جمع بندی آیا خشم حضرت سلیمان (ع) به جا بود؟

با سلام و عرض ادب

در آیات 20 و 21 سوره مبارکه نمل، جریان سرکشی حضرت سلیمان (علیه السلام) از پرندگان و فقدان هدهد و تهدید حضرت سلیمان(علیه السلام) نسبت به او بیان شده است:

«وَتَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِيَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ *لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ ؛(1) و جوياى [حال] پرندگان شد و گفت مرا چه شده است كه هدهد را نمى ‏بينم يا شايد از غايبان است*قطعا او را به عذابى سخت عذاب مى ‏كنم يا سرش را مى برم مگر آنكه دليلى روشن براى من بياورد»

در تفسیر نمونه در توضیح این برخورد انظباطی حضرت سلیمان(علیه السلام) با هدهد، علت را به دقت در فعل و انفعالات یک قلمرو بزرگ و حفظ نظم آن و منظم نمودن ارکان مسئولیتی آن بیان می نماید:

« يك حكومت سازمان يافته و منظم و پر توان، چاره ‏اى ندارد جز اينكه تمام فعل و انفعالاتى را كه در محيط كشور و قلمرو او واقع مى‏ شود زير نظر بگيرد، و حتى بود و نبود يك پرنده، يك مامور عادى را از نظر دور ندارد، و اين يك درس بزرگ است.

" سليمان" براى اينكه حكم غيابى نكرده باشد، و در ضمن غيبت هدهد روى بقيه پرندگان، تا چه رسد به انسانهايى كه پست هاى حساسى بر عهده داشتند اثر نگذارد افزود:" من او را قطعا كيفر شديدى خواهم داد"! (لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً).
" و يا او را ذبح مى‏ كنم"! (أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ).
" يا براى غيبتش بايد دليل روشنى به من ارائه دهد" (أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطانٍ مُبِينٍ).
منظور از" سلطان" در اينجا، دليلى است كه مايه تسلط انسان، بر اثبات مقصودش گردد، و تاكيد آن بوسيله" مبين" براى اين است كه اين فرد متخلف حتما بايد دليل كاملا روشنى بر تخلف خود اقامه كند.»(2)

لذا در این توضیح، حفظ انظباط میان ماموران حکومت و جلوگیری از سرایت یک فعالیت نامنظم به بقیه اعضا، علت این برخورد حضرت سلیمان(علیه السلام) عنوان شده است .

پی نوشت ها:
1. نمل/20 و 21
2. تفسیر نمونه، ج15، ص 441و442

1. طه/96

نمونه دیگر :

در آیات 112 -115 سوره مائده جریان درخواست حواریون حضرت عیسی(علیه السلام) از آن حضرت بیان می شود. آنان درخواست نزول مائده آسمانی میکنند تا حضرت عیسی(علیه السلام) از خداوند درخواست نموده و بر آنان نازل شده و آنها از آن مائده تناول کنند تا قلوبشان مطمئن شده و از گواهان بر آن باشند:

«قَالُوا نُرِيدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ(1) گفتند مى‏ خواهيم از آن بخوريم و دلهاى ما آرامش يابد و بدانيم كه به ما راست گفته‏ اى و بر آن از گواهان باشيم» و خداوند در پاسخ این درخواست اینگونه می فرماید:
«قَالَ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَابًا لَا أُعَذِّبُهُ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ(2) خدا فرمود من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد و[لى] هر كس از شما پس از آن انكار ورزد وى را [چنان] عذابى كنم كه هيچ يك از جهانيان را [آن چنان] عذاب نكرده باشم»

یعنی وقتی چنین عنایتی شد و سطح افراد آنقدر بالا آمد که چنین اعجازی را به چشم دیدند که هیچ احدی آنرا ملاحظه نکرده است دیگر انکار آن هم مجازاتی در پی دارد که احدی در عالم آن مجازات را نداشته است .

غرض اینکه وقتی سطح بالا می آید، همانگونه که درجه افزایش یافته، اگر لغزش و خطای عمدی هم صورت بگیرد، مجازات بالاتری در انتظار فرد خواهد بود.
حال به جریان هدهد، متن قرآن کریم در این خصوص و سوال شما باز میگردیم:

1. مائده/113
2. مائده/115

هدهد، طیور، جنیان و انسانهای بسیاری در خدمت و معیت حضرت سلیمان(علیه السلام) و در ملک عظیمی از فرمانروایی الهی آن حضرت بودند و به چشم آنرا مشاهده کرده و آن حضرت با زبان حیوانات با آنان سخن می فرمود؛ طبیعتا رویت و در معیت چنین پیامبری بودن، خود بخود سطوح آن افراد را بالا می آورد و جایی برای نافرمانی و عصیان و تخلف(چه تخلفی؟ تخلف عمدی و بدون علت موجه)، باقی نمی گذارد زیرا همانگونه که در مطالب قبل عرض شد، وقتی سطح بالا آمد، مجازات هم با همان سطوح طبیعتا تعریف می شود؛ متن قرآن کریم:

«لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ(1) قطعا او را به عذابى سخت عذاب مى ‏كنم يا سرش را مى برم مگر آنكه دليلى روشن براى من بياورد»

یعنی اگر دلیل روشن و موجهی برای او نباشد معنایش این است که تخلف عمدی و سرپیچی تعمدی درکار بوده است (دقت کنید) که سزایش عذاب شدید یا ذبح اوست، دقیقا همانگونه که در سایر موارد در استشهادات قبل، از قرآن کریم نمونه آوردیم که مجازاتهای سنگینی برای تخلف عمدی افراد در سطوح بالا تعریف شده بود .

1. نمل/20

البته لازم به ذکر است که در برخی از تفاسیر «عذابا شدیدا» به منع خدمت و معیت ولی الهی یعنی حضرت سلیمان(علیه السلام) تاویل یا تفسیر شده است (1) یعنی از خدمت و همراهی حضرت سلیمان(علیه السلام) مفارقت خواهد نمود.
اما بله در متن آیه صراحتا دارد که اگر دلیل موجه و بینی نداشته باشد -که گفتیم معنایش این است که از سر تخلف و تعمد از دستور حضرت سلیمان(علیه السلام) سرپیچی نموده است- می تواند مجازات اعدام- ذبح- هم داشته باشد کما اینکه در سایر موارد در خصوص انسانها هم چنین حکمی در چنین موارد - یعنی تخلفات عمدی- وجود دارد.
نکته قابل تامل اینکه همان خدای ارحم الراحمینی که انبیاء الهی را برای هدایت و سعادت بشر برانگیخته است، خود در مواردی برای مجازات متخلفین حتی عذابی را تبین می فرماید که احدی در عالم به آن مجازات نشده است -آیه 115 مائده- لذا این بیان که پیامبر الهی، رسول خدای ارحم الراحمین است و لذا باید در تمامی موارد- حتی تخلفات عمدی که منجر به نفوذ و شیوع بی انضباطی های اجتناعی و رسمی خواهد شد - از در رحمت وارد شده و با اغماض و چشم پوشی برخورد کند، بیان صحیحی نیست.
و در عدالت و رحمت حضرت سلیمان(علیه السلام) همین بس که با وجود تعریف چنین مجازاتی در ملاء عام، ابتدا صحبتهای هدهد را شنید و فرصت دفاع به او داد و همچون پیامبری عادل و مشفق، دلیل او را برای غیبتش، موجه دانست و از مجازات او صرف نظر نمود.

1. تفسیر کبیر، طبری، ج5، ص 15

«إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَأُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ*وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ(1) من [آنجا] زنى را يافتم كه بر آنها سلطنت میکرد و از هر چيزى به او داده شده بود و تختى بزرگ داشت*او و قومش را چنين يافتم كه به جاى خدا به خورشيد سجده مى كنند و شيطان اعمالشان را برايشان آراسته و آنان را از راه [راست] باز داشته بود در نتيجه [به حق] راه نيافته بودند»
این بیان قرآن کریم گویای آن است که سطح این پرنده آنگونه که شما فرض می کنید نبوده زیرا او توانسته موحد را از غیر موحد تشخیص داده، مورد پرستش آن قوم را بشناسد، به امکانات ملکه سبا پی ببرد و حضرت سلیمان (علیه السلام) در پی بررسی صدق و کذب سخن او بر می آید، آیا چنین مواردی گویای سطح بالای این حیوان نبوده است؟
وانگهی ما او را با انسانها مقایسه نکردیم بلکه عرض کردیم تفاوت سطح، منجر به تفاوت مجازات است، همه جا اینگونه است. و پرنده ای با این ویژگیها آنهم در معیت و خدمت نبی الهی معلوم است که سطحش باسایر همنوعانش متفاوت است.

1. 23 و 24 نمل

با سلام
شاید چگونگی این مطلب مشخص نباشد اما اینکه موجودات بسیاری از شیاطین و تندباد و ... برای حضرت سلیمان(علیه السلام) رام شده بودند قطعی است :

«وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِمِينَ؛(1) و براى سليمان تندباد را [رام كرديم] كه به فرمان او به سوى سرزمينى كه در آن بركت نهاده بوديم جريان مى‏ يافت و ما به هر چيزى دانا بوديم»

«وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظِينَ؛(2) و برخى از شياطين بودند كه براى او غواصى و كارهايى غير از آن میکردند و ما مراقب [حال] آنها بوديم»

