جمع بندی آیا حدیثی داریم که بگوید احادیث جعلی داریم؟ و راه حلش چیست؟

با سلام و عرض ادب مقدمه: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در ایام پایانی عمر شریف خویش مردم را از فتنه ی دورغ پردازان در دین بر حذر داشته و بر این اساس در سخنان خود و در خطبه ای که در غدیر خم بیان فرمودند به خطرات این جریان اشاره فرموده و راه شناخت صحیح دین را تمسک به قرآن و عترت خویش بیان فرمودند. در این روایت نیز هر چند سخن از آخر الزمان آمده؛ اما مراد از آن به قرینه ی اخبار متعدد دوران پس از حیات مبارک پیامبر اکرم‌ (صلی الله علیه و آله) است که در این دوران به واسطه ی دوری مردم از عترت (علیهم السلام) و همچنین رویکار آمدن زمامداران بنی امیه و بنی عباس، زمینه ی ترویج اخبار جعلی و دروغین در جامعه اسلامی فراهم گردید. صرف نظر از اخبار دروغین؛ از آنجا که در قرآن و سنت آیات و احادیث متشابه و محکم؛ مجمل و مبیّن؛ عام و خاص؛ مطلق و مقیّد؛ منسوخ و ناسخ و ... بوده فهم صحیح این معارف در گرو رجوع به فقیهان و عالمان دین از مکتب اهل بیت (علیهم السلام) است. پس از رحلت آن حضرت (صلی الله علیه و آله) و انحراف مردم از عترت (علیهم السلام)، باب تحریف معارف دین باز شد که در این میان گروهی در راستای اهداف دنیوی خویش اخبار دروغین زیادی را به آن حضرت نسبت داده که نتیجه ی چنین امری ورود اخبار جعلی به سنت صحیح آن حضرت و ترویج آن با نام سنت در میان مردم گردید. هر چند محدثین به نام اهل سنت در قرن سوم تمام تلاش خود را در راه جمع آوری روایات غیر جعلی و معتبر از دیدگاه خود نمودند؛ اما با این حال این اخبار در منابع روایی صحیح آنان نیز وجود دارد. در مقابل در فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام)، عترت (علیهم السلام) از آنجا که پاسبانان حقیقی قرآن و سنت بوده تمام تلاش خویش را در بیان و تبیین معصومانه ی معارف و جدا ساختن انحرافات از دین ساخته و بر این اساس با توجه خاص ائمه و تربیت شاگردان مبرز، تراث ائمه (علیهم السلام) توسط راویان اخبار تا قرن دوم جمع آوری گردید و پس از آن در دوران غیبت صغری با تدوین جوامع حدیثی شیعه خصوصا کتب اربعه ی شیعه که مؤلفین آنها در صدد پالایش و جمع آوری اخبار معتبر اهل بیت (علیهم السلام) بوده،  مهمترین آثار روایی شیعه گردآوری و تدوین یافت. نکته ای که در این رابطه حایز اهمیت است آن است که در کتب معتبر شیعه؛ هر چند به اعتقاد مصنفین آنها روایات جعلی در آنها راه نداشته؛ اما در عین حال چنین امری به معنای نبود اخبار ضعیف و یا اخبار مخالف در این کتب نخواهد بود؛ اما ضعف روایت به معنای ساختگی بودن یک خبر نخواهد بود. (1) همچنین از آنجا که در روایات معصومین (علیهم السلام) روایات ناسخ و منسوخ؛ خاص و عام؛‌ مقیّد و مطلق؛‌ مجمل و مبیّن، وجود داشته؛ فهم صحیح این اخبار تنها در حیطه ی تخصص عالمان و فقیهان دین خواهد بود. پی نوشت:

1. بر این اساس برخی از کتب مرجع شیعه همچون کتاب: «الاستبصار» تالیف: شیخ طوسی (متوفی: 460هـ)‌اختصاص به نقل اخباری با مضامین اختلافی در موضوعات فقهی یافته است، تا فقیهان با توجه به همه ی روایات به بیان صحیح مسائل فقهی بپردازند.

