جمع بندی منظور از مشورت با دشمن در حدیث امام علی (ع) چیست؟

با نام و یاد دوست         کارشناس بحث: استاد میقات

منظور از مشورت با دشمن چیست که در حدیث از امام علی (ع) آمده است؟

  با سلام و درود نفرموده اید کدام حدیث منظور شماست. من دو حدیث در این زمینه می آورم، امیدوارم پاسخگوی سؤال شما باشد.   حدیث اول: «اسْتَشِرْ عَدُوَّكَ الْعَاقِلَ وَ احْذَرْ رَأْيَ صَدِيقِكَ الْجَاهِلِ» امام علی (علیه السلام) می فرمایند: با دشمن دانای خود مشورت کن، و از نظر دوست نادان خود بپرهیز.(عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص 79، ح 1909؛ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 442، ح 10086)   در این حدیث، بیش از آن که مراد گوینده، دوست یا دشمن باشد، ناظر به طرف مشورت و عاقل بودن است. به بیان دیگر؛ بیشترین توجه این روایت روی نکته عاقل بودن کسی است که قرار است با او مشورت کنیم؛ امام می فرمایند با فرد عاقل، مشورت کن، نه با نادان، ولو آن عاقل، دشمنت باشد و آن نادان دوستت. به بیان سوم؛ در انتخاب بین مشورت با دشمن عاقل و بین مشورت با دوست نادان، مشورت با عاقل (ولو دشمن باشد) را انتخاب کن.   بنابر این: تاکید و نقطه نظر این روایت، بیان اهمیت و جایگاه مشورت با عاقل و دوری از مشورت با نادان است.

  حدیث دوم:   «اسْتَشِرْ أَعْدَاءَكَ تَعْرِفْ مِنْ رَأْيِهِمْ مِقْدَارَ عَدَاوَتِهِمْ وَ مَوَاضِعَ مَقَاصِدِهِمْ» امام علی (علیه السلام) می فرمایند: با دشمنانت مشورت کن تا از نظرشان به اندازه عداوت و هدف و مقصودشان، پی ببری.(عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص 79، ح 1951؛ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 442، ح 10071)   این حدیث، مرادش دشمن شناسی است یعنی برای شناخت دشمن و میزان دشمنی و عداوت او و نیز برای اطلاع از اهداف و مقاصدش، با او مشورت کن تا بفهمی او چه مقدار با تو دشمنی دارد و می خواهد چه بکند.   بنابر این: نکته این حدیث، اعتماد کردن به مشورت دهی دشمن نیست بلکه یکی از راه های دشمن شناسی و آگاهی از اهداف و مقاصد دشمن است تا بدانی چگونه و چطور در مقابلش، عمل کنی و در مواجهه و مقابله با دشمن، آگاهانه و با چشم باز عمل کرده تا شکست نخوری.   حدیث مشابه: «اسْتَشِرْ عَدُوَّكَ تَجرِبَةً لِتَعلَمَ مِقدارَ عِداوَتِهِ»؛ با دشمنت مشورت کن تا آزمایش کنی و بدانی میزان دشمنی او را.(شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ج‏20، ص 317، ح 634)‏  

با سلام و تشکر در مورد حدیث دوم چه نوع مشورتی بیشتر مقصود است؟ یعنی در هنگام مشورت با دشمن چه بگوییم و در چه زمینه ای مشورت بخواهیم؟

  با سلام و درود با عرض معذرت از تاخیر روشن است که مراد از این مشورت، خیرخواهی و طلب راهنمایی نیست. قرار است از قدرت فکری، دقت نظر، میزان دشمنی، میزان استقامت و... و این که او چه نقشه و هدفی دارد، مطلع شویم. روایت هم بیان مصداق نکرده است؛ می توان مثال زد به جایی که قبل از جنگ و نبرد، کسانی (افراد بی طرف) را برای گفتگو یا رد و بدل پیغام و... می فرستند و یا کسانی خودشان در این بین، داوطلب می شوند تا واسطه شوند و...؛ در این گفتگوها و پیغام بردن و آوردن، می فهمند طرف مقابل تا چه مقدار در دشمنی، جدی است و یا تا کجا می ایستد یا تصمیم دارد از چه مدل جنگی استفاده کند و...؛ همه این ها برای این است که انسان غافلگیر نشود و احتمالات را در نظر داشته و برای هر گونه دشمنی ای آماده باشد. لذا این مشورت، صرفا آزمایشی و برای شناخت طرف مقابل است.

