه مقارن، ص 120.
4). دائرة المعارف فقه مقارن، ص 119 – 120.

فرق اصولي و اخباري در چيه؟ و به چه معناست؟

با صلوات بر محمد وآل محمد
وعرض سلام وادب
کاربر گرامی این بحث قبلا در این سایت مطرح شده است ولی باز نکاتی را خدمت شما ارسال می نماییم.
امامیه به دو مکتب «اصولی» و «اَخباری» تقسیم می‌شود. اخباریان در بدست آوردن احکام عملی به اخبار و حدیث اکتفا یا تکیه می‌کنند. در مقابل، اصولیان که در این زمینه از روش های استنباط اجتهادی (اصول فقه) نیز کمک می‌گیرند. این گونه تقابل در روش فقهی از سده‌های نخستین نیز وجود داشته‌است اما به عنوان دو مکتب در سده‌های اخیر تاحدودی مرزبندی شدند.
محورهاي اختلاف اخباري واصولي : عمده ترين محورهاي اختلاف ميان دو مكتب اخباري واصولي عبارت است از :
1. منابع استنباط در مكتب اخباري محدود به قرآن وسنت معصومان عليهم السلام است . آنان عمل به قرآن را نيز در آن حد مجاز مي دانند كه تفسير آن در سنت آمده باشد .
اخباريان -جز آياتي كه دلالت آن ها بر معناي مراد ,نص وصريح است وعمل بدان را جايز بلكه واجب مي دانند - ظواهر قران را حجت ودليل نمي دانند , مگر به كمك روايات رسيده از معصومان عليهم السلام , حتي برخي اخباريان حجيت احاديث پيامبر صلي الله عليه واله را منوط به اين دانسته اند كه تفسير وتبيين مراد آن از امامان معصوم عليهم السلام رسيده باشد .
اما در مکتب اصولي علاوه بر قرآن و سنت اجماع و عقل نيز از ادله شرعي ومنابع استنباط احكام شمرده شده است واصوليان ظواهر قرآن را حجت مي دانند .
2 . در مكتب اخباري اشيا يا حلال اند يا حرام يا مشتبه و چنان چه حليت وحرمت چيزي معلوم نباشد ونصي از معصوم عليه السلام در باره آن نرسيده باشد بايد در فتوي توقف ودر عمل احتياط كرد . اما در مكتب اصولي در موارد مشكوك اصل بر برائت است واحتياط و واجب نيست .
3 . اخباريان دستيابي به احكام شرع را از راه گمان يعني ظن حرام و تنها راه تحصيل احكام را علم و اطمينان مي دانند در حالي كه اصوليان ظن خاص را نيز هم چون علم , حجت و معتبر مي دانند .
4 . اجتهاد نزد اخباريان حرام و نزد اصوليان واجب كفايي بلكه به نظر برخي واجب عيني است .
5 . در نگرش اخباري تقليد از غير معصوم عليه السلام جايز نيست مگر از معصوم روايت كنند كه در اين صورت تقليد از او به معناي قبول روايات وي , جايز بلكه واجب است . اما در نگرش اصولي , تقليد عامي از مجتهد جامع الشرايط به معناي پذيرش نظر و فتواي او واجب است .
6 . اخباريان احاديث را دو قسم مي دانند : صحيح وضعيف , ليكن اصوليان چهار قسم : صحيح , حسن , موثق وضعيف .
تعريف دو گروه از حديث صحيح نيز متفاوت است اخباريان حديثي راصحيح مي دانند كه به صدور آن از معصوم عليه السلام اطمينان حاصل شود خواه منشا اطمينان وثاقت راوي يا راويان باشد يا قراين وشاهد اما مجتهدان حديثي را صحيح مي دانند كه همه راويان آن شعيه دوازده امامي وعادل باشند .
7 . در مكتب اخباري همه احاديثي كه در كتب اربعه بلكه در ديگر كتاب هاي حديثي كه عالمان بزرگ شيعه آن ها را تدوين كرده وبه صحت احاديث نقل شده گواهي داده اند آمده است صحيح مي باشد ومي توان بر طبق آنها عمل كرد ليكن در نگرش اصولي, احاديث موجود در مجامع روايي شيعي حتي كتب اربعه ممكن است مصداق يكي از عناوين واقسام چهار گانه ياد شده قرار گيرند وهمه آن ها را نمي توان به صرف نقل در كتب ياد شده صحيح دانست .

