جمع بندی دعای ذهنی

بسم الله الرحمن الرحیم
سلام علیکم؛
ضمن تبریک سال نو، سخن خوش را با کلام الله آغاز می‌کنم:
«قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرينَ» (63)
ترجمه: بگو چه كسى مى‏رهاند شما را از تاريكى‏هاى صحرا و دريا، مى‏خوانيد او را به زارى و پنهانى، و مى‏گوئيد: اگر خدا برهاند ما را از اين شدايد، البته از شكرگزاران خواهيم بود.
برای توضیح مطلب، ابتدا، عین کلماتی را که در ترجمه تفسیر المیزان آمده است، را نقل می‌کنم:‌
«" تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً"- بطورى كه راغب در مفردات گفته" تضرع" به معناى اظهار ضراعت و درماندگى است. به همين جهت در مقابل آن،" خفية" را به كار برده كه معناى پوشيدگى است. بنا براين، تضرع در دعا عبارت است از اظهار و علنى ساختن آن، و خفيه در آن عبارت است از اخفا و نهان داشتن آن.
آرى وقتى مصيبتى به انسان مى‏رسد، نخست در خفا و به طور مناجات، نجات خود را از خداوند مى‏طلبد، و آن گاه كه دعاى نهانى اثر نكرد و مصيبت رو به شدت گذاشت و آثار نوميدى و انقطاع از اسباب هم كم كم نمايان شد، آن وقت است كه ديگر ملاحظه اطرافيان خود را نكرده و از اينكه مردم به ذلت و درماندگيش پى مى‏برند، پروا ننموده و علنا گريه و زارى را سر مى‏دهد.
پس كلمه" تضرع" و" خفيه" مطلب را از جهتى ديگر نيز تعميم مى‏دهد و آن همان كوچكى و بزرگى مصيبت است».[1]
جناب علامه طباطبایی، یکی از وجوه تفاوت بین دعای نهانی و آشکارا را در خاستگاه آن ها جستجو کرده است. با این تصویر، تصور ما از دعا، اینگونه خواهد شد که دعا درخواست و طلبی حقیقی است که برآمده از پی‌بردن به عجز و نیاز و مسکنت واقعی بنده می‌باشد. از همین منظر، به هر میزان بنده، به عجز ذاتی خویش بیشتر پی برد، بر شدت و حِدَّت این درخواست و طلب افزوده خواهد شد به طوری که حتی ملاحظه پیرامون خویش را هم نکرده و تنها و تنها به فکر مطلوب خویش است.
در این شرایط، اساسا ریا و خودنمایی در میان نخواهد بود؛ چرا که خودنمایی از سوی کسی معنا و مفهوم می‌یابد که خود را در وضعیتی ایده‌آل و مطلوب می‌بیند اما با این تصویری که از تضرع و دعای آشکارا ارائه شد، چنین وضعیتی بی‌معناست.
می‌توان با یک تقسیم بندی، دعا کنندگان را به دو دسته‌ی «دعا کننده واقعی» و «غیر واقعی» (صوری) تقسیم کنیم؛ که دعا کنندگان واقعی، همان کسانی اند که در آیه شریفه بدان اشاره شده است.
در حقیقت، تضرع که در آیه شریفه به دعای آشکارا و علنی تطبیق شده است، در اثر حاد شدن نیاز و مسکنت پیش آمده است و فرض ما هم بر آن است که چنین نیاز و مسکنت حادی، واقعی و نفس‌الامری است. بنا براین، همانطور که یک مادر، در اثر گم شدن فرزند خویش، با فریاد‌ها و گریه‌ و زاری، عطش و احساس درونی خویش را بیرون ریخته و کاری به نگاه اطرافیان ندارد و اصلا انگیزه ریا و به رخ کشیدن، در آن لحظات به مخیله‌ی وی خطور نخواهد کرد؛ انسانی که به این درک رسیده که فقیر و محتاج است و برای ادامه حیات روحی خویش نیازمند اموری است، چنین حالی را خواهد داشت و در طلب و درخواست، کاری به اطرافیان خویش نخواهد داشت.
در حقیقت، این طرز نگاه، راهکاری بود برای رهایی از ریایی گشتنِ دعای آشکارا و علنی.

نکته دیگر آن که با توضیحاتی که در ذیل آیه بیان شد، روشن گردید که دعای آشکارا ارزشمندتر از دعای نهانی و پنهانی است؛ زیرا برآمده از عجز و مسکنت بیشتر است و از طرفی، بروز چنین حالتی از جانب بندگان، بیشتر مورد پسند خداوند است.

---

[/HR][1]. ترجمه تفسیر المیزان، ج7، ص 189.

مطمئنا هر گونه اتفاقی که باعث گردد انسان از درون با حضرت حق ارتباط پیدا کند، مبارک و پسندیده است؛ همچنین، این ارتباط به هر میزان بی‌شائبه‌تر و خالص‌تر باشد، اثربخش‌تر خواهد بود پس فرض مطرح شده، مورد اعتنا و مطلوب است.
یکی از حکمت‌های دعا آن است که دعا بهانه‌ای است برای توجه انسان به حضرت حق.

