آیا عجله کار شیطان است؟

کارشناس بحث: استاد پیام

[h=2]مفهوم شناسی عجله
[/h] عجله به معنای سرعت و مخالف کُندی است[1]، و نیز به معنای خواستن و قصد چیزی قبل از مدّتش، که از مقتضیات میل و شهوت است (شتاب زدگی) همچنین گفته شده،اسْتِعْجَالًا [عجل] هُ؛ یعنی به او تأکید کرد تا در کار شتاب کند، بر او سبقت و پیشی گرفت.[2]

[h=2]اهمیت و جایگاه عجله در دین و عقل[/h] دین و عقل بر زشتی، زیان باری و محکومیت عجله نابجا، و مفید بودن عجله به موقع اتفاق نظر دارند و به نکاتی پیرامون آن‌ها پرداخته‌اند. که در دو بخش کلی به آن می‌پردازیم.
جایگاه عجله در دین آیات و روایات زیادی پیرامون عجله و شتاب در کارها وجود دارد که خود نشان دهنده اهمیت این مسئله است.
برای نمونه به دو حدیث اشاره می‌کنیم:
1. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت بشمار، جوانی‌ات را قبل از پیری، سلامتت را قبل از بیماری، ثروتت را قبل از تهی دستی، فرصت‌ها را قبل از گرفتاری، زندگانی‌ات را قبل از مرگ.[3]
2. امیر مؤمنان (علیه السلام) فرمود: فرصت‌ها مانند گذشتن ابرها از دست خواهند رفت.[4]

منشاء و فلسفه عجله راغب اصفهانی، منشأ شتابزدگی را هوا و هوس دانسته و همین موضوع را دلیلی بر منع آن در قرآن ارزیابی کرده است.[5]

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) منشأ تأنّی و عجله را چنین بیان می‌کند: درنگ، کاری خدایی و شتاب، کاری شیطانی است.[6] ‌

امیرمؤمنان(علیه السلام) نیز، شتابزدگی را برخاسته از حماقت دانسته، می‌فرمایند: شتاب پیش از امکان (انجام کار) از ابلهی است.[7]

[h=2]عجله‌های پسندیده[/h] عجله پسندیده آن است که انسان پس از فراهم شدن مقدمات و شرایط لازم در کارهای پسندیده، فرصت را از دست نداده و به انجام کار بپردازد؛ از این رو استفاده از فرصت در کارهای خوب مورد سفارش پیشوایان دین قرار گرفته است.

عجله به سوی امور خیر دین اسلام، دین خوبی و نیکی است، لذا سفارش به تعجیل در انجام کارهای خیر در آن بسیار دیده می‌شود.

3. امیر مؤمنان (علیه السلام): تأنّی و درنگ ستوده است در هر چیزی، مگر در کارهای نیک.[8]

4. امام باقر (علیه السلام): وقتی در صدد کار نیکی بر می آیی بی درنگ به آن اقدام کن؛ زیرا نمی‌دانی که بعدها چه پیش خواهد آمد.[9]

5. امام صادق (علیه السلام): هر که آهنگ خیری کند، باید در آن شتاب کرده و به تأخیرش نیندازد؛ زیرا بنده گاهی عملی نیک انجام داده که خداوند در پاسخ آن می‌فرمایند: ترا آمرزیدم و لغزش‌های بعدی تو را نیز نادیده خواهم گرفت.[10]

[h=2]عجله‌های مذموم [/h]

عجله مذموم و شتابزدگی به عنوان یک خوی ناپسند است که در رفتار انسان به صورت‌های گوناگون آشکار می شود، به این معنا که انسان پیش از فراهم شدن مقدمات انجام کار، اقدام به آن کند، کاری که نتیجه آن چیزی جز شکست یا انجام ناقص نخواهد بود؛ این بدان می ماند که انسان میوه را پیش از رسیدن و قابل استفاده شدن از درخت بچیند. کاری که نتیجه‌اش ضایع شدن میوه یا کم شدن فایده آن است، یا این که قبل از آمادگی زمین، بذر افشانی کند که نتیجه‌اش نابودی بذر یا کاهش محصول خواهد بود.

امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: کسی که میوه را پیش از رسیدن بچیند، همچون کسی است که بذر خود را در زمین نامناسبی (مانند شوره‌زار) بپاشد، (چنین شخصی نیرو و سرمایه خود را تلف کرده و نتیجه‌ای عایدش نمی‌شود).[11]

[h=2]آثار و عواقب عجله مذموم [/h] خصلت‌های شیطانی به طور قطع، مفسده‌ انگیز و زیان آفریناند و هر یک از آن‌ها علاوه بر این که خود، زشت و نکوهیده‌اند، پیامدهای ناهنجاری را نیز سبب می‌شوند، که بر زشتی آنها می‌افزاید، در همین راستا به برخی از آثار عجله، که در کلمات کوتاه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آمده است اشاره می‌کنیم:
1. پشیمانی: «إِیاک‌ وَ الْعَجَلَ فَإِنَّهُ عُنْوَانُ الْفَوْتِ وَ النَّدَم»؛ از شتابزدگی بپرهیز که سرآغاز از دست رفتن (فرصت) و پشیمانی است.[12]
کارهایی که بدون تدبّر و فکر و اندیشه، شروع شود، به طور معمول به شکست و بد فرجامی می‌ انجامد و پشیمانی به بار می آورد، چنان که به همین دلیل، انسان فرصت‌های طلایی و امکان انجام دوباره کار را نیز از دست می‌دهد.
2. ناکامی: «قَلَّ مَا تَنْجَحُ حِیلَةُ الْعَجُولِ»؛ بسیار کم اتفاق می‌افتد که تدبیر شتابگر، به پیروزی برسد.[13] تعجیل و شتابزدگی، سبب می‌شود که آدمی، همه جوانب کار را نسنجد و از این طریق، برخی از اسباب موفقیت را از دست می‌دهد و در نتیجه به پیروزی مورد نظر دست نمی‌یابد و ناکام می‌ماند.
3. لغزش و هلاکت: ”‌کَثْرَةُ الْعَجَلِ یزِلُّ”‌‌؛ شتابزدگی زیاد، انسان را می‌لغزاند.[14] و ”‌قَلَّ مَنْ عَجِلَ إِلَّا هَلَک”‌‌؛ کمتر کسی است که شتاب زده باشد و دچار هلاکت نشود.[15] بی تدبیری و شتاب، در بسیاری از امور سبب می‌شود که شتابگر، برخی از موانع و لغزش گاه‌ها را مشاهده نکند و هنگام عمل، گرفتار آن‌ها شود و در نتیجه بلغزد یا به هلاکت افتد.
4. غم و اندوه: «الْعَجَلُ قَبْلَ الْإِمْکَانِ یوجِبُ الْغُصَّة»، شتابزدگی پیش از امکان (کار) سبب اندوه می‌گردد.[16] شادابی و نشاط از ضروریات زندگی آدمی است و با غم و غصه بی مورد نمی‌توان به مقصود خود رسید و نباید آدمی با دست خود شادی و نشاط زندگی را به اندوه تبدیل کند.