اینها تماما نشان دهنده حکومتی فوق طبیعی بر موجودات است باد و شیاطینی که رام آن حضرت بودند حال چه استبعادی دارد که یک پرنده رام ایشان باشد یا به سطحی بالاتر از سایر پرندگان رسیده باشد؟

اصولا حکومت ولی الهی دارای برکات بسیاری برای همه موجودات است. مثلا در بحارالانوار در خصوص سطح آگاهی افراد بعد از عصر ظهور اینگونه آمده:

«در عصر ظهور حضرت مهدي(عج) بركات خداوندي به بشر ارزاني داشته و دست رحمت ايزدي بر عقلهاي مردم كشيده ميشود و مردم از نظر عقل و بصيرت در وضع بي مانندي قرار ميگيرند.»(3)

لذا استبعادی ندارد که یک پرنده در معیت ولی الهی، به سطح بالاتری از اقران خود رسیده باشد.

1. انبیاء/81
2. انبیاء/82
3. بحارالانوار، ج 75، ص 51

«اما در عرصه‌ی حدیث: نهج البلاغه، ج1 ص341-342:
«وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً یجِدُ إِلَى الْبَقَاءِ سُلَّماً أَوْ لِدَفْعِ الْمَوْتِ سَبِیلًا لَکانَ ذَلِک سُلَیمَانَ بْنَ دَاوُدَ الَّذِی سُخِّرَ لَهُ مُلْک الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَعَ النُّبُوَّةِ [16] اگر قرار بود کسی برای جاودان زیستن وسیله‌ای بیابد می‌بایست سلیمان به آن وسیله می‌رسید که بر جن و انس حکومت می‌کرد».
در این حدیث حکومت او بر جن و انس آمده اما نامی از مرغان نیامده است. و هیچ حدیث مستند نداریم که حضرت سلیمان مرغان را نیز به خدمت کارهای خود بگیرد.»

اگر با این برداشت بخواهیم با روایات مواجه شویم خب در این روایت از حکومت حضرت سلیمان بر تندبادها هم نامی برده نشده اما به نص صریح قرآن کریم تند باد رام آن حضرت بوده است(1)

لذا روایت نهج شریف احتمالا در مقام بیان اهم افراد تحت حکومت حضرت سلیمان(علیه السلام) بوده است نه بیان تک تک آنها.

وانگهی ما روایاتی منقول از ائمه (علیهم السلام) داریم که اتفاقا بیان میکنند که مراد از هدهد همین پرنده معروف و معهود است نه مردان پرواز:

در تفسیر مجمع البیان آمده :
« عياشى ميگويد: ابو حنيفه از امام صادق (علیه السلام) پرسيد: چرا سليمان از ميان همه مرغان فقط هدهد را جستجو كرد؟ فرمود: بخاطر اينكه هدهد آب را در دل زمين مى‏ بيند، همانطورى كه شما روغن را در شيشه مى‏ بينيد: ابو حنيفه به اصحاب خود نگريست و خنديد. امام فرمود: چرا خنديدى؟ گفت: فدايت شوم. بر تو ظفر يافتم. فرمود: چگونه ظفر يافتى؟ عرض كرد: پرنده‏اى كه آب را در دل زمين مى‏بيند، چرا دام را در زير خاك نمى‏بيند و بگردنش مى‏ افتد؟ فرمود: اى نعمان، مگر نميدانى كه وقتى مقدرات نازل مى‏ شوند، روى چشم پوشيده مى‏شود؟»(2) که این روایت گویای آن است که هدهد یک پرنده بوده نه یک شخص و فرد انسانی.

گذشته از این در جریان انتقال تخت بلقیس از سبا به قصر حضرت سلیمان(علیه السلام) بیان قرآن از فردی که چنین کاری را در کمتر از چشم برهم نهادن انجام داد، "طیر" نبود در حالی که با بیان نویسنده بهترین زمان برای بیان این خطاب و نام، در همین جاست که طی الارض و یا بگوییم سرعت، در آن نقش داشته است اما نه تنها نامی از آن برده نشده بلکه بیان قرآن
کریم و توصیف ایات الهی از آن با زیباترین وصف است :

«قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ...؛(3)كسى كه نزد او دانشى از كتاب [الهى] بود گفت من آن را پيش از آنكه چشم خود را بر هم زنى برايت مى ‏آورم ...»

