جمع بندی یعنی چی شیطان به خاطر تکبر در برابر آدم سجده نکرد؟!

کارشناس بحث: استاد محسن

پرسش:
اگه شیطان از ملائکه بوده و هیچ نیروی شهوانی در وجودش نبوده پس یعنی چه به خاطر تکبر در برابر آدم سجده نکرد.؟!

پاسخ:
به این نکته توجه کنیم که شیطان جزو فرشته‌ها نیست تا این پرسش به وجود آید که فرشته چون اختیاری از خود ندارد، چگونه می‌تواند از دستور الهی سرپیچی کند و از سجده بر آدم سر باز زند؟
شیطان از جنس جن و چون انسان دارای شهوت، غضب و دیگر امیال درونی است.
قرآن به صراحت بیان می‌کند شیطان از جنس جنیان است: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ...»؛ به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم براى آدم سجده كنيد! آن‌ها همگى سجده كردند، جز ابليس كه از جن بود ... .(1)
به همین دلیل فرشتگان و شیاطین به طور ذاتی از هم جدا هستند.
اما این پرسش مطرح است: پس چگونه نام شیطان در کنار ملائکه آمد؟
پاسخ این پرسش معلوم است که شیطان از ابتدا اهل عصیان نبود. بلکه موجودی از جنس جنیان و مقرب درگاه الهی بود. شیطان از بسیاری عبادت بر خالق متعال توانست به مقامی برسد تا در کنار فرشتگان قرار گیرد و هم نام آنان شود.

در یکی از تفاسیر، پاسخ مناسبی به این پرسش که آیا شیطان فرشته بود؟ داده شده است.
مى‏‌دانيم فرشتگان پاك و معصوم هستند، و قرآن هم به پاكى و عصمت آن‌ها اعتراف كرده، آن جا كه مى‌‏گويد: «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»؛ آن‌ها بندگان گرامى خدا هستند، در هيچ سخنى بر او پيشى نمى‏‌گيرند و فرمان‌هاى او را گردن مى‏‌نهند.(2)
اصولا از آن‌جا كه در جوهر آن‌ها (ملائک) عقل است نه شهوت، بنا بر اين، كبر و غرور و خود‌خواهى و به طور كلى انگيزه‏‌هاى گناه در آن‌ها وجود ندارد.
از طرفى استثناء‌ «ابليس» در آيات فوق (و دیگر آیات) از جمع «ملائكه» اين تصور را به وجود مى‌‏آورد كه ابليس از فرشتگان بوده، پس چگونه ممکن است از فرشته‌ای چنین گناه کبیره‌ای سر بزند؟
در پاسخ باید گفت: آيات فوق اين مشكل را حل كرده مى‏‌گويد: «کانَ مِنَ الْجِنِّ» (ابليس از طایفه جن بود) آن‌ها موجوداتى هستند از چشم ما پنهان، اما داراى عقل و شعور و خشم و شهوت‌ هستند.
و مى‏‌دانيم كلمه «جن» هر گاه در قرآن اطلاق مى‌‏شود، به این گروه اشاره می‌کند.
از دلایل واضحى كه مدعاى ما را اثبات مى‏‌كند، اين است كه قرآن از يك سو مى‏‌گويد: «وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ»؛ جن را از شعله‌هاى مختلط آتش آفريد.(3)؛
از سوى ديگر هنگامى كه ابليس از سجده بر آدم سرپيچيد، منطقش اين بود.
به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: براى آدم سجده كنيد! آن ها همگى سجده كردند جز ابليس كه از جن بود «خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»؛ مرا از آتش آفريدى و او را از خاك و آتش برتر از خاك است.(4)
از اين گذشته، آيات فوق براى ابليس «ذريه» (فرزندان) قایل شده است، در حالى كه مى‏‌دانيم فرشتگان ذريه ندارند.

مجموع آن چه گفته شد، به خوبى گواهى مى‌دهد كه ابليس هرگز فرشته نبوده، ولى از آن‌جا كه در صف آن‌ها قرار داشت و آن قدر خدا را پرستید كه به مقام فرشتگان مقرب خدا رسید، پس چون فرشتگان مامور بر سجده بر آدم شد. علاوه، سرپيچى او به صورت يك استثناء در آيات قرآن بيان شد.(5)

_ اشاره به یک روایت:
روایتی از امام رضا (سلام الله علیه) نقل شده است:
فرشتگان همگی به لطف الهی از کفر و زشتی‌ها معصوم و محفوظ اند. راوى مى‏‌گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ فرمود: نه، او از جن بود، آيا سخن خدا را نشنيده‏‌ايد كه می‌فرمايد: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ».(6)

_ عصیان شیطان از کجا ناشی شد؟
شیطان، مثل انسان دارای اراده و اختیار بود. به همین دلیل، در برابر امتحانی سخت دچار غرور و از دایره بندگی خارج شد؛ خدای متعال در چند جای قرآن به این مسئله (عصیان شیطان) اشاره می‌کند. از جمله آیه زیر:
«فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدين * فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُون""إِلاَّ إِبْليسَ أَبى‏ أَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِدين»؛ هنگامى كه كار آن را به پايان رساندم، و در او از روح خود (يك روح شايسته و بزرگ) دميدم، همگى براى او سجده كنيد. همه فرشتگان بى‌استثنا سجده كردند.جز ابليس كه ابا كرد از اين كه با سجده كنندگان باشد.(7)

باید دقت کرد که استثناء در آیه شریفه، منقطع است نه متصل. یعنی ابلیس جزیی از مستثنی منه که ملائکه باشند، نیست بلکه خارج از آن‌ها است.

_________
(1) کهف/ 50.
(2) حجر/ 29 تا31.
(3) انبیاء/ 26و27.
(4) الرحمن/ 15.
(5) اعراف/ 12.
(6) مکارم، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، تهران، انتشارات اسلامیه، سال 1374 خورشیدی، چاپ اول، ج ‏12، ص 466.
(7) مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ مکرر، ج ‏56، ص 322.