با سلام خدمت جنابعالی؛
در مورد قسمت اخیر فرمایشتون، بنده در پست‌ ابتدائی، مطالبی را به عرض رساندم؛ اما فرضی که پرسشگر محترم در نظر دارند آنی است که با دعای آشکارا، دعا بوسیله ریا، دچار منقصت شده در نتیجه، آن اثری که از دعا متوقع است، مترتب بر آن نخواهد گشت؛ بنابراین، بهتر است شخص مورد فرض سؤال، تا قبل از آن که در چنین عرصه‌هایی قوت لازم را پیدا نکرده، در فراخنای خویش، چنین حسنه‌ای را انجام داده تا به آثار مترتب بر آن دست یابد.
بله، اگر بتواند نیت خویش را خالص و بی‌شائبه‌ی ریا و خودنمایی گرداند، با توجه به آیه‌ی شریفه‌ مذکور در پستهای گذشته، اظهار و افشای چنین دعای برخاسته‌ از باطن، بهتر و پسندیده‌تر است و مضاف بر داشتن آثاری جوانحی، آثار جوارحی نیز خواهد داشت.

بسم الله الرحمن الرحیم

سؤال:
ارزش دعای ابراز شده با زبان نسبت به غیر آن (دعای ذهنی) چگونه است؟
آیا دعای مخفی به انگیزه‌ پرهیز از ریا، همان ارزش دعای آشکار را دارد؟