امام علی (علیه السلام) پیامدهای دیگری برای عجله ذکر می‌کنند؛ به جهت اختصار از ذکر آن خودداری کرده و مطالعه سر فصلی در همین زمینه که در کتاب ”‌غرر الحکم”‌‌ موجود است پیشنهاد می‌شود. در این به اره، امام صادق (علیه السلام) نیز می‌فرماید: هر که در وقت نامناسب به کاری اقدام ورزد، تمام شدن آن نیز نابهنگام خواهد بود.[17]
[h=2]راه‌های درمان عجله منفی [/h] نقطه مقابل عجله، ”‌تثبت”‌‌ و ”‌تأّنی”‌‌ یعنی درنگ کردن، و با تفکر و تأمل و بررسی همه جوانب کاری انجام دادن است. توجه به پیامدهای زیان بار عجله سبب می‌شود که ما از این صفت دوری کنیم و آرامش و وقار که نقطه مقابل آن است را سر لوحه زندگی‌مان قرار دهیم. در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: مردم را عجله هلاک می‌کند، اگر مردم با تأمل بیشتری کارها را انجام می‌دادند کسی هلاک نمی‌شد.[18] از این روایت استفاده می‌شود که بیشترین ضرر و زیان‌هایی که متوجه انسان‌ها می‌شود، در اثر عجله است.
راه علاج شتابزدگی آن است که ضررهایی که بدان اشاره شد را به یاد آورده و آن گاه ارزش و نیکویی نقطه مقابل آن یعنی وقار و آرامش را که از ویژگی‌های پیامبران و نیکان است به خاطر آورد، پس تصمیم بگیرد که کاری را جز با تأمّل و اندیشه انجام نداده و بردباری را در هیچ وضعیتی از دست ندهد. بعد از آن که شخصی با زحمت و تلاش، مدّتی را به این شیوه عمل کرد، وقار و آرامش، عادت او شده و از عجول بودن دور خواهد شد.

پی نوشت ها :

[1]. ابن منظور محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 11، ص 425، دار صادر، چاپ سوم، بیروت، 1414 ق.

[2]. مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی، ص 60.

[3]. طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، ص 525، انتشارات دار الثقافة، قم، 1414 ق.

[4]. آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ص 473، انتشارات دفترتبلیغات اسلامی، قم، 1366ش.

[5]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص 548، الدار الشامیة، بیروت، 1412 ق.
[6]. طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار، ج 1، ص 334، کتابخانه حیدریه، نجف، 1385 ق.
[7]. آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ص 266، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1366ش.
[8]. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، ص473، انتشارات دفترتبلیغات اسلامی، قم، 1366ش.
[9]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 2، ص 142، ح 3، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش.
[10]. همان، ح 6.
[11]. نهج البلاغة، ص52، خ 5، انتشارات دار الهجرة، قم، بی تا.
[12]. آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم، ص 267، انتشارات دفترتبلیغات اسلامی، قم، 1366ش.
[13]. همان.
[14]. همان.
[15]. همان.
[16]. همان.
[17]. صدوق، محمد بن علی، الخصال، ج1، ص 100، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1403 ق.
[18]. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ص 215، دار الکتب الاسلامیة، قم، 1371 ق.

[="Navy"]

منابع اهل سنت:
سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها،ج4،ص:404،ح1795
شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ج‏6، ص: 83
المدخل إلى السنن الكبرى،ج1،ص:438
المعجم الكبير،ج6،ص:122
سنن الترمذى،ج3،ص435،ح2012
مسند أبي يعلى،ج7،ص:247
مكارم الأخلاق ومعاليها ومحمود طرائقها،ج1،ص:228
شعب الإيمان،ج6،ص:211

و السلام علي من اتبع الهدي[/]

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) منشأ تأنّی و عجله را چنین بیان می‌کند: درنگ، کاری خدایی و شتاب، کاری شیطانی است.
طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار، ج 1، ص 334، کتابخانه حیدریه، نجف، 1385 ق.

[="Navy"]با سلام
اون وقت اين دعاي اللهمّ عجّل لوليّک الفرج چي ميشه؟[/]

عجله درخیر دربین روایات آمد که مطلوب است .درضمن این دعا است برای تعجیل در ظهور امام زمان (عج) که سرآغاز خوبیها است.

