جمع بندی «ویل للأعقاب من النار» ؛ وای از پشت پاها؟!

با سلام و عرض ادب

یکی از دلایل مهم روایی اهل سنت بر وجوب شستن پاها در وضو حدیث «ویل للاعقاب من النار» است.
بخاری در صحیح خود به نقل از «عبدالله بن عمرو» روایت می کند: که وی گفت: «در يكى از سفرها پيامبر(صلی الله علیه وآله) از ما عقب افتاد و بعد ما به ايشان برخورد كرديم، در حالى كه نماز عصر را به آخرين وقت آن انداختيم، پس وضو گرفتيم و پاهايمان را مسح نموديم، آن‏گاه پيامبر(صلی الله علیه وآله) با صداى بلند دو سه بار فرياد زدند: واى بر پشت پاها از آتش جهنم».[1]

برداشت اهل سنت آن است که در اين حديث، در مورد پاها وعده آتش جهنم داده شده و از چنین امری معلوم مى‏ شود كه شستن پاها در وضو واجب بوده؛ در غیر این صورت پيامبر (صلی الله علیه وآله) بر آن وعده عذاب نمى‏ داد.

پاسخ:
از اين حديث استفاده مى‏ شود كه اصحاب در وضو پاهای خود را مسح نموده «نمسح على ارجلنا» و پيامبر(صلی الله علیه وآله) نیز اين عمل را تقرير و از آن مذمت و نهى نكرده و تقرير آنحضرت مانند قول و فعل ایشان حجت است.

آنچه محور نهی در این روایت بوده؛ آلودگی پاها به هنگام وضو بوده و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در جمله «ويل للاعقاب من النار»، به كثيفى و نجاست پاهاى آن‏ها اعتراض كرده كه مبادا با اين حالت وارد نماز شوید.

دليل اين اعتراض پيامبر اسلام (صلى ‏الله‏ عليه‏ و‏آله)، عادتى بود كه در آن زمان جريان داشت؛ زیرا عده ای از مردم پابرهنه بوده و طبيعى است كه پاهاى آن‏ها با آلودگى‏ها برخورد داشته باشد؛ به ويژه همراهان پيامبر(صلى ‏الله‏ عليه ‏و‏آله) كه در سفر به سر مى‏ بردند. در نتيجه، از وعده بر عذاب حضرت، استفاده ی جزئيت تطهير پشت پاها در وضو نمى‏ شود؛ بلکه در نهايت از اين حديث، شرطيت تطهير پاها براى ورود در نماز يا طهارت پاها قبل از وضو برداشت مى ‏شود و اين مطلب، ارتباطی با غَسل و شستن پاها به عنوان جزء وضو نخواهد داشت.

افزون بر اين كه اگر از حديث بالا جزئيت استفاده شود نه شرطيّت، بدين معناست كه پشت پاها هم داخل در وضو بوده که لازمه اين سخن، غَسل و شستن پاها نيست؛ زيرا ممكن است كسى بگويد بر فرض تسليم اين مطلب، لازم است پاها از جمله پشت پاها در وضو مسح شود، نه غسل.

همين حديث به نقل‏هاى ديگرى نیز وارد شده كه بيانگر آن است مقصود و مراد از غسل يا مسح پاها به خاطر رعايت طهارت بوده نه اين‏كه طهارت پاها جزء وضو است؛ چنانکه ابن خزیمه در صحیح خود روایت نموده : «وَيْلٌ لِلْأَعْقَابِ، وَبُطُونِ الْأَقْدَامِ مِنَ النَّارِ»؛[2]واى بر پشت پاها و کف پاها از آتش جهنم.

در هر حال شستن پشت پاها ارتباطی با اصل وضو نداشته و در وجه جمع این خبر و اخبار بیانیه که بیانگر وضوی مسحی بوده[3] و همچنین آیه ی شریفه ی سوره ی مائده که اصل و مرجع در چگونگی وضو بوده که روایات بدان عرضه می گردند،[4] می گوئیم بر اساس این روایت کسی که در پایش آلودگی ای در غیر مواضع وضو داشته، می بایست قبل و یا بعد از وضو، پاهای خود را به واسطه ی شستن تطهیر نماید.

موفق باشيد.

