جمع بندی چطور به خدا نزدیک بشم؟

با سلام و آرزوی رسیدن به درجات قرب الهی

هدفی که در منابع دینی برای انسان به تصویر کشیده شده است رسیدن به سعادت است. در قرآن کریم در آیات متعددی تعبیر «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون‏؛ به این امید که رستگار شوید.»(1) آمده است. سعادت در ساده ترین تعبیر به معنای لذت و آرامش پایدار است که در سایه قرب الهی تحقق پیدا کند. چنین هدفی نیاز و درخواست ذاتی هر انسان است و هیچ کسی نمی تواند خودش را از آن بی نیاز بداند. هر مقصدی از مسیر خاصی قابل دستیابی و هر هدفی به وسیله خاصی قابل تحقق است. مسیر رسیدن به سعادت زندگی دنیا و وسیله تحقق آن عبادت است. عبادت و بندگی خداوند باعث میشود عبد جایگاه واقعی خود را نسبت به خداوند بیابد و در آن قرار گیرد. جایگاه که در نزدیک ترین موقعیت ممکن به خداوند متعال است.

آیت الله مصباح(حفظه الله) تبیین جامعی درباره قرب الهی دارند که به عنوان مقدمه خدمت شما تقدیم میشود. سپس وارد راهکارها خواهیم شد.

پی نوشت:
1. بقره، 189.

«قـرآن کـريم کمـال نهـايي انسـان را قـرب الهـي مـي دانـد . وقتـي قرب را تحليل ميکنيم مـي بينـيم کـه منظـور از آن، قـرب مكـاني يـا زمـاني نيسـت چـون هيچگـاه انسـان بـا خـداي متعال رابطه زماني يا مكاني نخواهد داشت. چنـين رابطـه اي فقـط مـي توانـد بـين دو موجـود جسـماني برقـرار باشـد دو موجودي که در ظرف زمان و مكان قـرار گيرنـد . امـا اگـر يكـي از طـرفين خـارج از ظـرف زمـان و مكـان باشـد رابطـه زماني و مكاني بين آن و امري که خارج از زمان و مكان است، حاصل نخواهد شد. همـينطـور ايـن قـرب، يـك امـر اعتبـاري و تشـريفاتي محـض نيسـت بلكـه داراي يـك منشـأ تكـويني اسـت. يعنـي نميتوان قرارداد کرد کـه مـثالا فـلان فـرد بـه خـدا مقـرب اسـت مگـر آن کـه يـك منشـأ تكـويني داشـته باشـد . و الا لازمه آن اين است که اخلاق تابع اعتبـارات و قراردادهـاي محـض باشـد . بـدون شـك ايـن قـرب، يـك قـرب وجـودي است، رابطه اي است که بين خدا و انسان، تكويناً حاصـل مـي شـود، امـا ايـن چگونـه رابطـه اي اسـت آيـا رابطـة عليـت است يا چيز ديگري است؟ رابطه عليـت موجـب قـرب تكـويني اسـت کـه خـدا نسـبت بـه همـه موجـودات دارد. خـداي متعال احاطة وجودي بر همة مخلوقات خودش دارد و هيچ چيز از او دور نيست. پـس منظـور از ايـن قـرب چيسـت؟ آيـا يـك رابطـه علمـي ذهنـي اسـت بـه معنـاي ايـن کـه هـر انسـاني کـه معـرفتش نسـبت بـه خـدا بيشـتر باشـد و قضـاياي بيشـتر و صـادقتـري را نسـبت بـه خـداي متعـال بدانـد، بـه خـدا نزديكتر خواهد بود چه بسا ايـن مطلـب از نظريـه مشـائيان بـه دسـت آيـد . امـا ايـن نظريـه هـم موافـق بيـنش هـاي اسلامي نيست. از نظر عقلي هم قابل مناقشـه اسـت، صرف ايـن کـه انسـان مفـاهيم ذهنـي را کسـب کنـد ايـن دليـل کمالش نميشود. البته يك کمال نسبي نسـبت بـه آن کسـاني کـه فاقـد ايـن مفـاهيم هسـتند خواهـد داشـت ولـي ايـن را نميشود کمال نهايي انسان حساب کرد. از آنچه که در کتاب و سنّت وارد شـده و قابـل تحليـل فلسـفي و عقلـي هـم هسـت بـه دسـت مـي آيـد کـه روح انسـان در اثر اعمال خاصي رابطه وجودي قويتري با خـداي متعـال پيـدا مـي کنـد و ايـن امـري اسـت حقيقـي و تكـويني ولـي اکتسابي. در اثر اين رابطه، خود جوهر نفس انسان کاملتر مـي شـود و هـر قـدر کمـال نفـس بيشـتر شـود لذائـذش هـم بيشتر خواهد بود. و اين همان معنايي اسـت کـه پيشـتر اشـاره کـرديم کـه کمـال بـا سـعادت ملازمـه دارد. چـون کمـال نفــس اســت و نفــس موجــود مجــرد اســت، کمــال خــودش را مــي يابــد و چــون کمــال بــراي نفــس مناسبترين چيزهاست اين است کـه بيشـترين لـذت را از کمـال خـودش مـي بـرد . پـس اگـر کمـال ثـابتي بـراي نفـس حاصل شود لذت پايداري هم براي نفـس حاصـل خواهـد شـد کـه اسـمش سـعادت اسـت . بـه هـر حـال، اگـر بخـواهيم به زبان فني نوع اين رابطه وجودي را مشخص کنيم بايد بگوييم از قبيل علم حضوري است. اما اين که چگونه و با چه وسايلي مي شود اين رابطـه را تقويـت کـرد امـري بسـيار پيچيـده اسـت . جـواب کلـي آن ايـن است که تقويت اين رابطه تنها و تنها بـه وسـيله عمـل بـه دسـتورات شـرع حاصـل مـي شـود و همـه دسـتورات شـرع به خاطر همين هدف نهـايي نـازل شـده است. البتـه اهـداف متوسـط و نـازلي هـم دارد ولـي هـدف نهايي همه آنها همين است. پس در زمينه تشخيص کمال نهايي مـي تـوانيم ايـن مطلـب را اظهـار کنـيم کـه کمـال نهـايي انسـان در تقويـت رابطـه وجودي او با خداي متعال است به اين معني که علـم حضـوري نفـس بـه خـداي متعـال شـديدتر شـود . هـر قـدر شـدت و قوت و ظهور وجودي بيشتري داشته باشد انسان به خدا نزديكتر خواهد شد.