 

ﺍﺯ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪﺍ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﻨﺰﺍﻻﻋﻤﺎﻝ، ﺣﺪﯾﺚ 290324 ﺭﻭﺍﯾﺖ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮﺩ: ﺩﺭ ﺁﺧﺮﺍﻟﺰﻣﺎﻥ ﺩﻏﻠﺒﺎﺯﺍﻥ ﻭ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎﺭﺍﻧﯽ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮ ﻭ ﺭﻭﺍﯾﺖ ﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺍﺯ ﺩﯾﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮﺍﻧﻨﺪ، ﺍﻧﭽﻨﺎﻥ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻭ ﻧﻪ ﭘﺪﺭﺍﻧﺘﺎﻥ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺎﯾﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪﻩ ﺑﺎﺷﯿﺪ . ﭘﺲ ﺩﻭﺭﯼ ﮔﺰﯾﻨﯿﺪ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ . 

توضیح بیشتر: این حدیث در منابع اهل سنت در «صحیح مسلم» و «مسند احمد» و سایر کتب روایی اهل سنت نقل شده که «متقی هندی» (متوفی: 975هـ)، در کتاب: « كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال» که کتابی واسطه ای و از منابع متاخر است، در حدیث شماره «29024» آنرا نقل نموده است. (1) «مسلم بن حجاج نیشابوری» (متوفی: 261هـ) در کتاب جامع حدیثی خود در ابتدای کتاب، (باب نهی از روایت کردن از ضعفا» دو روایت هم مضمون هم به سند خویش از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) روایت نموده است. 1) عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ؛ أَنَّهُ قَالَ: «سَيَكُونُ فِي آخِرِ أُمَّتِي أُنَاسٌ يُحَدِّثُونَكُمْ مَا لَمْ تَسْمَعُوا أَنْتُمْ وَ لَا آبَاؤُكُمْ. فَإِيَّاكُمْ وَ إِيَّاهُمْ». (2) ابوهریره از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت نموده که آن حضرت فرمودند: «در آخر الزمان کسانی از امت من خواهند بود که اقوالی را از شما نقل می کنند که نه شما و نه پدران شما هرگز آنها را نشنیده است؛ پس باید از آنان دوری کنید و از شرّ آنان بر حذر باشید». 2) أَخْبَرَنِي مُسْلِمُ بْنُ يَسَارٍ؛ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا هُرَيْرَةَ يَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: «يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ دَجَّالُونَ كَذَّابُونَ. يَأْتُونَكُمْ مِنْ الْأَحَادِيثِ بِمَا لَمْ تَسْمَعُوا أَنْتُمْ وَ لَا آبَاؤُكُمْ. فَإِيَّاكُمْ وَ إِيَّاهُمْ. لَا يُضِلُّونَكُمْ وَ لَا يَفْتِنُونَكُمْ». (3) «ابوهریره گفت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «در اخرالزمان دجالان و دروغ پردازانی خواهند آمد که نه شما و نه پدران شما آن را نشنیده است. پس شما را از آنان بر حذر می دارم تا مبادا شما را گمراه کنند و یا به فتنه اندازند». مراد از آخر الزمان در این روایت نکته ی مورد توجه در این روایت در بیان مراد از «آخر الزمان» آن است که «آخر الزمان» در این خبر به معنای آخرین زمان دنیا و دوران پایانی آن نیست؛ بلکه مراد از ان به قرینه ی روایات مختلف دوران پس از حیات مبارک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که در این دوران تحریف در دین و ترویج اخبار دروغین اتفاق افتاد. بنابراین راه شناخت سنت در گرو تبعیت از قرآن و عترت بوده و در مباحث تفصیلی و اجتهادی در دین نیز تنها کسانی که شایستگی بیان معارف را داشته فقیهان و متخصصان مباحث دینی اند. پی نوشت:

1. این کتاب مشتمل بر «46624» روایت است. مؤلف کتاب در صدد جمع آوری روایات به شکل موضوعی بوده که در این روش سند روایات ذکر نشده و در پایان به مصادر اصلی خبر اشاره می گردد. لذا عدد مذکور در متن سوال صحیح نیست.
2. مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، 5جلد، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق،‌ ج1، ص12، ح6.
3. همان، ح7.

در کتاب مختضر البصائر، صفحه 233 آمده که تکذیب نکنید حدیثی رو که از شخصی که به کذب و دروغ گویی معروف است حتی اگر بودید که شب روز است و روز شب! بعد کتاب اهل سنت می گوید از افراد ضعیف روایت نقل نکنید.

