جمع بندی جبر در اختیار و مسئولیت

[="Tahoma"][="Black"]

با عرض سلام

مقدمه؛ اکراه به معنای وادار کردن کسی به انجام کاری است که ترک آن برای او ضرر شخصی داشته و یا ضرری متوجه نزدیکان او شود.⁽¹⁾ اجبار نیز از نظر لغوی مترادف اکراه است اما از نظر اصطلاحی با آن تفاوت دارد، به طوری که اجبار باعث سلب اراده و اختیار شخص مجبور می شود، در حالی که شخص اکراه شده اینطور نیست. از سوی دیگر در اکراه معمولا تهدید و ترساندن وجود دارد. برای روشن تر شدن بحث و برای تفکیک اجبار و اکراه فرض کنید چند نفر شخصی را از زمین بلند کرده و داخل استخر بیاندازند و همان افراد نفر دومی را تهدید به پریدن داخل استخر کنند که اگر این کار را نکند، او را کتک خواهند زد و بر اثر این تهدید شخص دوم داخل استخر بپرد. صورت اول مثال اجبار است و صورت دوم، اکراه.

با توجه به مقدمه مذکور، جبر و اختیار دو مفهوم مقابل و ضد یکدیگر هستند و اجتماع آنها در زمان و مکان واحد ممکن نیست، بلکه ممکن است با هم در مورد خاصی تزاحم داشته باشند، به این معنی که یکی آمده و دیگری را دفع کند. پس جبر در اختیار معنا ندارد، مگر اینکه منظور، سلب اختیار در برخی موارد باشد که بر اساس تفکر امامیه مبتنی بر روایت «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ وَ لَكِنْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْن‏»⁽²⁾ مانعی نداشته و صحیح است.

بر اساس مطالب گذشته مثالهای شما مصداق اکراه هستند نه اجبار که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

پی نوشت ها:
1. خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، (1377)، قم، داوری، ج1، ص686.
2. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج1، ص160.

[/]

بررسی مثالها:

قبل از طرح مثالها، توجه به این نکته لازم است که در صورت تزاحم بین دو امر و اجبار انسان به انتخاب یکی از آنها، قاعده اهم و مهم جاری خواهد شد. مثلا اگر شخصی در حال غرق شدن است و نجات او مستلزم عبور از ملک غصبی باشد، نجات جان انسان مهمتر از عبور از ملک غصبی است و انسان باید غریق را نجات دهد.

مثال اول: این مثال تزاحم بین دورغ گفتن و کشتن است و از آنجایی که اکراه است، اختیار سلب نشده و انسان باید مورد اهم را انجام دهد و مهم را کنار بگذارد.
مثال دوم: تزاحم بین حفظ جان و دزدی است که باز هم مورد اهم که همان حفظ جان باشد، مقدم است.
مثال سوم: این مثال هم مانند دیگر مثالها مصداق اهم و مهم است.

اما سوال اصلی: اختیار در این موارد چگونه توجیه می شود؟
همانطور که در تعریف اجبار و اکراه گذشت، در اکراه، اختیار انسان سلب نشده است، بلکه محدود شده و انسان باید بین اهم و مهم یکی را انتخاب کند. بنابراین اصلا جبری وجود ندارد تا نوبت به توجیه آن برسد.

[="Tahoma"][="Black"]سلام

همانطور که عرض شد، در این موارد قاعده اهم و مهم اجرا می شود:

عامل;991932 نوشت:

قبل از طرح مثالها، توجه به این نکته لازم است که در صورت تزاحم بین دو امر و اجبار انسان به انتخاب یکی از آنها، قاعده اهم و مهم جاری خواهد شد. مثلا اگر شخصی در حال غرق شدن است و نجات او مستلزم عبور از ملک غصبی باشد، نجات جان انسان مهمتر از عبور از ملک غصبی است و انسان باید غریق را نجات دهد.