همچنین شیخ طوسی در تبیان نیز این قول را غلط خوانده و آنرا از اقوال بعید برشمرده است.(4)

2. ترجمه تفسير مجمع البيان، ج‏18، ص 96
3. نمل/40
4. تبیان، شیخ طوسی، ج 8، ص90

پرسش: در قرآن آمده وقتی حضرت سلیمان با خبر شد هدهد غایب است بسیار خشمگین شد و گفت اگر بدون عذر غیبت کرده او را بسختی مجازات می کنم و سرش را می برم
درسته خشم سلیمان بیهوده نبود ولی این قدر خشم و مجازات واقعا غیر انسانی و سخت گیرانه نیست؟ آن هم در برابر یک پرنده؟

پاسخ: در آیات 20 و 21 سوره مبارکه نمل، جریان سرکشی حضرت سلیمان (علیه السلام) از پرندگان و فقدان هدهد و تهدید حضرت سلیمان(علیه السلام) نسبت به او بیان شده است:

«وَتَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِيَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ *لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ ؛(1) و جوياى [حال] پرندگان شد و گفت مرا چه شده است كه هدهد را نمى ‏بينم يا شايد از غايبان است*قطعا او را به عذابى سخت عذاب مى ‏كنم يا سرش را مى برم مگر آنكه دليلى روشن براى من بياورد»

در تفسیر نمونه در توضیح این برخورد انظباطی حضرت سلیمان(علیه السلام) با هدهد، علت را به دقت در فعل و انفعالات یک قلمرو بزرگ و حفظ نظم آن و منظم نمودن ارکان مسئولیتی آن بیان می نماید:

« يك حكومت سازمان يافته و منظم و پر توان، چاره ‏اى ندارد جز اينكه تمام فعل و انفعالاتى را كه در محيط كشور و قلمرو او واقع مى‏ شود زير نظر بگيرد، و حتى بود و نبود يك پرنده، يك مامور عادى را از نظر دور ندارد، و اين يك درس بزرگ است.

" سليمان" براى اينكه حكم غيابى نكرده باشد، و در ضمن غيبت هدهد روى بقيه پرندگان، تا چه رسد به انسانهايى كه پست هاى حساسى بر عهده داشتند اثر نگذارد افزود:" من او را قطعا كيفر شديدى خواهم داد"! (لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً).
" و يا او را ذبح مى‏ كنم"! (أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ).
" يا براى غيبتش بايد دليل روشنى به من ارائه دهد" (أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطانٍ مُبِينٍ).
منظور از" سلطان" در اينجا، دليلى است كه مايه تسلط انسان، بر اثبات مقصودش گردد، و تاكيد آن بوسيله" مبين" براى اين است كه اين فرد متخلف حتما بايد دليل كاملا روشنى بر تخلف خود اقامه كند.»(2)

همچنین تفاوت سطح افراد، در نوع برخورد با آنها موثر است مانند برخورد با سامری که سطح بالایی داشت (3) یا جریان طلب مائده حواریون (4)
لذا در این توضیح، حفظ انظباط میان ماموران حکومت و جلوگیری از سرایت یک فعالیت نامنظم به بقیه اعضا، به همراه تفاوت سطح افراد که طبعا تفاوت مجزات را می طلبد، را می توان بعنوان علت این برخورد حضرت سلیمان(علیه السلام) برشمرد.

پی نوشت ها:
1. نمل/20 و 21
2. تفسیر نمونه، ج15، ص 441و442
3. آیه شریفه 96 سوره طه، تفاوت سطح او با سایرین و در واقع سطح بالای او را نشان می دهد: «قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ...(طه/96)گفت به چيزى كه [ديگران] به آن پى نبردند پى بردم و به قدر مشتى از رد پاى فرستاده [خدا جبرئيل] برداشتم و آن را در پيكر [گوساله] انداختم...»
یک چنین فردی با چنین سطحی، لغزیده است، معلوم است که مجازات او بسیار شدید است.
4. در آیات 112 -115 سوره مائده جریان درخواست حواریون حضرت عیسی(علیه السلام) از آن حضرت بیان می شود. آنان درخواست نزول مائده آسمانی میکنند تا حضرت عیسی(علیه السلام) از خداوند درخواست نموده و بر آنان نازل شده و آنها از آن مائده تناول کنند تا قلوبشان مطمئن شده و از گواهان بر آن باشند:
«قَالُوا نُرِيدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ( مائده/113) گفتند مى‏ خواهيم از آن بخوريم و دلهاى ما آرامش يابد و بدانيم كه به ما راست گفته‏ اى و بر آن از گواهان باشيم» و خداوند در پاسخ این درخواست اینگونه می فرماید:
«قَالَ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَابًا لَا أُعَذِّبُهُ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ(مائده/115) خدا فرمود من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد و[لى] هر كس از شما پس از آن انكار ورزد وى را [چنان] عذابى كنم كه هيچ يك از جهانيان را [آن چنان] عذاب نكرده باشم»
یعنی وقتی چنین عنایتی شد و سطح افراد آنقدر بالا آمد که چنین اعجازی را به چشم دیدند که هیچ احدی آنرا ملاحظه نکرده است دیگر انکار آن هم مجازاتی در پی دارد که احدی در عالم آن مجازات را نداشته است .