عجله یک اسیب اخلاقی است . مانع موفقیت و کمترین این کار مانع درک درستی میشود
قرآن میگه : انسان همیشه عجول بوده

به کار بردن جمله ی «عجله كار شیطان است» همه جا درست نیست، زیرا در كارهاى خیر به ما سفارش كرده ‏اند كه عجله كنید، از جمله:
1 ـ سعى كنید جوانان و بخصوص دختران را خیلى زود به ازدواج در بیاورید.
2 ـ در سلام‏ دادن به دیگران پیش دستى كنید.
3 ـ تا دیگران افكار انحرافى خودشان را به نسل شما تزریق نكرده‏اند، شما پیش دستى كنید و به تعلیم صحیح فرزندانتان مبادرت ورزید.
4 ـ در رفتن به مسجد و اقامه‏ى نماز عجله كنید.
5 ـ در آشتى دادن میان كسانى كه با هم قهر و دشمنى دارند، عجله كنید.
6. در پذیرایى از مهمان عجله كنید.
7. در پرداخت زكات بهتر است همان روز برداشت، حق محرومان داده شود.

رسولُ اللّه صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم :

إنَّ اللّه‏َ يُحِبُّ مِنَ الخَيرِ ما يُعَجَّلُ .

پيامبر خدا صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم :
خداوند كار خيرى را كه با شتاب صورت گيرد ، دوست دارد .
الكافي : 2 / 142 / 4 منتخب ميزان الحكمة : 358

[="Navy"]سلام

العجلة من‏ الشيطان‏ الّا في خمس: إطعام الطعام اذا حضر ضيف و تجهيز الميّت اذا مات و تزويج البكر اذا أدركت و قضاء الدين اذا وجب و التوبة من الذنب اذا أذنب‏

سفينة البحار، ج‏5، ص: 180[/]

با سلام

استاد جوادي آملي در ذيل آيه «و لا يحزنک الّذين يسارعون في الکفر» (176 آل عمران) مطلب جالبي دارند که به استحضار مي‌رسد:

سرعت و عجله مي‌توانند ممدوح يا مذموم باشند. سرعت در خير مانند «شرح صدر» است:

شرح صدر درباره ايمان، ممدوح است: «فمن يُرِدِ اللهُ أن يهديَه يشرح صدرَهُ للإسلام»

و درباره کفر، مذموم است: «ولکن مَن شَرَحَ بالکفر صدراً فعليهم غضب مِن الله»

عجله نيز هم در کار خير استعمال مي‌شود و هم در کار شر، بنابراين عجله همواره مذموم نيست.

عجله در خير مانند آنچه درباره وعده الهي مطرح است: «وعَدَکُم اللهُ مَغانمَ کثيرةً تأخذونها فعجّلَ لکم هذه» (فتح: 20)

عجله‌ي حضرت موسی(ع) که قبل از قوم خود به طرف ميقات خدا حرکت کرد: «وما أعجلک عن قومک يا موسی» (طه: 83)

و عجله‌ي آن حضرت براي جلب رضايت الهي: «و عجِلتُ إليک ربِّ لترضی» (طه: 84)

و عجله‌ي در شر مانند آنچه درباره وعيد خدا براي چشيدن عذاب طرح مي‌شود: «ويستعجلونک بالعذاب و لن يخلف الله وعده»

در آيه شريفه «ولو يعجّل الله للنّاس الشرّ استعجالَهم بالخير لقُضي إليهم أجلُهم» هر دو گونه عجله آمده است.

در قرآن با دو واژه از مردم خواسته شده است تا در کار­های نیک و پسندیده مشارکت فعال و سازنده داشته باشند. این دو واژه عبارتند از "سبقت" و "سرعت". بازشناسی مفهوم این واژگان در تبیین صحیح مشارکت نقش ویژ­ه­ای را ایفا خواهد نمود.

"سبقت" در لغت به معنای پیشی گرفتن در راه، کار، فکر و علم است[1] و "سرعت" عبارت است از شتاب داشتن؛ این معنی هم در اجسام کاربرد دارد و هم در کارها.[2] نقطه مقابل آن، واژه­ی " بُطء" به معنای کندی است.