و در صورت عمل به مورد اهم، مهم به کلی ساقط می شود، یعنی کسی که برای نجات جان شخصی که در حال غرق شدن در استخر خانه خود است، اقدام می کند، اگر چه از ملک غصبی عبور می کند، اما این کار او گناهی برایش ندارد. به عبارت دیگر در صورت تزاحم دو عمل، انجام یکی که اهمیت بیشتری دارد، دیگری را از میدان خارج می کند.
در مثال شما هم حفظ جان مهمتر از دروغ گفتن است و اتفاقا گالیله کار معقولی کرده است. البته در برخی موارد ممکن است راست گفتن از جان انسان هم مهمتر شود، مانند موردی که دروغ یک نفر باعث خسارات جبران ناپذیری برای مثلا یک ملت شود. در هر حال این موارد بستگی به شرایط دارد.
نکته دیگر اینکه انسان تا جایی مجاز به حفظ جان است که جان دیگری را به خطر نیاندازد، مثلا اگر کسی شما را مجبور به کشتن دیگری کند و تهدید کند اگر او را نگشید، شما را می کشد، شما حق کشتن دیگری را ندارید.

تذکر پایانی: هیچ کدام از این موارد اصل اختیار را نقد نمی کند، بلکه در برخی شرایط و موارد تزاحمی بین اختیار و شرایط موجود پیش می آید که اختیار محدود می شود. بین محدود شدن اختیار و نبود اختیار فرق زیادی وجود دارد.
[/]

[="Tahoma"][="Black"]سلام
کم کم داریم از بحث دور می شویم!
بحث ما روی مثال های متعدد نیست بلکه مثال برای فهم مساله بود، حالا مثالها شدند اصل مساله!
ببینید شما فرمودید که آیا جبر در اختیار داریم یا نه؟ بنده عرض کردم این جمله معنا ندارد و ما اگر مجبور باشیم دیگر اختیار نداریم و گاهی این دو عنوان در تضاد هم بوده و یکی دیگری را دفع می کند. که البته دفع اختیار در بعضی موارد نیز به معنای نفی مطلق اختیار نیست و ما قائل به امر بین الامرین هستیم.
این اصل بحث بود، اما در مورد اکراه هم بنده عرض کردم باید انسان اهم و مهم را در نظر بگیرد و بهترین انتخاب را بکند تا ضرر کمتری برایش داشته باشد. در این زمینه مثلا حفظ جان تاکید زیادی دارد و بر بیشتر موارد حرام غلبه دارد، اما همین حفظ جان هم در برخی موارد که جان دیگری در خطر باشد، یا اصل مهمتری مانند حفظ دین در بین باشد، باید کنار گذاشته شود.
برای بهتر فهمیدن اهم و مهم باید بحث دیگری را شروع کرد تا این تاپیک از بحث اصلی خود منحرف نشود.

حق با شماست و برای این مطلب باید بحث دیگری را شروع کرد...
اما به طور مختصر بنده به سوالهای شما پاسخ می دهم.

ما از شرایط او باخبر نیستیم اما این تصمیم هم به میزان درک و اعتقاد او بستگی دارد، به عبارتی ما یک اصل کلی داریم که اهم را باید انتخاب کرد و ممکن است شخصی در یک شرایط خاص قرار گیرد و تصمیمی بگیرد. قضاوت این تصمیم نیاز با درک شرایط او دارد. ممکن است با توجه به اولویت هایی که در ذهن او بوده است، نزد خداوند عذر داشته باشد. اما اصل کلی در چنین مواردی تقیه و حفظ جان است.

قطع کردن دست شرایطی دارد که باید دزدی از حرز باشد و میزان آن هم از باید بیش از چهار و نیم نخود طلای مسکوک باشد، دزدی در زمان قحطی نباشد و ... معمولا این شرایط برای دفع گرسنگی اتفاق نمی افتد.

این مورد هم در همین سایت مکرر بحث شده و اگر یه سرچ بفرمایید مطالب زیادی پیدا می کنید، اما به طور خلاصه امام می دانست که کشته می شود و حفظ دین مهم تر بود و برای این امر اهم جان خود را فدا کرد.
[/]

[="Tahoma"][="Black"]سلام

دوست عزیز بنده ناراحت نیستم@};-
از نظر علمی مثال از جهتی انسان را نزدیک می کند و از جهتی دور
وقتی مثال خوب است که اصل مطلب فراموش نشود، هر کدام از مثالهای شما یک تاپیک است.
تا جایی هم که بحث به حاشیه نرود، بنده به طور مختصر پاسخ می دهم.

اکراه مفهوم خیلی مشکلی نیست، در اجبار و اکراه کاری انجام می شود که خلاف میل انسان است، اما در اجبار فعل انسان دخیل نیست، مثل اینکه انسان را از بلندی پرت کنند پایین، ولی در اکراه فعل انسان دخیل است، مانند اینکه کسی را تهدید کنند و او خود از بلندی پایین بپرد.
حالا بین این دو عنوان، اجبار قوی تر است، چرا که انسان کاملا سلب اراده شده است.