پاسخ:
مقدمه:
از دغدغه‌های مخلصین، نیفتادن در دام شیطان از منظر اعمال عبادی ریایی است. «دعا» یک عمل عبادی تلقی می‌گردد که نباید در آن غیر خدا را شریک ساخت و گرنه نه تنها تأثیر مثبتی بر ایمان و سعادت ما نخواهد داشت، بلکه به عکس، در دوری ما از مسیر سعادت و نجات مؤثر است. حال این سؤال مطرح است اگر به جهت پرهیز از ریا (= دعای ریایی) مانع از ابراز دعا به صورت آشکارا شویم، آیا می‌توان گفت به همان اندازه که از دعای آشکار اما خالص، بهره‌مند می‌شویم از دعای نهانی نیز بهره‌مند می‌شویم؟ و همچنین، اگر دعای نهانی به انگیزه‌ی حذر از افتادن در دام ریا، نقص و ضعفی برای دعاکننده به حساب ‌آید (به دلیل آن که در مقابل این لغزندگی، فاقد اهرمهای نگهدارنده و بازدارنده بوده، از ریشه خیال خود را راحت کرده و در این لغزشگاه وارد نشده است و در صورتی که دعای آشکارا، آثار و برکات بیشتری نسبت به دعای نهانی داشته باشد، از این فوائد مازاد بی‌بهره خواهد ماند)، چگونه می‌توان آن را درمان کرد؟
تحلیل دعا:
روشن است اگر شخص با دعا کردن گرفتار «ریا» شود، دعای نهانی برای این شخص برتر از دعای آشکار اما ریایی خواهد بود. اما این که در وضعیتی برابر یعنی در موضعی که شخص دعا کننده با آشکار ساختن دعا گرفتار ریا نشود، کدام یک از دعای آشکار یا نهان ارزشمندتر است سخنی دیگر است.
در وضعیت و موقعیتی یکسان یعنی عدم ریا در هر یک از دعای آشکار و مخفی، دعای آشکار مربوط است به مصیبت‌ها و گرفتاری‌های شدیدتر و حادتر؛ و دعای مخفی مربوط است به درخواست‌های غیر حاد و شدید. پس وضعیت درماندگی و مسکنت شخص است که هر یک از دعای آشکار و نهانی را اقتضا می‌کند.
بیان مطلب: «دعا» عکس‌العملی فطری در مقابل درک عجز و فقر ذاتی انسان است. دعا کننده، با فهم این که از خود چیزی نداشته و همه چیز از سوی مالک حقیقی به دست او خواهد رسید، در مقام طلب و درخواست برآمده و با لسان نهان و آشکار، و با انگیزه‌ی رفع درماندگی و مسکنت خویش، دست به دامان صاحب قدرتی مطلق و بی‌نهایت می‌شود. در حقیقت، چنین عکس‌العملی به مقتضای حقیقت و واقعیتِ «طبیعت انسان» می‌باشد و اگر در متون دینی هیچ امری مبنی بر مطلوبیت دعا و درخواست از خداوند نمی‌بود، طبیعت انسانی چنین اقتضائی را داشت و حُسن و ضرورت آن از این منظر به راحتی قابل تبیین بود.
با همین نگاه برون‌دینی و عقلی، می‌توان گفت دعای آشکارا ارزش بیشتری نسبت به دعای نهانی دارد؛ با این توضیح که، به میزان درک بیشتر مسکنت و عجز ذاتی، این درخواست، شدت و حِدّت بیشتری می‌یابد و این فزونی، از آن جا که اقتضاء و عکس‌العمل ذاتی انسان در راستای فقیر محض بودن انسان است، خالی از نفس‌الامر و واقعیت نمی‌باشد. به بیان دیگر، عکس‌العمل‌های طبیعی اعم از جسمانی و روحانی، منافعی را به همراه دارند، مقدار و اندازه‌ی منافع به دنبال‌آمده، در گرو عوامل پیدایش این عکس‌العمل‌های طبیعی اند؛ مثلاً به هر میزان، عوامل پیدایش ترس از موضوعی قوی‌‌تر باشد، عکس العمل آن یعنی ترس نیز بیشتر است و در نتیجه، آثار مثبت این ترس بیشتر خواهد بود؛ در واقع، چون نیاز بیشتری به این آثار هست، به صورت خودکار، پدیده‌ی «ترس» افزایش می‌یابد تا از آثار و برکات آن استفاده گردد.
این سخن به این معناست که «دعا» قبل از آن که یک عمل جوارحی باشد، یک «حال» است؛ حالی که از درون انسان جوشش کرده است. از این منظر، هر قدر عامل پیدایش این «حال» که همان معرفت و پی‌بردن به عجز ذاتی و فقر وجودی است بیشتر باشد، صداقت و حقانیت این حال پررنگ‌تر خواهد بود در نتیجه، معنا نخواهد داشت در عین حال که شخص به عجز ذاتی خود و دیگرانی که مثل او عین ربط به مبدأ هستی بخش اند، پی‌برده ‌است، اولاً عملی (مانند دعا) را از روی ریا انجام دهد (در حقیقت کسی که با دعا کردن، مرتکب ریا گشته، نفهمیده که دعا اصلا برای چیست و به چه کار می‌آید. چنین کسی، صورت ظاهری و کالبد دعا را از آن خود کرده در حالیکه عملش فاقد مغز و روح است)؛ و ثانیاً در مقام خاموش کردن این نیاز، از صحیح‌ترین و به جاترین گزینه استفاده نکند؛ یعنی آنجا که نیاز است دعای آشکار نیاز و مسکنت وی را برطرف سازد، از دعای نهانی استفاده کند و بالعکس.
بنابراین، از یک سو، چگونه ممکن است کسی با دعای آشکارا مرتکب ریا شود در حالیکه،‌ از پشتوانه‌ی حال دعا برخوردار است. از سوی دیگر، چطور ممکن است کسی از عجز ذاتی و نیاز و درماندگی شدید خود با خبر شود، اما این عجز ذاتی تا زبان قال او را پوشش ندهد. مگر نه این که تبدلات روحی درونی از قبیل ترس، ألم، لذت و شادی در صورتی که قوی باشند، بروز حسی در کالبد فیزیکی انسان نیز دارند؛ همچنین، حال دعا که امری درونی است، اگر قوی باشد، طبیعتاً بروز بیرونی و آشکار خواهد داشت؛ مگر آن که عواملی درونی (و نه بیرونی) از این هویدایی جلوگیری کرده، در عین حال که درون، مالآمال از حال «دعا» است، در بیرون نشانی از این حال نباشد.
در تأیید مباحث فوق، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه‌ی «قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَة» (انعام/ 63) می‌فرماید:
«آرى وقتى مصيبتى به انسان مى‏رسد، نخست در خفا و به طور مناجات، نجات خود را از خداوند مى‏طلبد، و آن گاه كه دعاى نهانى اثر نكرد و مصيبت رو به شدت گذاشت و آثار نوميدى و انقطاع از اسباب هم كم كم نمايان شد، آن وقت است كه ديگر ملاحظه اطرافيان خود را نكرده و از اينكه مردم به ذلت و درماندگيش پى مى‏برند، پروا ننموده و علنا گريه و زارى را سر مى‏دهد»[1]

نتیجه‌‌گیری:
در یک موقعیت مساوی، یعنی موقعیتی که حال دعا به عنوان پشتوانه‌ی دعای لفظی موجود است آشکار سازی و عدم آشکار سازی دعا از طریق زبان و غیر زبان به حال شخص دعا کننده و درجه‌ی مسکنت وی وابسته است و هیچ تفاوتی در این قسمت ندارند؛ یعنی، بهترین کیفیت در دعا، رعایت حال شخص دعا کننده است؛ اما با قطع نظر از این خاستگاه، می‌توان علنی ساختن دعا را به دلیل جلب مصالح و فوائد بیشتر برای انسان نسبت به دعای ذهنی و درونی، ارزشمند‌تر دانست. برخی از این مصالح بیشتر عبارت اند از: همسویی بیشتر با حال بندگی و فقر و مسکنت شایسته یک عبد در مقابل غنی مطلق و همچنین، تهذیب نفس انسان از تکیر و غرور در مقابل پروردگار.

منابع
[1]. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ترجمه‌ موسوی همدانی، ج7، ص 190.