سبقت در کار خیر و سرعت داشتن در آن، از صفات پسندیده به حساب می­آیند اما عجله در کار­ها چه کار خوب باشد و چه بد، از صفات نکوهیده و ناپسند است. دلیل آن هم نکته­ی لطیفی است که در معنای عجله نهفته است. راغب می­گوید: «مقصود از عجله، خواستن چیزی است که هنوز موعدش فرا نرسیده است.»[3]

تفاوت "سرعت" و "سبقت" در کارها
سرعت به معنای شتاب است. در این جا سخن از این است که بی­توجه به دیگران هر کسی خود می­بایست در کار­های نیک و خیر شتاب ورزد و تأنّی و مکث و درنگ نکند. وقتی گفته می­شود که در کاری باید شتاب داشت، توجه به خود فرد و عملکرد او نسبت به کاری است که باید انجام دهد و در حقیقت سرعت در کار، در حوزه­ی فردی مطرح می­شود.
در مسابقه و پیشی­گرفتن چنان که از خود واژه ظاهر است، نوعی نسبت در آن نهفته است. از این رو ارتباط نزدیکی با مسایل اجتماعی پیدا می­کند. به این معنا که هر کسی می­بایست خود را با دیگری مقایسه کرده و بسنجد و در کار­های نیک و پسندیده بکوشد تا از دیگری سبقت گیرد. به دیگر سخن اگر دو تن می­توانند کاری نیک و خیر انجام دهند، هریک می­بایست تلاش کند که زودتر از دیگری به آن اقدام کند.[4]

آیات مربوط به سبقت در کار­های نیک
کسانی که برای رسیدن به قُرب خداوند لحظه شماری می­کنند؛ کسانی که ایمان به روز واپسین دارند و معتقدند که بازگشت همه به سوی خداست و بلاخره کسانی که لحظه­های غفلت و کوتاهی برای جلب رضایت معبود را جایز نمی­شمارند و آن را عقب ماندن از غافله­ی مشتاقان معبود می­دانند، همواره خواهان پیش­گام بودن در این مسیر هستند.[5]
به همین دلیل است که فرشتگان،[6] پیامبران[7] و بندگان صالح خدا[8] در قرآن به این ویژگی ستوده شده­اند که در کار­های نیک از پیشی­گیرندگانند.
به جز گروه نخست که همواره جویای پیشگامی در این مسیر می­باشند، خداوند دیگر بندگان و ایمان­آورندگان را نیز تشویق به سبقت در کار­های خیر می­کند:

[2]. قرشى، سید على­اكبر­؛ قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش، چ ششم، ج3، ص255 و راغب­اصفهانی، حسین؛ الفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان، دمشق-بیروت، انتشارات دارالعلم، 1412ق، چ اول، ص407.

[3]. راغب اصفهانی، همان، ص548.

[4]. ر.ک: طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقرموسوی همدانی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1374، چ پنجم، ج19، ص290.

[5]. مومنون/57-61.

[6]. نازعات/4.

[7]. انبیاء/90

[8]. آل­عمران/114 و توبه/100.

[9]. مائده/48.

[10]. بقره/148.

[11]. سیدرضی، محمد؛ نهج­البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات مشهور، 1379، چ اول، ص91.

[12]. سیدرضی، همان، ص371.

[13]. ر.ک: مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1389ش، ج27، ص804- 805.

[14]. ابن­فهدحلّی، احمد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی، قم، دارالکتاب اسلامی، 1407ق، چ اول، ص106.

[15]. پاینده، ابوالقاسم؛ نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول­(ص) ، تهران، دنیای دانش، 1382ش، چ چهارم، ص370-371.

[16]. آقاتهرانی، مرتضی؛ اهمال کاری (تعلل ورزیدن)؛ بررسی علل، راه کارها و درمان، مجله معرفت، شماره64، فروردین 82، ص40.

[17]. کلینی، محمد؛ الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1362، چ دوم، ج2، ص142-143.

[18]. همان.

[19]. همان.

[20]. مومنون/60-61.