جمع بندی آیا پترا ، قبله اول مسلمانان بود؟

با سلام و احترام
یکی از شبهاتی که مستشرقین به اسلام وارد کردند اینک پترا قبله اول مسلمانان بوده نه کعبه. پاتریشیا کرون و مایکل کوک دو نفر از مستشرقینی هستند که در سال 1977 میلادی با توجه به منطقه ای باستانی در کشور اردن به نام پترا معتقد شدند این مکان محل زندگی پیامبر و اجداد ایشان بوده است و تا مدتی در این مکان زندگی میکردند و بعدها از این مکان به منطقه مکه نقل مکان داده و کوچ کردند و اینکه قبله مسلمانان اول همین شهر پترا بوده است نه خانه کعبه البته این شبهه پاسخ داده شده و دلائل مستشرقین بی اساس و بی بنیه است که در ادامه به طرح شبهه و پاسخ ان اشاره میشود
ادامه دارد

شهر پترا چیست و در کجا قرار دارد؟
یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های توریستی اردن و یکی از عالی‌ترین دستاوردهای معماری روی زمین، شهر گمشده‌ی پترا است که دارای یک مجموعه‌ی نفس‌گیر از مقبره‌های سر برافراشته از دامنه‌های کوه است. این مکان به عنوان میراث جهانی در یونسکو و یکی از عجایب هفتگانه‌ی جدید (انتخاب در سال ۲۰۰۷) به ثبت رسیده است و در مجله‌ی Smithsonian به عنوان یکی از ۲۸ مکانی که قبل از مرگ باید دید، معرفی شد‌. قدمت این شهر باستانی که در میان مردم محلی، به "رز بیابان" شهرت دارد، به حدود ۳۲۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در این زمان شهر پترا به عنوان پایتخت نبطی‌های عرب تأسیس شد. نبطی‌ها عشایر عربی بودند که از نزدیکی پترا به مسیرهای تجاری و تبدیل شدن آن به یک مرکز تجاری سود زیادی بردند. این قوم همچنین در ساخت شیوه‌های کارآمد جمع آوری آب در بیابان و استعدادشان در حجاری سازه‌های عظیم درون صخره‌های سخت شهرت داشتند. همین موضوع سبب ساخت چنین اثر باشکوهی شد. این شهر نماد اردن و پربازدیدی‌ترین جاذبه‌ی گردشگری این کشور به شمار می‌رود که ناحیه‌ای به وسعت ۲۶۴ کیلومترمربع را در می‌گیرد

پاتریشیا کرون محقق دانمارکی در سال 2015 میلادی درگذشت. همچنین مایکل کوک محقق انگلیسی کتابهایی را در مورد اسلام نوشتنداز جمله کتاب هاجریسم که خاستگاه اسلام را منطقه پترا در کشور اردن دانستند نه مکه. آنها معتقدند که اجداد پیامبر و خود آن حضرت تا مدتیدر شهر پترا اردن زندگی میکردند و بعدا به مکه رفتند وی دلائلی بیان کرده است. آنها بدون توجه به منابع اسلامی و تارخی شواهد باستانی و جغرافیایی را برای ادعای خودشان ارائه نمودن انها معتقدند قبله اولیه مسلمانان شهر پترا بوده است و نه مکه. و بعدها قبله از پترا به مکه انتقال یافته است.
آنها بر این باورند که منابع اولیه غیر اسلامی نامی از واژه مسلمان ارائه نکرده است. بلکه واژه مهگرایه یا هاگرایه در یونانی و هاجری در عربی برای مسلمانان به کار رفته است. هاجریسم به این معنا که مسلمانان از نژاد حضرت اسماعیل که مادرش هاجر است میباشند . آنها میگویند اولین منبعی که از واژه اسلام استفاده کرده کتیبه اسلامی عربی قبة الصخره در سال 69 هجری قمری است. پس در زمان پیامبر و پس از ان تا سال 69 از واژه اسلام و مسلمان استفاده نشده است. البته پاسخ ان مشخص است زیرا رویکرد مستشرقین منابع غیر اسلامی و غیر تارخی است در حالی که در قران بارها واژه اسلام و مسلمان به کار رفته است و در منابع اسلامی و غیر اسلامی هم این واژه موجود است.