  سلام علیکم مفاد روایت بیانگر آن است که حدیثی که به شما می رسد آنرا بلافاصله تکذیب نکنید؛ زیرا ممکن است که مفاد آن حق بوده و شما خدا را بر اساس نفی خود تکذیب نموده باشید. حدثنا أحمد بن محمد عن محمد بن إسماعيل عن جعفر بن بشير عن أبي بصير عن أبي جعفر (علیه السلام) أو عن أبي عبد الله(علیه السلام) قال: لا تكذبوا بحديث أتاكم أحد فإنكم لا تدرون لعله من الحق فتكذبوا الله فوق عرشه. (1) اما اینکه شخص فاسق و دروغ پردازی سخنی را بگوید؛ بدیهی است که بر اساس حکم عقل و نقل، انسان می بایست در کلام او تحقیق نماید و پس از یقین به دروغ بودن کلام اوسخن وی تکذیب شود. (2) هر چند در بیان سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  تنها زمانی که سلسله ی راویان یک خبر متصف به عدالت و قوه ی حافظه بوده؛ و نقل آنان مخالف قرآن و سنت قطعی نبوده، نقل آنان معتبر خواهد بود. پی نوشت:

1. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، 1جلد، مكتبة آية الله المرعشي النجفي - ايران ؛ قم، چاپ: دوم، 1404 ق، ص539، ح5.
2. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمِين». « اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد، درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى از روى نادانى آسيب برسانيد و از كرده خود پشيمان شويد».

جمع بندی: پرسش: ﺍﺯ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪﺍ (صلی الله علیه وآله) ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ: «ﮐﻨﺰﺍﻻﻋﻤﺎﻝ»، ﺭﻭﺍﯾﺖ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮﺩ: «ﺩﺭ ﺁﺧﺮﺍﻟﺰﻣﺎﻥ ﺩﻏﻠﺒﺎﺯﺍﻥ ﻭ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎﺭﺍﻧﯽ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺎﯾﯽ ﻧﻮ ﻭ ﺭﻭﺍﯾﺖ ﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺍﺯ ﺩﯾﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮﺍﻧﻨﺪ، آنچنان ﮐﻪ ﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻭ ﻧﻪ ﭘﺪﺭﺍﻧﺘﺎﻥ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﺎﯾﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪﻩ ﺑﺎﺷﯿﺪ. ﭘﺲ ﺩﻭﺭﯼ ﮔﺰﯾﻨﯿﺪ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ». با توجه به این روایت راه شناخت اخبار دروغینی که به پیامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت داده شده چیست؟ و مراد از آخر الزمان در این خبر چیست؟ پاسخ: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در ایام پایانی عمر شریف خویش مردم را از فتنه ی دورغ پردازان در دین بر حذر داشته و بر این اساس در سخنان خود و در خطبه ای که در غدیر خم بیان فرمودند به خطرات این جریان اشاره فرموده و راه شناخت صحیح دین را تمسک به قرآن و عترت خویش بیان فرمودند. چنانکه در حدیث ثقلین فرمودند: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ‏ فِيكُمْ‏ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي؛ أَهْلَ بَيْتِي».(1) «ای مردم! در میان شما چیزی می گذارم که اگر بدان تمسک جوئید هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و عترت و اهل بیتم». بر این اساس راه شناخت معارف دین و به تبع آن هدایت و رستگاری در گرو تبعیت از اهل بیت (علیهم السلام) بوده است؛ هر چند که امت آن حضرت بدین وصیت عمل ننموده و پس از آن حضرت به مسیری دیگر رفته که نتیجه آن وقوع قرائتهای مختلف از دین و بلکه تحریف معارف دین به استناد اخبار دروغینی که در دوران زمامداران پس از آن حضرت اتفاق افتاد. با آنکه پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله) حکومت از اهل بیت (علیهم السلام) سلب گردید و به تبع آن امر و نهی و اداره ی امور اجتماع در دست مخالفین ائمه (علیهم السلام) بود؛ اما در عین حال امامان شیعه هیچگاه از تبیین صحیح سنت پیامبر (صلی الله علیه وآله) دست نکشیده و معارف حقیقی را بیان داشتند که نقطه ی اوج چنین جهادی در دوران امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) مشاهده می گردد که تربیت شاگردان فراوان در حوزه  فقه و اعتقادات و تعلیم صحیح اسلوب اجتهاد از ثمرات این دوران بوده است. بر این اساس با توجه خاص ائمه (علیهم السلام) تراث علمی آنان توسط راویان اخبار تا قرن دوم جمع آوری گردید و پس از آن در دوران غیبت صغری با تدوین جوامع حدیثی شیعه خصوصا کتب اربعه ی شیعه که مؤلفین آنها در صدد پالایش و جمع آوری اخبار معتبر اهل بیت (علیهم السلام) بوده،  مهمترین آثار روایی شیعه گردآوری و تدوین یافت. نکته ای که در این رابطه حایز اهمیت است آن است که در کتب معتبر شیعه؛ هر چند به اعتقاد مصنفین آنها روایات جعلی در آنها راه نداشته؛ اما در عین حال چنین امری به معنای نبود اخبار ضعیف و یا اخبار مخالف در این کتب نخواهد بود؛ اما ضعف روایت به معنای ساختگی بودن یک خبر نخواهد بود.(2) همچنین از آنجا که در روایات معصومین (علیهم السلام) روایات ناسخ و منسوخ؛ خاص و عام؛‌ مقیّد و مطلق؛‌ مجمل و مبیّن، وجود داشته؛ فهم صحیح این اخبار تنها در حیطه ی تخصص عالمان و فقیهان دین خواهد بود. روایت ذکر شده از کتاب کنزالعمال: این حدیث در منابع اهل سنت در «صحیح مسلم» و «مسند احمد» و سایر کتب روایی اهل سنت نقل شده که «متقی هندی» (متوفی: 975هـ)، در کتاب: « كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال» که کتابی واسطه ای و از منابع متاخر است، در حدیث شماره «29024» آنرا نقل نموده است.(3) «مسلم بن حجاج نیشابوری» (متوفی: 261هـ) در کتاب جامع حدیثی خود در ابتدای کتاب، «باب نهی از روایت کردن از ضعفا» دو روایت هم مضمون به سند خویش از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) روایت نموده است.