ارتباط اطاعت با قرب

اطاعت کردن خدا در امور ديني و زنـدگي، ارزش ايجـاد مـي کنـد و بـه تعبيـر ديگـر، موجـب قـرب بـه خـداميشود. چه نسبتي از مسلمانان، خدا را فقط براي رسيدن بـه قـرب عبـادت مـي کننـد؟ حقيقـت ايـن اسـت، کسـاني کـه خـدا رافقط براي »قرب« عبادت مـي کننـد بسـيار نادرنـد . اصـولا يكـي از سـنت هـاي الهـي حـاکم بـر هسـتي ايـن اسـت کـه تعداد وجودهاي کامل نسـبت بـه موجـودات نـاق بسـيار کمتـر اسـت . در ميـان ميليـون هـا انسـان، گـاهي فقـط يـكنابغه پيدا مـي شـود. کسـاني کـه از چنـين معرفـت و کمـال و همتـي برخـوردار باشـند و صـرفاً رضـايت خـدا را در نظـربگيرند، بسيار محدودنـد، امـا همانگونـه کـه سـابقاً بيـان شـد، ارزشهـا در اسـالم، مراتـب و مراحـل بـي شـماري دارنـدکسي هم که خدا را بـراي کسـب بهشـت و گوشـت و ميـ وه و امثـال آن عبـادت کنـد، در حـد خـودش ارزشـمند اسـت،چون او هم از بسياري لذتهاي دنيا صرف نظر کرده و به لذات اخروي دل بسته است.