پست جمع بندی موضوع

پرسش1:
باسلام وعرض ادب واحترام
می خواستم لطف کنید علمای بزرگ اصولی و اخباری را نام ببرید با تشکر ...
علمایی مانند : شیخ کلینی ، شیخ صدوق ، شیخ مفید ، شیخ طوسی ، سید مرتضی ، محقق حلی ، علامه حلی ، سید بن طاووس ، شهید اول ، شهید ثانی ، شهید ثالث ، مقدس اردبیلی ، شیخ جعفر کاشف الغطا ، صاحب جواهر ، میرزای شیرازی ، آخوند خراسانی ، ملا محمد کاظم یزدی ، میرزا محمد تقی شیرازی (میرزای دوم) ، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی ، میرزای نائینی ، آیت الله عبدالکریم حائری یزدی ، شیخ محمد حسین کاشف الغطا ، آیت الله بروجردی ، آیت الله خمینی ، سید محسن حکیم ، آیت الله خویی ، آیت الله موسوی گلپایگانی ، آیت الله صافی گلپایگانی ، آیت الله میرزا جواد آقا تبریزی ، آیت الله بهجت ،آیت الله سیستانی ، آیت الله مکارم شیرازی ، آیت الله وحید خراسانی ، آیت الله فاضل لنکرانی ، آیت الله شبیری زنجانی .
از این علمای بزرگوار ، کدام یک اصولی و کدام از اخباریون هستند ؟
پاسخ:
سلام وعرض ادب خدمت شما پرسشگر گرامی
در پاسخ سوال شما باید عرض شود که؛ بخشی از علمای اخباری، مربوط به سال‌های اولیه غیبت صغری هستند که هم چون زمان حضور ائمه(علیه السلام)، به روایت و احادیث اکتفا کرده و فراتر از روایات استنباط و اجتهادی نداشتند، که می‌توان به بزرگانی هم چون محمد بن یعقوب کلینی صاحب «الکافی» (متوفّی ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق) و علی بن بابویه قمی (متوفّی ۳۲۸ ق) و محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (متوفّی ۳۸۱ق) و ابن قولویه، به عنوان معروف‌‌‌‌ترین عالمان این عصر، اشاره کرد. در کنار این عالمان اخباری، کسانی هم چون ابن ابی عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی به عنوان علمای اصولی به‌شمار می‌رفتند.(1) با ظهور عالمان بزرگی چون شیخ مفید و بعد از او سید مرتضی و شیخ طوسی، اصول‌گرایی در متن قرار گرفت و اخباری‌گری به حاشیه رفت. تا این‌که اخباری‌گری توسط محمد امین استرآبادی دوباره احیا شد.(2) در نهایت با مخالفت‌های وحید بهبهانی و دیگر علمای هم‌عصر او با اخباری‌ها، دوباره اصول‌گرایی رواج پیدا کرد.(3)
علمای مشهور اخباری عبارتند از:
1. محمد امین استرآبادی (متوفّی ۱۰۳۳ یا ۱۰۳۶ق)
2. محمد تقی مجلسی (متوفّی ۱۰۷۰ق)
3. محمد باقر مجلسی (متوفّی ۱۱۱۱ق)
4. ملا محسن فیض کاشانی (متوفّی ۱۰۹۱ق)
5. محمد بن حسن حر عاملی، صاحب «وسائل الشیعه» (متوفّی ۱۱۰۴ق)
6. سید نعمت الله جزایری (متوفّی ۱۱۱۲ق)(4)
برخی از بارزترین علمای اصولی شیعه نیز از این قراراند:
1. شیخ مفید، صاحب «التذكرة بأصول الفقه‏»
2. سید مرتضی علم الهدی، صاحب «الذریعة الی اصول الشریعة»
3. شیخ طوسی، نویسنده «عدة الاصول»
4. محقق حلی، نویسنده «معارج الاصول»
5. شیخ حسن بن زین العابدین، صاحب «معالم الدین»
6. میرزای قمی، صاحب «قوانین الاصول»
7. شیخ مرتضی انصاری، صاحب «فرائد الاصول»
8. آخوند خراسانی، صاحب «کفایة الاصول»
9. میرزا محمد حسین نائینی، صاحب «فوائد الاصول»
10. آقا ضیاء الدین عراقی، صاحب «نهایة الافکار»
نکته قابل ذکر این که علماء عصر اخیر همگی اصولی هستند.

