جمع بندی حدیث حساب و سریع الحساب بودن خداوند

بسم الله الرحمن الرحیم

پرسش:
سلام. در روایتهای معاد، گاهی توسط علما روایاتی نقل می شود مبنی بر اینکه در روز قیامت محاسبات مردم به این شکل است که فرد به صورت طولانی مورد حسابرسی قرار می گیرند و این برای برخی ملال آور می شود تا جایی که مایل هستند که به جهنم بروند ولی حسابرسی ادامه پیدا نکند.
آیا این روایت، دقیقا در اسناد آمده است؟
اگر این روایت در اسناد حدیثی آمده است، چگونه سخن قرآنی مبنی «سریع الحساب بودن خدا» و با معادشناسی اسلامی که می گوید فرد در قیامت با صورت و نتیجۀ عملش روبرو می شود، و اینطور نیست که مجازات به صورت قراردادی باشد، سازگار است؟(اگر قرار باشد ابتدا یک حساب طولانی انجام بشود و بعد بگویند بفرما این صورت عملت، این حالت قراردادی دارد و نه حالت نتیجه.

پاسخ
با سلام خدمت شما و دیگر کاربران گرامی
در این باره می توان به مطالبی که در پی می آید اشاره کرد:
1.باید گفت هیچ کسی تا زمانی که در این جهان به سر می برد، از اسرار آن جهان آگاه نخواهد شد.
2.اولین مواجهه انسان با اسرار عالم دیگر پس از مرگ و با ورود به جهان برزخ آغاز و البته هنگام برپایی قیامت این مشاهده کامل می شود.این صحنه عظیم و ترس ناک است.
3.دادگاه قیامت و حساب رسی های طولانی آن، یک رخ داد همگانی برای موجودات مکلف و و دیگر موجوداتی است که به تدبیر الهی حشر و نشر را درک می کنند تا بدانند به چه دلیل در انتظار حکم خدا ایستاده اند.
به این تعبیر هشدار دهنده قرآن توجه کنیم که از طولانی شدن روز قیامت خبر می دهد:
"تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ في‏ يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسينَ أَلْفَ سَنَةٍ"(1) فرشتگان و روح (فرشته مقرّب خدا) به سوى او عروج مى ‏كنند در آن روزى كه مقدارش(زمانش) پنجاه هزار سال است.
پس معلوم می شود قیامت،دادگاه حساب رسی است.محاسبه ای که به طور عمد طولانی خواهد بود. نه که خدا نتواند به حساب بندگانش به طور هم زمان برسد که در روایات آمده است همان زمانی که به اعمال بنده ای رسیدگی می شود، بنده ای دیگر در حال محاسبه است که البته این می تواند یکی از تفاسیر سریع الحساب باشد.
بیان یک روایت:
به این روایت از معصوم سلام الله علیه دقت کنیم:
أنه تعالى يحاسب الخلائق كلهم في مقدار لمح البصر"(2)خدای متعال حساب همه بندگان را در يك چشم بر هم زدن مى ‏رسد.
4.امام صادق سلام الله علیه فرمود: آگاه باشيد! به حساب خودتان برسيد قبل از آن كه به حساب شما برسند. همانا در قيامت پنجاه موقف هست كه هر موقفى هم چون هزار سالى است كه شما مى‏ شماريد. سپس اين آيه را تلاوت فرمود:" في‏ يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسينَ أَلْفَ سَنَةٍ" در روزى كه مقدارش، پنجاه هزار سال است.(3)
5.دادگاه قیامت حاکمی جز خدا نخواهد داشت.
عظمت آن محکمه و حاکمش آن گاه هویدا خواهد شد که انسان ها را در وادی محشر به ایستادن در برابر محکمه الهی مجبور می کنند تا بداند اولین موقفی که در آن قرار گرفته چه اندازه با زمانی که در دنیا به سر برده است متفاوت و پاداش و جزای آن سرا به چه کیفتی خواهد بود.
البته صحرای محشر برای مومنین دلهره آور نیست و زمان برای او سخت نخواهد گذشت. بلکه مطابق با کلام خدا حسابی آسان خواهد داشت.
" فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ،فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً "(4)
پس كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شود،
به زودى حساب آسانى براى او مى‏شود.
به طور حتم جز افراد مومن و نیکوکار بقیه انسان ها حسابی آسان نخواهند داشت.
این وعده الهی است کههمه نیکو کاران پس از مرگ بدون درنگ وارد بهشت خواهند شد به گونه ای که گویا به حساب شان در همین دنیا رسیدگی شده و بهشت در انتظارشان است.
اما این زمان برای مجرمین هر لحظه اش بسیار طولانی و دلهره آور خواهد بود. آنان آماده می شوند تا در دادگاه قیامت با دقت و شدت به حساب شان رسیدگی شود.
6.در پرسش مورد نظر مطلبی به عنوان روایت نقل شده است،ولی نگارنده به مستندی از آن دست نیافت. در عین حال اگر روایتی با این مضمون وجود داشته باشد، می تواند این گونه توجیه شود که طولانی شدن حساب و کتاب برای مجرمین و ایستادن طولانی و سخت در آن روز چنان رعب آور است که شخص مجرم را وادار می کند که آرزو کند این روز هر چه زود تر به پایان برسد و وارد جهنم شود.