سؤال: آیا حدیث «ویل للاعقاب من النار» دلالت بر شستن پاها به هنگام وضو دارد؟
توضیح: یکی از دلایل مهم روایی اهل سنت بر وجوب شستن پاها در وضو حدیث «ویل للاعقاب من النار» است. در صحیح بخاری از «عبدالله بن عمرو» روایت شده که وی گفت: در يكى از سفرها پيامبر(صلی الله علیه وآله) از ما عقب افتاد و بعد ما به ايشان برخورد كرديم در حالى كه نماز عصر را به آخرين وقت آن انداختيم، پس وضو گرفتيم و پاهايمان را مسح نموديم، آن‏گاه پيامبر(صلی الله علیه وآله) با صداى بلند دو سه بار فرياد زدند: «واى بر پشت پاها از آتش جهنم».[1]
برداشت اهل سنت آن است که در اين حديث، در مورد پاها وعده آتش جهنم داده شده و از چنین امری معلوم مى‏ شود كه شستن پاها در وضو واجب بوده؛ در غیر این صورت پيامبر (صلی الله علیه وآله) بر آن وعده عذاب نمى‏ داد.

پاسخ:
از اين حديث استفاده مى‏ شود كه اصحاب در وضو پاهای خود را مسح نموده «نمسح على ارجلنا» و پيامبر (صلی الله علیه وآله) نیز اين عمل را تقرير و از آن مذمت و نهى نكرده و تقرير آنحضرت مانند قول و فعل ایشان حجت است.
آنچه محور نهی در این روایت بوده؛ آلودگی پاها به هنگام وضو است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در جمله ی: «ويل للاعقاب من النار»، به كثيفى و نجاست پاهاى آن‏ها اعتراض نموده كه مبادا با اين حالت وارد نماز شوید.
دليل اين اعتراض پيامبر اکرم (صلى ‏الله‏ عليه‏ و‏آله)، عادتى بود كه در آن زمان جريان داشت؛ زیرا عده ای از مردم پابرهنه بوده و طبيعى است كه پاهاى آن‏ها با آلودگى‏ ها برخورد داشته؛ به ويژه همراهان پيامبر(صلى ‏الله‏ عليه ‏و‏آله) كه در سفر به سر مى‏ بردند. در نتيجه، از وعده ی بر عذاب حضرت، استفاده ی جزئيت تطهير پشت پاها در وضو نمى‏ شود؛ بلکه در نهايت از اين حديث، شرطيّت تطهير پاها براى ورود در نماز يا طهارت پاها قبل از وضو برداشت مى ‏شود و اين مطلب، ارتباطی با غَسل و شستن پاها به عنوان جزء وضو نخواهد داشت.
افزون بر اين كه اگر از حديث بالا جزئيت استفاده شود نه شرطيّت، بدين معناست كه پشت پاها هم داخل در وضو بوده که لازمه اين سخن، غَسل و شستن پاها نيست؛ زيرا ممكن است كسى بگويد بر فرض تسليم اين مطلب، لازم است پاها از جمله پشت پاها در وضو مسح شود، نه اینکه شسته شوند.
همين حديث به نقل‏هاى ديگرى نیز وارد شده كه بيانگر آن است مقصود و مراد از شستن يا مسح پاها به خاطر رعايت طهارت بوده؛ نه اين‏كه طهارت پاها جزء وضو است؛ چنانکه ابن خزیمه در صحیح خود روایت نموده: «وَيْلٌ لِلْأَعْقَابِ، وَبُطُونِ الْأَقْدَامِ مِنَ النَّارِ»؛[2] واى بر پشت پاها و کف پاها از آتش جهنم. که بدیهی است بطون و کف پاها جزو تکلیف در وضو نمی باشد.
در هر حال شستن پشت پاها ارتباطی با اصل وضو نداشته و در وجه جمع این خبر و اخبار بیانیه که بیانگر وضوی مسحی است[3] و همچنین آیه ی شریفه ی سوره ی مائده که اصل و مرجع در چگونگی وضو است که روایات بدان عرضه می گردند،[4] می گوئیم: بر اساس این روایت کسی که در پایش آلودگی ای در غیر مواضع وضو داشته، می بایست قبل و یا بعد از وضو، پاهای خود را برای طهارت و ورود به مسجد و یا تمیزی از آلودگی های غیر نجس شستشو نماید.