پرسش2:
فرق اصولي و اخباري در چيه؟ و به چه معناست؟
امامیه به دو مکتب «اصولی» و «اَخباری» تقسیم می‌شود. اخباریان در بدست آوردن احکام عملی به اخبار و حدیث اکتفا یا تکیه می‌کنند. در مقابل، اصولیان که در این زمینه از روش های استنباط اجتهادی (اصول فقه) نیز کمک می‌گیرند. این گونه تقابل در روش فقهی از سده‌های نخستین نیز وجود داشته‌است اما به عنوان دو مکتب در سده‌های اخیر تاحدودی مرزبندی شدند.
محورهاي اختلاف اخباري واصولي : عمده ترين محورهاي اختلاف ميان دو مكتب اخباري واصولي عبارت است از :
1. منابع استنباط در مكتب اخباري محدود به قرآن وسنت معصومان عليهم السلام است . آنان عمل به قرآن را نيز در آن حد مجاز مي دانند كه تفسير آن در سنت آمده باشد .
اخباريان -جز آياتي كه دلالت آن ها بر معناي مراد ,نص وصريح است وعمل بدان را جايز بلكه واجب مي دانند - ظواهر قران را حجت ودليل نمي دانند , مگر به كمك روايات رسيده از معصومان عليهم السلام , حتي برخي اخباريان حجيت احاديث پيامبر صلي الله عليه واله را منوط به اين دانسته اند كه تفسير وتبيين مراد آن از امامان معصوم عليهم السلام رسيده باشد .
اما در مکتب اصولي علاوه بر قرآن و سنت اجماع و عقل نيز از ادله شرعي ومنابع استنباط احكام شمرده شده است واصوليان ظواهر قرآن را حجت مي دانند .
2 . در مكتب اخباري اشيا يا حلال اند يا حرام يا مشتبه و چنان چه حليت وحرمت چيزي معلوم نباشد ونصي از معصوم عليه السلام در باره آن نرسيده باشد بايد در فتوي توقف ودر عمل احتياط كرد . اما در مكتب اصولي در موارد مشكوك اصل بر برائت است واحتياط و واجب نيست .
3 . اخباريان دستيابي به احكام شرع را از راه گمان يعني ظن حرام و تنها راه تحصيل احكام را علم و اطمينان مي دانند در حالي كه اصوليان ظن خاص را نيز هم چون علم , حجت و معتبر مي دانند .
4 . اجتهاد نزد اخباريان حرام و نزد اصوليان واجب كفايي بلكه به نظر برخي واجب عيني است .
5 . در نگرش اخباري تقليد از غير معصوم عليه السلام جايز نيست مگر از معصوم روايت كنند كه در اين صورت تقليد از او به معناي قبول روايات وي , جايز بلكه واجب است . اما در نگرش اصولي , تقليد عامي از مجتهد جامع الشرايط به معناي پذيرش نظر و فتواي او واجب است .
6 . اخباريان احاديث را دو قسم مي دانند : صحيح وضعيف , ليكن اصوليان چهار قسم : صحيح , حسن , موثق وضعيف .
تعريف دو گروه از حديث صحيح نيز متفاوت است اخباريان حديثي راصحيح مي دانند كه به صدور آن از معصوم عليه السلام اطمينان حاصل شود خواه منشا اطمينان وثاقت راوي يا راويان باشد يا قراين وشاهد اما مجتهدان حديثي را صحيح مي دانند كه همه راويان آن شعيه دوازده امامي وعادل باشند .
7 . در مكتب اخباري همه احاديثي كه در كتب اربعه بلكه در ديگر كتاب هاي حديثي كه عالمان بزرگ شيعه آن ها را تدوين كرده وبه صحت احاديث نقل شده گواهي داده اند آمده است صحيح مي باشد ومي توان بر طبق آنها عمل كرد ليكن در نگرش اصولي, احاديث موجود در مجامع روايي شيعي حتي كتب اربعه ممكن است مصداق يكي از عناوين واقسام چهار گانه ياد شده قرار گيرند وهمه آن ها را نمي توان به صرف نقل در كتب ياد شده صحيح دانست .

پی نوشت:
1). عمانی، حسن بن علی بن ابی عقیل حذّاء، حیاة ابن أبی عقیل و فقهه، ص 47، مرکز معجم فقهی، قم، چاپ اول، 1413ق.
2). مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، ص 118، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1427ق.
3). گرجى، ابو القاسم‌، تاريخ فقه و فقها‌، ص 246، مؤسسه سمت‌، تهران، چاپ سوم، 1421ق؛ دائرة المعارف فقه مقارن، ص 120.
4). دائرة المعارف فقه مقارن، ص 119 – 120.