مجرم می گوید خدایا به این روز طولانی و انتظار غیر قابل تحمل پایان ده و مرا وارد جهنم کن! گویا این انتظار سخت تر از عذاب جهنم است.
با این حال مجرمین باید بدانند که بعد از مردن به نوعی وارد جهنم شده اند و آن انتظار طولانی خود بخشی از عذاب وعده داده شده است.
7.معنای محشر:
محشر همان طور که نامش آشکار است، به معنای حضور همه خلایق در دادگاه عدل الهی است. و اگر در روایات به این موضوع بر می خوریم که مراحل حساب رسی بسیار طولانی است، ممکن است به این دلیل باشد که انسان به اعمالی که در دنیا و در گذر زمان انجام داده آگاه شود.
با این حال در قیامت همان طور که از نامش پیدا است هر انسانی را ایستاده نگه می دارند تا به پرونده اعمالش رسیدگی شود.
این زمان به طورعمد طولانی خواهد بود. حال آن که نتیجه عمل و حساب هر کسی از قبل معلوم است.ولی
مومنین این انتظار را درک نخواهند کرد، اما مجرمین به سختی از آن عبور خواهند کرد.
علاوه،هنگامی که نامه اعمال انسان را به دستش می دهند، با یک نگاه می فهمد که در دنیا چه کرده است.زیرا تمام اعمالش در یک صفحه و در کنار هم چیده و دیده می شود.این تعبیر قرآن از آن واقعه عظیم است:
"وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً"(5) و كتاب (كتابى كه نامه اعمال همه انسان ها است) در آن جا گذارده مى‏شود، پس گناه كاران را مى‏بينى كه از آن چه در آن است، ترسان و هراسان اند و مى ‏گويند: اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته مگر اين كه آن را به شمار آورده است؟! و (اين در حالى است كه) همه اعمال خود را حاضر مى‏ بينند و پروردگارت به هيچ كس ستم نمى ‏كند.
8.دلیل طولانی شدن روز قیامت
مراحل حساب رسی که انسان می بایست بدان آگاه شود، غیر از مرحله اعطای جزای اعمال است که البته آن مراحل نزد انسان طولانی می شود. ولی هنگام جزا دیگر هیچ گونه معطلی وجود ندارد. زیرا نتیجه عمل مشخص است و سریع الحساب بودن با این نگاه نیز می تواند قابل توجیه باشد.
انسان با دیدن نامه اعمالش به نتیجه حسابش پی می برد.
دادگاه قیامت صحنه آگاهی و اجرای حکم است.تا همه بدانند که وعده الهی حتمی است. و اگر در آیات و روایات می خوانیم آنانی که بد عمل کردند باید معطل شوند،این معطلی نشانه آغاز عذاب برای آنان و انتظاری نیکو و به سر آمدنی برای مومنان است.گویا که انتظاری نکشیده اند.
مجرمین نامه عمل خود را می بینند و در صف انتظاری جان کاه قرار می گیرند تا وارد جهنم شوند.و گرنه هر کسی بنا بر اراده الهی در یک چشم به هم زدن به حسابش رسیدگی می شود.زیرا نزد خدا علم به قبل و حال و آینده یکی است. به همین جهت او سریع الحساب است و همه چیز نزد او حاضر است.
در ادامه پاسخ به نظر برخی از تفاسیر در تبیین معنای سریع الحساب و مسئله قیامت توجه می کنیم.
1.إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ"‏
توصيف كردن حساب به سرعت، از اين رو است كه خداوند جزا و پاداش مستحقان را با طول حساب به تأخير نمی اندازد. زيرا او همه اعمال عباد(بندگان) را قبل و بعد از انجام مى‏ داند و نيازى به شمارش عدد ذنوب(گناهان) ندارد كه موجب كندى حساب شود.
گفته ‏اند سرعت حساب از اين جا است كه به حساب همه خلایق به طور هم زمان می رسد، نه يكى يكى زيرا می تواند در یک زمان با همه سخن بگويد.(6)
2.تكرار تعبير" سريع الحساب" در آيات مختلف قرآن شايد به اين منظور است كه برخی شيطان‏ صفتان، افراد ساده ‏لوح را وسوسه نكنند كه مگر حساب رسى خلايق در برابر اعمالى كه در طول هزاران سال انجام داده ‏اند، به اين آسانى ممكن است!
از اين گذشته اين تعبير هشدارى است به همه انسان ها كه در آن روز مهلتى به مجرمان داده نمى‏شود. مانند مهلتى كه در اين دنيا به يك مجرم و قاتل براى رسيدگى چند ماه يا چند سال به پرونده ‏اش مى‏دهند.(7)
پی نوشت ها:
1.سوره معارج،آیه 4
2.شیخ طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن،تهران،انتشارات ناصر خسرو،سال 1372 خورشیدی،چاپ سوم، ج‏2، ص 531
3.سید مهدی و سید علی رضا حجازی و خسرو شاهی، درر الأخبار با ترجمه، ترجمه ‏فارسى،قم،انتشارات دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی،سال 1419 قمری،چاپ اول، ص 89
4. سوره انشقاق،آیات 7 و 8
5.سوره کهف،آیه 49
6.ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏4، ص 399
7.آیت الله مکارم شیرازی ناصر، تفسير نمونه،تهران،انتشارات اسلامیه،سال 1374خورشیدی، چاپ اول،ج‏20، ص 61