راه رسيدن به کمال نهایی: عبادت

اما راجع به شناخت راهي که انسان را به اين کمال مـي رسـاند . تفصـيل ايـن راه را هـم مـي بايسـت از وحـي تلقـي کـردولي آنچه به عنوان تحليل عقلي و به صـورت عنـوان کلـي مـي تـوان مطـرح کـرد ايـن اسـت کـه هـر چـه انسـان را ازاسـتقلال، از خودپرسـتي و از شـرک بـه خـدا دور کنـد در جهـت حصـول ايــن کمـال واقـع مـيشـود. آنچـه موجـبميشـود کـه انسـان رابطـه وجـودي خـودش را بـا خـداي متعـال درسـت نيابـد و علـم حضـوري اش نسـبت بـه خـدايمتعال ضعيف باشد، استقلال دادن به غيـر خـدا اسـت، توجـه دادن بـه غيـر خـدا بـه صـورت موجـودات مسـتقل و مـؤثراستقلالي است که اولش خود انسان است.مادامي که براي هر موجودي غيـر از خـدا اسـتقلال ببينـيم بـين مـا و او حجـابي وجـود دارد. هـر چنـد ايـن اسـتقلال رابراي ملائكه يا براي انبيا بدانيم تفـاوتي نمـي کنـد . پـس کمـال حقيقـي قـرب بـه خـدا اسـت . راه کلـي آن هـم عبـادتاست و ما آفريده شده ايم براي همين که اين راه را بپيماييم تا به آن هدف برسيم.البته روشن است که اگر کسي بخواهـد بـه خـدا نزديـك شـود و بنـدگي او کنـد بـدون شـك اول بايـد خـدا را بشناسـد .پس ارزش حقيقـي انسـان بـدون شـناخت خـدا حاصـل نمـي شـود، علـم و معرفـت بـه خـداي متعـال شـرط الزم بـرايتحقق کمال اخالقي است، ولي اين کافي نيسـت، بلكـه بايـد ايمـان قلبـي هـم داشـته باشـد، در ايمـان، نـوعي اختيـار واراده ملحوظ است. انسان بايد دلش را اختياراً تسليم خدا کنـد . ايـن يـك حالـت قلبـي اسـت کـه در دل پديـد مـي آيـد وصددرصد جبري و اضطراري نيست».(نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، ص343-352)

جایگاه واجبات و مستحبات در نزدیک کردن انسان به خداوند

امام صادق(علیه السلام) از قول رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و رسول خدا از خداوند متعال نقل میکند که میفرماید:

«مَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدٌ بِشَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّه؛ هیچ بنده ای با هیچ چیزی محبوب تر از انجام واجبات به من نزدیک نشده است. (در مرحله بعد) او با نوافل و مستحبات به من نزدیک میشود تا جایی که او را محبوب خودم قرار میدهم.»(1)

پی نوشت:
1. الكافی، ج‏2، ص352.

با سلام
به طور کلی دو نوع قرب وجود دارد:

قرب فلسفی و وجودی: این نوع از قرب الهی را همه انسانها و حتی همه موجودات دارند. این نزدیکی و احاطه ای که خداوند نسبت به انسان دارد مقتضای خلقت او توسط خداوند و وابستگی اش به اوست و تلاش و تعبد او تاثیری در کم و زیاد شدن این فاصله ندارد و به همین خاطر فضیلت اختیاری محسوب نمی شود.

در زمینه نزدیک بودن خدا به ما، آیات قرآن به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
1. آیاتی که دلالت بر اصل قرب می‌کنند که خداى سبحان به ما نزدیک است؛ مانند: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريب‏؛ و چون سؤال كنند تو را بندگان من از من بگو كه من به آنها نزديكم».(1)
2. آیاتى که دلالت می‌کنند بر این‌که خداى سبحان با اقرب بودن نسبى به انسان از دیگران نزدیک‌تر است؛ مثل: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَ لكِنْ لا تُبْصِرُون‏؛ و ما از شما به او نزديكتريم ولى نمی بينيد».(2)
3. آیاتى که دلالت دارند خداى سبحان به انسان از رگ حیات (گردن) نیز به او نزدیک‌تر است؛ همانند: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريد؛ و ما نزديكتريم به او از رگ گردنش».(3)
4. آیاتى است که می‌گوید: خداى بزرگ به انسان از خود انسان هم نزدیک‌تر است؛ از قبیل: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه‏؛ و بدانيد خداوند ميان انسان و قلب او حايل می شود».(4)

قرب ارزشی و معنوی: این نوع از قرب و نزدیکی به خداوند با پای اراده و اختیار پیموده میشود و فضیلتی است که شال حال همه نمی شود. در نوع قبلی خداوند به ما نزدیک بود و در این نوع ما به خداوند نزدیک میشویم.