جمع بندی   پرسش: منظور از مشورت با دشمن چیست که در حدیث از امام علی (علیه السلام) آمده است؟   پاسخ: نفرموده اید کدام حدیث منظور شماست. من دو حدیث در این زمینه می آورم، امیدوارم پاسخگوی سؤال شما باشد. حدیث اول: «اسْتَشِرْ عَدُوَّكَ الْعَاقِلَ وَ احْذَرْ رَأْيَ صَدِيقِكَ الْجَاهِلِ»؛ امام علی (علیه السلام) می فرمایند: با دشمن دانای خود مشورت کن، و از نظر دوست نادان خود بپرهیز.(1) در این حدیث، بیش از آن که مراد گوینده، دوست یا دشمن باشد، ناظر به طرف مشورت و عاقل بودن است. به بیان دیگر؛ بیشترین توجه این روایت روی نکته عاقل بودن کسی است که قرار است با او مشورت کنیم؛ امام می فرمایند با فرد عاقل، مشورت کن، نه با نادان، ولو آن عاقل، دشمنت باشد و آن نادان دوستت. به بیان سوم؛ در انتخاب بین مشورت با دشمن عاقل و بین مشورت با دوست نادان، مشورت با عاقل (ولو دشمن باشد) را انتخاب کن. بنابر این: تاکید و نقطه نظر این روایت، بیان اهمیت و جایگاه مشورت با عاقل و دوری از مشورت با نادان است.   حدیث دوم: «اسْتَشِرْ أَعْدَاءَكَ تَعْرِفْ مِنْ رَأْيِهِمْ مِقْدَارَ عَدَاوَتِهِمْ وَ مَوَاضِعَ مَقَاصِدِهِمْ»؛ امام علی (علیه السلام) می فرمایند: با دشمنانت مشورت کن تا از نظرشان به اندازه عداوت و هدف و مقصودشان، پی ببری.(2) این حدیث، مرادش دشمن شناسی است یعنی برای شناخت دشمن و میزان دشمنی و عداوت او و نیز برای اطلاع از اهداف و مقاصدش، با او مشورت کن تا بفهمی او چه مقدار با تو دشمنی دارد و می خواهد چه بکند. بنابر این: نکته این حدیث، اعتماد کردن به مشورت دهی دشمن نیست بلکه یکی از راه های دشمن شناسی و آگاهی از اهداف و مقاصد دشمن است تا بدانی چگونه و چطور در مقابلش، عمل کنی و در مواجهه و مقابله با دشمن، آگاهانه و با چشم باز عمل کرده تا شکست نخوری. حدیث مشابه: «اسْتَشِرْ عَدُوَّكَ تَجرِبَةً لِتَعلَمَ مِقدارَ عِداوَتِهِ»؛ با دشمنت مشورت کن تا آزمایش کنی و بدانی میزان دشمنی او را.(3)‏ نکته: روشن است که مراد از این مشورت (حدیث دوم)، خیرخواهی و طلب راهنمایی نیست. قرار است از قدرت فکری، دقت نظر، میزان دشمنی، میزان استقامت و... و این که او چه نقشه و هدفی دارد، مطلع شویم. روایت بیان مصداق نکرده است؛ می توان مثال زد به جایی که قبل از جنگ و نبرد، کسانی (افراد بی طرف) را برای گفتگو یا رد و بدل پیغام و... می فرستند و یا کسانی خودشان در این بین، داوطلب می شوند تا واسطه شوند و...؛ در این گفتگوها و پیغام بردن و آوردن، می فهمند طرف مقابل تا چه مقدار در دشمنی، جدی است و یا تا کجا می ایستد یا تصمیم دارد از چه مدل جنگی استفاده کند و...؛ همه این ها برای این است که انسان غافلگیر نشود و احتمالات را در نظر داشته و برای هر گونه دشمنی ای آماده باشد. لذا این مشورت، صرفا آزمایشی و برای شناخت طرف مقابل است.   پی نوشت ها: 1. ليثى واسطى، على بن محمد، عيون الحكم و المواعظ، محقق/مصحح: حسنى بيرجندى، ناشر: دار الحديث‏ ـ قم‏، 1376ش، چاپ اول، ص 79، ح 1909؛ تميمى آمدى، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم‏، محقق/مصحح: درايتى، ناشر: دفتر تبليغات‏ ـ قم‏، 1366ش، چاپ اول‏، ص 442، ح 10086. 2. عيون الحكم و المواعظ، پیشین، ص 79، ح 1951؛ تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، پیشین، ص 442، ح 10071. 3. ابن أبي الحديد، شرح نهج البلاغة، محقق/مصحح: ابراهيم، محمد ابوالفضل‏، ناشر: مكتبة آية الله المرعشي النجفي‏ ـ قم، 1404 ق‏، چاپ: اول‏، ج‏20، ص 317، ح 634.