در اکراه شما مخیر به انجام کاری هستید که باید بر اساس قاعده اهم و مهم، کاری که ضرر کمتری دارد را انتخاب کنید، حالا ممکن است کسی در آن لحظه درست یا غلط انتخاب کند، ما با افراد کار نداریم(که مثلا برونو درست انتخاب کرد یا نه و ...) بلکه با قاعده کار داریم. بر اساس قاعده باید جلوی ضرر زیاد را گرفت. حالا اینکه خدا چه معامله ای با شخص اکراه شده می کند، این بر اساس شرایط انسان است، ممکن است کسی در شرایط اکراه که قرار می گیرد، نتواند درست انتخاب کند و بین بد و بدتر، بدتر را انتخاب کند. خداوند تمام شرایط او را در نظر می گیرد و ممکن است کسی را که تحت شرایط پرفشار انتخاب غلطی کرده را بیامرزد. بنابراین قضاوت خدا یک بحث است، قاعده در اهم و مهم یک بحث دیگر که نباید خلط شوند.
[/]

پرسش:
در برخی موارد انسان مجبور است بین دو انتخاب یکی را برگزیند، آیا این موارد مصداق جبر در اختیار هستند؟

پاسخ:
مقدمه؛ اکراه به معنای وادار کردن کسی به انجام کاری است که ترک آن برای او ضرر شخصی داشته و یا ضرری متوجه نزدیکان او شود.(1) اجبار نیز از نظر لغوی مترادف اکراه است اما از نظر اصطلاحی با آن تفاوت دارد، به طوری که اجبار باعث سلب اراده و اختیار شخص مجبور می شود، در حالی که شخص اکراه شده اینطور نیست. از سوی دیگر در اکراه معمولا تهدید و ترساندن وجود دارد. به عنوان مثال اگر چند نفر شخصی را از زمین بلند کرده و داخل استخر بیاندازند، مصداق «اجبار» می شود و اگر همان افراد نفر دومی را تهدید به پریدن داخل استخر کنند که اگر این کار را نکند، او را کتک خواهند زد و بر اثر این تهدید شخص دوم، خود را داخل استخر بیاندازد، مصداق «اکراه» خواهد بود.

با توجه به مقدمه مذکور، جبر و اختیار دو مفهوم مقابل و ضد یکدیگر هستند و اجتماع آنها در زمان و مکان واحد ممکن نیست، بلکه ممکن است با هم در مورد خاصی تزاحم داشته باشند، به این معنی که با ورود یکی، دیگری دفع می شود. پس جبر در اختیار معنا ندارد و مواردی که انسان بین دوراهی قرار می گیرد و باید بین آنها یکی را انتخاب کند، مصداق اکراه است نه اجبار.

نکته: در صورت تزاحم بین دو امر و اجبار انسان به انتخاب یکی از آنها، قاعده اهم و مهم جاری می شود. مثلا اگر شخصی در حال غرق شدن است و نجات او مستلزم عبور از ملک غصبی باشد، نجات جان انسان مهمتر از عبور از ملک غصبی است و انسان باید غریق را نجات دهد. بر همین اساس، مثالهایی مانند: مخیر کردن انسان بین دروغ گفتن و کشته شدن دیگری؛ یا بین دزدی و از گرسنگی مُردن و ... بر مبنای اهم و مهم باید عمل کرد و موردی که اهمیت بیشتری دارد را انتخاب کرد. بنابراین در مثال اول، حفظ جان انسان مهمتر از دروغ گفتن است، یا حفظ جان و نجات از مرگ مهمتر از دزدی است. البته به دلیل ضرورت داشتن عمل به اهم، انسان با ارتکاب مهم، معذور است و این عمل، عِقابی در پی نخواهد داشت.

بنابراین همانطور که در تعریف اجبار و اکراه گذشت، در اکراه، اختیار انسان سلب نشده است، بلکه محدود شده(بین محدود شدن اختیار و نبود اختیار فرق زیادی وجود دارد) و انسان باید بین اهم و مهم یکی را انتخاب کند. بنابراین اصلا جبری وجود ندارد تا جبر در اختیار معنا داشته باشد.

پی نوشت:
1. خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، (1377)، قم، داوری، ج1، ص686.