جمع بندی آیا فرقه زیدیه و اسماعیلیه هنوز در ایران پیرو دارد؟

با سلام و احترام

اسماعیلیان که از اختلاف بر سر جانشینی امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ در ۱۴۸ هـ . از دیگر شیعیان امامی جدا شدند، معتقدند که امامت بعد از امام ششم ـ علیه السلام ـ به فرزند آن حضرت یعنی اسماعیل می رسد و چون اسماعیل هم در زمان حیات پدر از دنیا رفت، بعد از او امامت به محمد بن اسماعیل رسیده و لذا امامت را در محمد بن اسماعیل تمام می دانند و از این لحاظ به سبعیه (هفت امامی) معروفند.(1)
اسماعیلیه در مدت نسبتاً کوتاهی بعد از انشعاب از شیعه موفق شدند دولت فاطمی را در مصر، و بعد از انشعاب داخلی حکومت نزاری را در «الموت» تاسیس کنند و تهدیدی جدی علیه عباسیان از شرق و غرب باشند.
پس از سقوط دولت های فاطمی و نزاری، اسماعیلیان دیگر هرگز نتوانستند قدرت گذشته خویش را بدست آورند و به دور افتاده ترین کشورهای جهان اسلام خاصه یمن و شبه قاره هند پناه بردند و در حال حاضر در حدود ۲۵ کشور جهان پراکنده هستند و عمدتاً در هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان در آسیای مرکزی و پامیر چین زندگی می کنند. (2)

پی نوشت:
1. شهرستانی، ملل و نحل، بیروت، دارالمعرفته، ۱۴۱۵ هـ ، ج ۱، ص ۲۲۶
2. دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، نشر فرزان، چاپ اول، ۱۳۷۵،‌ ص 3

با سلام و احترام
تاریخ اسماعیلیان ایران دارای فراز و فرودهای متعددی است. پس از حمله مغول به ایران پیروان این فرقه در نقاط مختلف پراکنده شدند اما با سعی و تلاش برخی از بزرگان خود توانستند در برخی از شهرهای ایران به حیات خود ادامه دهند اما در دوره شاهان صفوی و با چراغ سبز آنان، اسماعیلیان مورد تاخت و تاز قرار گرفته و از نقاط زندگی خود پراکنده شدند پس از مدتی در تعامل با برخی شاهان صفویه باز خود را احیا نمودند تا اینکه ایران مورد حمله افغانها قرار گرفت علاوه بر اینکه حکومت صفویه از بین رفت اسماعیلیان ایران هم قلع و قمع شدند. پس از ان پیروان اسماعیلی مدتی در انجدان اراک سپس مدتی در کهک قم سپس در شهر بابک کرمان ساکن شدند در دوره پس از قاجار جمعیت و فعالیت قابل توجهی نداشتند.
اسماعیلیان در شهر های ایران پراکنده هستند اکنون در تهران، خراسان شمالی، روستای دیزباد بالا در نزدیک نیشابور، شهر بابک، سیرجان، شهر جندق در اطراف دامغان زندگی میکنند. تعداد نزاریان ایران حدود 20000تا 30000هزار تخمین زده شده است. فعالیتهای آنان در ایران بسیار محدود است زیرا آقا خان چهل و نهمین امام اسماعیلیان نزاری ایران در اروپا آفریقا و هند فعالیتهای اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و سیاسی چشمگیری دارد اما در ایران فعالیت خاصی ندارند.

در مورد زیدیه در ایران گزارش موثقی نیافتم که جمعبت قابل توجهی از زیدیه در ایران باشد خصوصا که در زمان صفویه در نبردی که زیدیان با صفویه داشتند زیدیان شکست خورده و مازندران و اطراف ان به تشیع اثناعشری روی آوردند به هر حال اگر گزارش موثقی از حضور گسترده زیدیه در ایران یافتم اعلام میکنم.