پی نوشت ها:
1. بقره، 186.
2. واقعه، 85.
3. ق، 16.
4. انفال، 24.

یکی دیگر از راه های نزدیک شدن به خداوند دعا است.

امیر المومنین(علیه السلام) در این باره میفرماید:

«التَّقَرُّبُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏ بِمَسْأَلَتِهِ وَ إِلَى النَّاسِ بِتَرْكِهَا؛ نزدیک شدن به خداوند متعال از طریق درخواست کردن از اوست و نزدیک شدن به مردم از راه درخواست نکردن از آنها است.»(1)

پی نوشت:
1. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص199.

امام صادق(علیه السلام) در این بیان به راهکاری اجتماعی برای کسب تقرب الهی اشاره نماید:

«تَقَرَّبُوا إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِمُوَاسَاةِ إِخْوَانِكُمْ؛ با مواسات نسبت به برادران دینی تان به خداوند نزدیک شوید.»(1)

مواسات معمولا به غم خواری، هم یاری، مشارکت و برابری و برادری با دیگران ترجمه میشود. مواسات ساخت دیگری از مساوات است و یکی از مصادیق آن این است که فردی دیگری را در مال خود شریک کند تا او را به مرتبه خود برساند.

پی نوشت:
الخصال(صدوق)، ج‏1، ص8.

امام باقر(علیه السلام) در ضمن روایتی میفرمایند:

«فِيمَا نَاجَى بِهِ اللَّهُ مُوسَى (علیه السلام) عَلَى الطُّورِ أَنْ يَا مُوسَى أَبْلِغْ قَوْمَكَ أَنَّهُ مَا يَتَقَرَّبُ‏ إِلَيَّ الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ‏ الْبُكَاءِ مِنْ خَشْيَتِي .... أَمَّا الْمُتَقَرِّبُونَ إِلَيَّ بِالْبُكَاءِ مِنْ خَشْيَتِي فَهُمْ فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى لَا يُشَارِكُهُمْ فِيهِ أَحَد؛ از جمله مواردى كه خداوند عزّ و جلّ در كوه طور به حضرت موسى عليه السّلام فرمود اين بود كه: اى موسى! به قوم خود اين پيام مرا برسان كه تقرّب جويندگان به من به هيچ چيزى مانند گريه از عظمت من تقرّب نخواهند جست ... آنان كه با گريستن از هيبت و كيفر من به پيشگاه من تقرّب می جويند، در «رفيق اعلى» كه جايگاه انبياء در بهشت است خواهند بود.»(1)

پی نوشت:
1. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص172.

پرسش: چگونه به خداوند نزدیک شویم؟

پاسخ: هدفی که در منابع دینی برای انسان به تصویر کشیده شده است رسیدن به سعادت است. در قرآن کریم در آیات متعددی تعبیر «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون‏؛ به این امید که رستگار شوید.»(1) آمده است. سعادت در ساده ترین تعبیر به معنای لذت و آرامش پایدار است که در سایه قرب الهی تحقق پیدا کند. چنین هدفی نیاز و درخواست ذاتی هر انسان است و هیچ کسی نمی تواند خودش را از آن بی نیاز بداند. هر مقصدی از مسیر خاصی قابل دستیابی و هر هدفی به وسیله خاصی قابل تحقق است. مسیر رسیدن به سعادت زندگی دنیا و وسیله تحقق آن عبادت است. عبادت و بندگی خداوند باعث میشود عبد جایگاه واقعی خود را نسبت به خداوند بیابد و در آن قرار گیرد. جایگاه که در نزدیک ترین موقعیت ممکن به خداوند متعال است.