گیبسون در کتاب جغرافیای قرانی می­گوید: مکه شهر بی اب و علفی بوده لذا معنی ندارد که در آنجا تجارت وجود داشته باشد و در حالی که طائف خوش اب و هوا و دارای انبوه گیاهی است مکه محل استقرار و زندگی نیست. وی میگوید: در نقشه های باستانی قدیمی نامی از شهر مکه وجود ندارد. همچنین نام شهر مکه 300 سال بعد از رحلت پیامبر مطرح شده است نه قبل از ان. وی میگوید زائران برای زیارت به شهر پترا میرفتند. اعراب اموات خود را در این شهر دفن میکردند و این شهر مقابر مقدس را داشته و به عنوان شهر ممنوعه مقدس نامیده میشد. مراسم حج عمره در پترا شکل میگرفته و نباتائین بزرگ در این شهر میزیسته و درگذشته است.

کرون و کوک ادعای دیگری را مطرح کرده و میگویند قبله مسلمانان اول به سمت شهر پترا در کشور اردن بوده است و مسلمانان در همان جا زندگی میکردند و بعدها به مکه مهاجرت کردند. دلائلی که ارئه میکند از این قرار است: اول اینکه قبله بعضی از مساجد به سمت پترا بوده است نه مکه.
انها میگویند مساجد مهمی در سده اول وجود داشتند که قبله انها نه به سمت مکه بلکه به سمت شهر پترا در اردن و شمال غرب عربستان است. این دو مستشرق اروپایی برای ادله خود به کتاب جغرافیای قران از دن گیبسون اشاره کردند ظاهرا اولین بار این شخص ادعا نموده که قبله مسلمانان نه مکه بلکه شهر پترا بوده است و بعضی از مساجد قبله انها به سمت پتراست. وی در کتاب خود می­گوید:
مسجد گوانگژو در چین، مسجد فسطاط در مصر، مسجد قصر الحمیمه در جنوب غربی اردن، مسجد بعلبک در لبنان، مسجد جامع امان در اردن، مسجد خربة المنیه در فلسطین، مسجد حجاج در واسط عراق، قبله انها به سمت شهر پترا قرار دارد. مساجد بیرون از شبه جزیره مسجد بندهور در پاکستان به سمت مکه قرار دارد.

گیبسون ادعا میکند در زمان تغییر قبله، محل اولی مشخص نشده و قران هم به محل دوم اشاره ندارد. در حالی که قران میگوید فول وجهک شطر المسجد الحرام . گیبسون میگوید محل اول سوره بوده نه ارشلیم درحالی که منابع یهودی هم سخنی از پترا نگفته اند بلکه بیت المقدس مکانی بود که مسلمانان به سمت ان نماز میخواندند و زمانی که حکم تغییر قبله امد مسیر و جهت قبله از بیت المقدس به مسجدالحرام در مکه تغییر یافت. وی مدعی است طبق نقشه های جغرافیای و ماهواره ای خطوط جهت دهی قبله را ترسیم نموده که غالبا این مساجد قبله انها به سمت شهر پترا بوده است. اما اشکالی که گیبسون دارد این است که وی دیوار مساجد را ملاک جهت دهی قبله تعیین نموده در حالی که باید محراب مسجد را ملاک و معیار مسیر قبله قرار داد نه دیوار مسجد را.

[=&quot]گیبسون میگوید مسجد ذو قبلتین در سال 1987 تجدید بنا شد و دیواره اولیه به سمت پترا و سوریه بوده است در اینجا هم وی اشتباه نموده اولا دیوار برای تعیین قبله ملاک نیست بلکه محراب ملاک است. دوما پیامبر رو به سوی بیت المقدس نماز میخواند که اردن و شهر پترا در مسیر قبله بیت المقدس قرار دارد بنابر این گیبسون تصور نموده است پیامبر به سوی پترا نماز خوانده در حالی که به سوی بیت المقدس نماز میخوانده و شهر پترا در مسیر بیت المقدس قرار دارد.