پرسش:

آیا فرقه زیدیه و اسماعیلیه هنوز در ایران پیرو دارد؟

پاسخ:

تاریخ اسماعیلیان نزاری(1) در ایران دارای فراز و فرودهای بسیاری است. پس از حمله مغول به ایران، پیروان این فرقه در نقاط مختلف پراکنده شدند. اما با سعی و تلاش برخی از بزرگان خود، توانستند در برخی از شهرهای ایران مانند رودبار و دیلمان مخفیانه و در قالب صوفی یا شیعه دورازده امامی به حیات خود ادامه دهند.(2) اما پس از نابودی اسماعیلیه توسط مغولان در قرن هفتم تا دو قرن از آنها خبر دقیقی نیست و ظاهرا در این دو قرن مخفیانه می­زیستند. (3)
اما در دوره شاهان صفوی، خود را نشان داده و در روستای انجدان در اطراف اراک ساکن شدند. برخی از امامان اسماعیلی در این شهر میزیستند و پس از مرگ همان جا دفن شدند. در این دوره حکومت صفویه گاه با اسماعیلیان در تعامل بود و گاهی در تقابل. از این رو در برهه­ ای اسماعیلیان توسط صفویه، مورد تاخت و تاز قرار گرفته و عده زیادی از آنان کشته و اسیر شدند.(4) اما پس از مدتی، اسماعیلیان در تعامل با برخی شاهان صفویه، خود را احیا نمودند(5)
تا اینکه ایران مورد حمله افغانها قرار گرفت. علاوه بر اینکه حکومت صفویه از بین رفت، اسماعیلیان انجدان هم، توسط افغانها قلع و قمع شدند.(6) از این رو آنها به نقاط دیگر پراکنده شدند. بنابر این پیروان اسماعیلی مدتی در انجدان اراک، سپس مدتی در کهک قم،(7) سپس در شهر بابک کرمان،(8) ساکن شدند. پس از قاجار جمعیت و فعالیت قابل توجهی نداشتند.
در حال حاضر اسماعیلیان ایران، بدون تشکل سیاسی و اجتماعی، به صورت پراکدنگی محدود، در شهرهای تهران، خراسان شمالی، روستای دیزباد بالا در نزدیک نیشابور(9) شهر بابک، سیرجان، جندق در اطراف دامغان، زندگی می­کنند. تعداد نزاریان ایران حدود 20000تا 30000هزار نفر تخمین زده شده است. فعالیتهای آنان در ایران بسیار محدود است. زیرا آقا خان، چهل و نهمین امام اسماعیلیان نزاری ایران، در اروپا، آفریقا و هند فعالیتهای اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و سیاسی چشمگیری دارد اما در ایران فعالیت خاصی ندارد.
اما در مورد زیدیه، گزارش موثقی نیافتم که در ایران وجود داشته باشند زیرا زیدیه در آغاز حکومت صفویه در گیلان حضور داشتند(10)
زمانی که شاه اسماعیل، مذهب تشیع را در سال 907 قمری در ایران رسمی نمود(11) حاکم گیلان به نام سلطان احمد به دربار شاه صفوی رفت و از زیدیه به اثناعشریه، تغییر مذهب داد. وی پس از بازگشت به گیلان در سال 960 قمری، با درگیری، باقیمانده زیدیان گیلان را به ترک مذهب زیدی و تغییر به اثناعشری وادار نمود. به مروز زمان توده های دیگر مردم از زیدیه خارج گشته و به اثناعشریه پیوستند این جریان درتاریخ به ترک طریق زیدی معروف شد.(12)
پی نوشت:
1.پیروان نزار، فرزند ارشدِ مستنصر خلیفه فاطمی
2.مرتضی راوند، تاریخ اجتماعی ایران، نگاه، 1382ش، تهران، ج 9 ص 164
3. حبیب الله فاضلی، جنبش سیاسی اسماعیلیان نزاری و نسبت آن با هویت ایرانی و زبان فارسی، فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال سوم، ش 10، پاییز 1393ش، ص 43
4.قاضی احد بن شرف الدین حسینی قمی، خلاصة التواریخ، دانشگاه تهران، 1383ش، ج 1 ص 582
5.فرهاد دفتری، تاریخ و عقائد اسماعیلیه، ترجمه، فریدون بدره ای، نشر فرزان روز، 1383ش، تهران، ص 182
6. قطب، علی، «نشریه انجمن آثار ملی»، 3ـ4، پاییز و زمستان 2535، ص 45
7. 17. فدایی خراسانی، محمد بن زین العابدین، چ2، تاریخ اسماعیلیه، هدایۀ المومنین الطالبین، به تصحیح الکساندر سیمونوف، تهران، اساطیر،1373ش، ص45.
8. http://bings.ir/tag/%D
9. https://www.epersianhotel.com/%D
10. رسول جفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، پژوهشکده حوزه و دانشگاه،1379ش، تهران، ج 1 ص 43
11. روملو، حسن بیگ؛ احسن التواریخ، تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی، انتشارات بابک، 1357ش، بی­ جا، ص 85-86
12.رسول جعفریان، همان، ج 1 ص 44