پی نوشت:
[1] . البخاری، صحیح البخاری، کتاب العلم، باب من رفع صوته بالعلم، ح56: «حَدَّثَنَا أَبُو النُّعْمَانِ عَارِمُ بْنُ الْفَضْلِ‏ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ عَنْ أَبِي بِشْرٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ مَاهَكَ‏ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ: «تَخَلَّفَ عَنَّا النَّبِيُ‏ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ فِي سَفْرَةٍ سَافَرْنَاهَا، فَأَدْرَكَنَا وَ قَدْ أَرْهَقَتْنَا الصَّلَاةُ، وَ نَحْنُ نَتَوَضَّأُ، فَجَعَلْنَا نَمْسَحُ عَلَى أَرْجُلِنَا، فَنَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ: وَيْلٌ لِلْأَعْقَابِ مِنْ النَّارِ» مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلَاثًا»؛ و...
[2] . أبو بكر محمد بن إسحاق بن خزيمة (المتوفى: 311هـ)، صحيحُ ابن خُزَيمة، ج1، ص20، ح163؛ الترمذی، سنن الترمذی، کتاب الطهارة، باب31، 41.
[3] . همچون روایت: عن رِفاعَةِ بْنِ رافِع:أَنَّهُ كانَ جالِساً عِندَ النَّبِى (صَلَّى اللّه‏ُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ) فَقالَ: إِنَّها لا تَتِمُّ صَلاةٌ لاِحَدٍ حتّى يُسْبغ الوُضُوءَ كَما أَمَرَهُ اللّه‏ تعالى: يَغْسِلُ وَجْهَهُ وَ يَدَيْهِ اِلَى المِرْفَقَيْنِ وَ يَمْسَحُ بِرَأَسِهِ وَ رِجْلَيْهِ اِلَى الكَعْبَيْنِ؛ از «رفاعة بن رافع» نقل شده است كه نزد پيامبر اكرم (صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله) نشسته بود و ايشان فرمودند: به راستى كه نماز هيچ‏كس درست نيست، مگر اين كه وضو را به كمال و تمام، همان طور كه خداى تعالى فرموده، به انجام رساند؛ يعنى صورت و دست‏هايش را تا مرفق بشويد و سر و پايش را تا كعبين مسح كند.(النسائی، سنن النسائی، ح1136؛‌ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ح460 و...)؛
و روایت عثمان بن عفان: «عن حَمران، قال: دَعا عُثْمانُ بِماءٍ فَتوضَّأَ ثُمَّ ضَحِكَ، فَقالَ: ألا تسْئَلُونى مِمَّ أضْحَكُ؟ قالُوا: يا أميرَ المُؤمِنين! ما أضحَكَكَ؟ قالَ: رَأيتُ رَسُولَ اللّه‏ تَوَضَّأَ، كَما تَوَضَّأْتُ فَمَضْمَضَ وَ استَنْشَقَ وَ غَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاثاً وَ مَسَحَ بِرَأسِهِ وَ ظَهْرِ قَدَمِهِ؛ عثمان آبى خواست و با آن وضو گرفت. سپس لبخندى زد و آن‏گاه گفت: آيا نمى‏پرسيد براى چه لبخند زدى؟ گفتند: اى امير مؤمنان! چه چيز شما را خنداند؟ گفت: پيامبر صلى ‏الله‏ عليه‏ و‏آله را ديدم كه همان‏گونه كه من وضو گرفتم، وضو ساخت. پس مضمضه كرد و استنشاق نمود و دست‏هايش را سه بار شست و سرش و پشت پاها را مسح كشيد». (حلیة الاولیاء، ج2، ص195. وی این حدیث را از نظر همه ی علما صحیح دانسته است: هذا حديث صحيح متفق عليه من حديث حمران رواه عنه من لا يحصون كثرة).
[4] . المائده(5)، 6: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْن)؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد هنگامى كه براى نماز بپاخاستيد صورت و دستها را تا آرنج بشوئيد و سر و پاها را تا مفصل (يا برآمدگى پشت پا) مسح كنيد.