البته باید گفت بعضی از مساجد دیگر هستند که قبله انان به سمت پترا نیست همچنین به سمت کعبه هم نیست پس دلیل نمیشود که سخن گیبسون صحت داشته باشد. اما بر خلاف سخن گیبسون قبله مسجد ذوقبلتین هم قبل اول و هم قبله دوم هر دو دقیقا به سمت بیت­المقدس و کعبه قرار دارد. مسلمانان معتقدند که دقت در مسیر قبله دوم بخاطر این بود که جبرئیل پیامبر را به سوی کعبه در نماز چرخاند پس جهت قبله در این مسجد دقیق است. همچنین ملمانان معتقدند در هر مسجدی که پیامبر نماز خوانده جهت قبله به سمت کعبه بوده و دقت در این امر ایجاد شده است.
اما نکته دیگری که گیبسون و کرون و کوک باید بدانند. اینکه طبق حدیث پیامبر که فرمود: «مابین المغرب والمشرق قبله اذا توجه قبل البیت» علمای اهل سنت معتقدند اگر شخصی به قصد ایستادن به سمت قبله رو به سوی خانه خدا بایستد تمام گستره بین مشرق و مغرب میتواند قبله او قرار گیرد. حتی طبق نظر امام صادق علیه السلام فاصله بین مشرق و مغرب قبله است پس شیعه هم میتواند هم نظر با اهل سنت باشد. طبیعی است که مستشرقین دقتی به این روایات نمیکنند یا اصلا این روایتها را در سنجش گزارشهای تاریخی در نظر نمیگیرند.

[=&quot]زیرا انان برای اظهار نظر فقط بر شواهد و قرائن باستانی و مشاهدات عینی خود اصرار و تاکید دارند در حالی که طبق نظر علمای شیعه و سنی ایستادن شخص مسلمان به سمت قبله و لو بین مشرق ومغرب بایستد اشکال و ایرادی ندارد. از این رو احتمال دارد قبله برخی از مساجد به سمت شهر پترا در اردن قرار گیرد. افزون بر این مستشرقین دیوار مسجد را ملاک قرار میدهند نه محراب مسجد را و این یک نوع نقص در تحقیق است. [=&quot]البته باز منکر این موضوع نیستیم که احتمال دارد مسلمانان در ساخت مسجد و جهت قبله به علت نبود وسائل دقیق برای اندازه گیری قبله دچار اشکال شده و جهت قبله را درست و صحیح تعیین نکنند. اما این عمومیت ندارد. در حال حاضر همین که صورت نماز گزار به سمت قبله باشد ولو بین مغرب و مشرق در نظر اهل سنت مصداق قبله صحیح است و طبق نظر شیعه تا 20 درجه انحراف از قبله قابل اغماض است. ضمن اینکه روایاتی وجود دارد که علما مردم عراق را توصیه میکردند که قدری به سمت چپ نماز بخوانند این گزارش حاکی از صحیح نبودن قبله اهل عراق است که علما از ان مطلع بوده و از مردم میخواستند که جهت قبله را کمی به سمت جنوب تغییر دهند. در مورد مسجد کوفه بعدها تعمیرات شد و در قبله ان تغییر به وجود امد که حضرت علی در حدیثی از این تغییر خبر دادند. ظاهرا برای قبور برخی از اهل بیت همین مشکل پیش آمده است. نکته دیگر اینکه تا قبل از قرن نهم میلادی غالبا مساجد از قبله های درستی برخوردار نبودند زیرا وسائل تعیین قبله و علم نجوم کاربرد نداشت اما مساجد بعد از قرن نهم میلادی در تعیین جهت قبله از اشکال کمتری برخوردار هستند زیرا در این دوره علم نجوم به کمک معماران مساجد اسلامی آمده بود. [=&quot]