1. «سَيَكُونُ فِي آخِرِ أُمَّتِي أُنَاسٌ يُحَدِّثُونَكُمْ مَا لَمْ تَسْمَعُوا أَنْتُمْ وَ لَا آبَاؤُكُمْ. فَإِيَّاكُمْ وَ إِيَّاهُمْ». (4) ابوهریره از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت نموده که آن حضرت فرمودند: «در آخر الزمان کسانی از امت من خواهند بود که اخباری را برای شما نقل می کنند که نه شما و نه پدران شما هرگز این اخبار را نشنیده است؛ پس باید از آنان دوری کنید و از شرّ آنان بر حذر باشید».
2. «يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ دَجَّالُونَ كَذَّابُونَ. يَأْتُونَكُمْ مِنْ الْأَحَادِيثِ بِمَا لَمْ تَسْمَعُوا أَنْتُمْ وَ لَا آبَاؤُكُمْ. فَإِيَّاكُمْ وَ إِيَّاهُمْ. لَا يُضِلُّونَكُمْ وَ لَا يَفْتِنُونَكُمْ». (5) ابوهریره گفت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «در آخرالزمان دجالان و دروغ پردازانی خواهند آمد که برای شما اخباری را نقل می کنند که نه شما و نه پدران شما آن را نشنیده است. پس شما را از آنان بر حذر می دارم تا مبادا شما را گمراه کنند و یا به فتنه اندازند».

مراد از آخر الزمان در این روایت: «آخر الزمان» در این خبر به معنای زمانی که منتهی به پایان دنیا می شود نیست؛ بلکه مراد از آن به قرینه ی روایات مختلف دوران پس از حیات مبارک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که در این دوران تحریف در دین و ترویج اخبار دروغین اتفاق افتاد. بنابراین راه شناخت سنت در گرو تبعیت از قرآن و عترت بوده و در مباحث تفصیلی و اجتهادی در دین نیز تنها کسانی که شایستگی بیان معارف را داشته فقیهان و متخصصان مباحث دینی اند. پی نوشت: 1. ترمذى، محمد بن عيسى، الجامع الصحيح و هو سنن الترمذي، 6جلد، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1419 ه.ق، ج5، ص478. 2.   بر این اساس برخی از کتب مرجع شیعه همچون کتاب: «الاستبصار» تالیف: شیخ طوسی (متوفی: 460هـ)‌اختصاص به نقل اخباری با مضامین اختلافی در موضوعات فقهی یافته است، تا فقیهان با توجه به همه ی روایات به بیان صحیح مسائل فقهی بپردازند. 3.   این کتاب مشتمل بر «46624» روایت است. مؤلف کتاب در صدد جمع آوری روایات به شکل موضوعی بوده که در این روش سند روایات ذکر نشده و در پایان به مصادر اصلی خبر اشاره می گردد. لذا عدد مذکور در متن سوال صحیح نیست. 4.    مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، 5جلد، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق،‌ ج1، ص12، ح6. 5. همان، ح7.