در کلامی از امام صادق(علیه السلام) به نقش واجبات در نزدیک کردن بنده به خدا اشاره شده است. امام صادق(علیه السلام) از قول رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و رسول خدا از خداوند متعال نقل میکند که میفرماید:

«مَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدٌ بِشَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّه؛ هیچ بنده ای با هیچ چیزی محبوب تر از انجام واجبات به من نزدیک نشده است. (در مرحله بعد) او با نوافل و مستحبات به من نزدیک میشود تا جایی که او را محبوب خودم قرار میدهم.»(2)

دوری از گناهان نیز در روایت دیگری سبب قرب به خدا معرفی شده است:

«أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى مُوسَى أَنَّهُ مَا يَتَقَرَّبُ‏ إِلَيَّ عَبْدٌ بِشَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ فَقَالَ مُوسَى وَ مَا هِيَ يَا رَبِّ قَالَ الزُّهْدُ فِي الدُّنْيَا وَ الْوَرَعُ‏ مِنْ مَحَارِمِي وَ الْبُكَاءُ مِنْ خَشْيَتِي فَقَالَ مُوسَى فَمَا لِمَنْ صَنَعَ ذَلِكَ فَقَالَ أَمَّا الزَّاهِدُونَ فِي الدُّنْيَا فَأُحَكِّمُهُمْ فِي الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الْوَرِعُونَ عَنْ مَحَارِمِي فَإِنِّي أُفَتِّشُ النَّاسَ وَ لَا أُفَتِّشُهُمْ وَ أَمَّا الْبَكَّاءُونَ مِنْ خَشْيَتِي فَفِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى لَا يُشْرِكُهُمْ فِيهِ أَحَد؛ خداوند عزيز و جليل به موسى- عليه السّلام- وحى كرد كه: بندگان من به چيزى محبوبتر از سه صفت به من تقرب نجستند. موسى (عليه السّلام) گفت: پروردگارا! آن سه صفت چيست؟ فرمود: اى موسى! آن سه، زهد در دنيا، دورى از گناهان و گريه از ترس من است. موسى (عليه السّلام) گفت: پروردگارا! براى كسى كه اين چنين باشد چه خواهد بود؟ فرمود: اى موسى! زاهدان دنيا در بهشت من بسر مى‏برند، گريه‏كنندگان از ترس من در مقام برترى قرار دارند كه غير از آنان احدى شريكشان نيست و آنان كه گناه را ترك كرده‏اند، من (در قيامت) همه را تفتيش و بازرسى مى‏كنم، اما آنان را بازرسى نخواهم كرد.»(3)

بنابراین عبادت و اطاعت الهی سبب قرب به او خواهد شد. اما در عین حال برخی از اعمال به طور خاص سبب تقرب به سوی خداوند می شود. امیر المومنین(علیه السلام) درباره نقش دعا میفرماید:

«التَّقَرُّبُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏ بِمَسْأَلَتِهِ وَ إِلَى النَّاسِ بِتَرْكِهَا؛ نزدیک شدن به خداوند متعال از طریق درخواست کردن از اوست و نزدیک شدن به مردم از راه درخواست نکردن از آنها است.»(4)

امام صادق(علیه السلام) به راهکاری اجتماعی برای کسب تقرب الهی اشاره نماید:

«تَقَرَّبُوا إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِمُوَاسَاةِ إِخْوَانِكُمْ؛ با مواسات نسبت به برادران دینی تان به خداوند نزدیک شوید.»(5)

مواسات معمولا به غم خواری، هم یاری، مشارکت و برابری و برادری با دیگران ترجمه میشود. مواسات ساخت دیگری از مساوات است و یکی از مصادیق آن این است که فردی دیگری را در مال خود شریک کند تا او را به مرتبه خود برساند.

پی نوشت ها:
1. بقره، 189.
2.کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج‏2، ص352.
3. مجلسی، محمد باقر(1110ق)، بحار الانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، ج‏13، ص352.
4. عبدالواحد بن محمد، تمیمی آمدی(550 ق)، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات، ص199.
5. ابن بابویه، محمد بن علی(381 ق)، الخصال(صدوق)، قم، جامعه مدرسین، ج‏1، ص8.