با سلام و احترام
پترا شهری است کامل که همهٔ آن در کوه و در تخته سنگهایی به رنگ گُل سرخ یا رنگ صورتی تراشیده شده‌است. از اینجاست که نام این شهر زیبا پترا نهاده شده‌است. کلمه پترا به زبان یونانی به معنی صخره است و چون این شهر باستانی تماماً در سنگ (صخره) کنده شده‌است آنرا پترا نامیده‌اند. همچنین این شهر تاریخی و زیبا را به‌خاطر گل سرخ گون بودنش به‌نام المدینةالوردیة نیز نامیده شده‌است، در سال ۱۹۷۸ میلادی کتابی در این مورد نوشته شده‌است که از تاریخ بنای این شهر باستانی سخن می‌گوید، مؤلف نام کتاب را الأسرار المَدینَةالوَردِیَة نامگذاری نموده‌است. نام قدیم این شهر سلع بود، یعنی صخره، رومیان نامش را به زبان خودشان ترجمه نموده‌اند. پترا در قرن اول قبل از میلاد و در عهد شاه غسانی حارث سوم درخشید.

پرسش:

پترا چیست آیا قبله اول مسلمانان بود؟

پاسخ:

"پترا" شهری باستانی در کشور "اردن" است که در میان مردم محلی، به "رز بیابان" شهرت دارد. قدمت آن به حدود 320سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در این زمان، شهر پترا به عنوان پایتخت "نبطی‌های" عرب عشایر تأسیس شد. چون این شهر در کوه و تخته سنگهای عظیم تراشیده شده بود، "یونانیان" آن را "پترا" و اعراب نبطی، "سلع" نامیدند. زیرا "سلع" و "پترا" به معنی صخره است. در عصر حاضر آن را "المدینة الوردیه" (شهر گل سرخ) نامیدند. زیرا به رنگ گل سرخ شباهت دارد. این شهر نماد کشور "اردن و جاذبه‌ گردشگری این کشور به شمار می‌رود که ناحیه‌ای به وسعت 264کیلومترمربع را در می‌گیرد.(1) یکی از شبهاتی که مستشرقین وارد کردند، اینکه شهر "پترا" محل سکونت مسلمانان بوده است و بعد ار آن به "مکه" رفتند و قبله اول مسلمانان شهر "پترا" بود نه شهر "مکه".
"پاتریشیا کرون" و "مایکل کوک" از مستشرقینی هستند که شهر "پترا" در کشور "اردن" را محل زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اجداد ایشان معرفی نمودند. آنها بر این باورند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) مدتی در این مکان زندگی میکردند و بعدها از این مکان به شهر "مکه" نقل مکان داده و کوچ کردند و اینکه قبله مسلمانان اول همین شهر "پترا" بوده است نه خانه "کعبه". البته این شبهه، پاسخ داده شده و دلائل مستشرقین بی اساس و بی بنیه است که در ادامه به طرح شبهه و پاسخ آن اشاره می­شود
پاتریشیا کرون محقق دانمارکی که در سال 2015 میلادی درگذشت. همچنین مایکل کوک محقق انگلیسی کتابهایی را در مورد اسلام نوشتند. از جمله کتاب "هاجریسم" که خاستگاه اسلام را منطقه "پترا" در کشور "اردن" دانستند نه مکه.(2)
"کرون" و "کوک" می­گویند قبله مسلمانان اول به سمت شهر پترا در کشور "اردن" بوده است و مسلمانان در همان جا زندگی می­کردند و بعدها به "مکه" مهاجرت کردند. این دو مستشرق اروپایی برای اثبات مدعای خود به کتاب جغرافیای قرآن از "دن گیبسون" اشاره کردند. دن گیبسون بیش از بیست سال کتاب خود را در 470 صفحه تالیف نمود که در سال 2011 م به چاپ رسید.(3)
گیبسون معتقد است بعضی از مساجد مهم، قبله آنها به سمت پتراست. وی در کتاب خود می­گوید:
مسجد گوانگژو در چین، مسجد فسطاط در مصر، مسجد قصر الحمیمه در جنوب غربی اردن، مسجد بعلبک در لبنان، مسجد جامع امان در اردن، مسجد خربة المنیه در فلسطین، مسجد حجاج در واسط عراق، قبله آنها به سمت شهر پترا قرار دارد. اما مساجد بیرون از شبه جزیره مانند: مسجد بندهور در پاکستان قبله آن به سمت مکه قرار دارد.
گیبسون ادعا می­کند در زمان تغییر قبله، محل اولی مشخص نشده و قرآن هم به محل دوم اشاره ندارد. وی معتقد است، محل اول سوریه بوده نه ارشلیم. در پاسخ می­توان گفت قرآن به محل تغییر قبله اشاره کرده است «فول وجهک شطر المسجد الحرام» (4)
تعجب اینجاست که چگونه گیبسون آیه قرآن را ندیده است البته مستشرقین توجهی به منابع اسلامی ندارند. نکته دیگر اینکه در منابع یهودی هم سخنی از پترا نیامده است. بلکه بیت المقدس مکانی بود که مسلمانان به سمت آن نماز می­خواندند و زمانی که حکم تغییر قبله آمد مسیر و جهت قبله از بیت المقدس به مسجدالحرام در مکه تغییر یافت. وی مدعی است طبق نقشه های جغرافیایی و ماهواره­ای، خطوط جهت دهی قبله را ترسیم نموده که غالبا این مساجد قبله آنها به سمت شهر پترا بوده است. اما اشکالی که گیبسون دارد این است که وی دیوار مساجد را ملاک جهت دهی قبله تعیین نموده در حالی که باید محراب مسجد را ملاک و معیار مسیر قبله قرار داد نه دیوار مسجد را.
گیبسون می­گوید مسجد ذو قبلتین در سال 1987 تجدید بنا شد و دیواره اولیه به سمت پترا و سوریه بوده است(5) در اینجا هم وی اشتباه نموده اولا دیوار برای تعیین قبله ملاک نیست بلکه محراب ملاک است. دوما پیامبر رو به سوی بیت المقدس نماز می­خواند که اردن و شهر پترا در مسیر قبله بیت المقدس قرار دارد بنابر این گیبسون تصور نموده است پیامبر به سوی پترا نماز خوانده در حالی که به سوی بیت المقدس نماز می­خوانده و شهر پترا در مسیر بیت المقدس قرار دارد.
البته باید گفت بعضی از مساجد دیگر هستند که قبله آنان به سمت پترا نیست همچنین به سمت کعبه هم نیست پس دلیل نمی­شود که سخن گیبسون صحت داشته باشد. اما بر خلاف سخن گیبسون قبله مسجد ذوقبلتین هم قبله اول و هم قبله دوم هر دو دقیقا به سمت بیت­المقدس و کعبه قرار دارد. مسلمانان معتقدند که دقت در مسیر قبله دوم بخاطر این بود که جبرئیل پیامبر را به سوی کعبه در نماز چرخاند پس جهت قبله در این مسجد دقیق است. همچنین مسلمانان معتقدند در هر مسجدی که پیامبر نماز خوانده جهت قبله به سمت کعبه بوده و دقت در این امر ایجاد شده است.
اما نکته دیگری که گیبسون و کرون و کوک از آن غافلند، اینکه طبق حدیث پیامبر که فرمود: «مابین المغرب والمشرق قبله اذا توجه قبل البیت»(6) علمای اهل سنت معتقدند اگر شخصی به قصد ایستادن به سمت قبله رو به سوی خانه خدا بایستد تمام گستره بین مشرق و مغرب می­تواند قبله او قرار گیرد. حتی طبق نظر امام صادق علیه السلام فاصله بین مشرق و مغرب قبله است(7) پس شیعه هم می­تواند هم نظر با اهل سنت باشد. طبیعی است که مستشرقین دقتی به این روایات نمی­کنند یا اصلا این روایتها را در سنجش گزارشهای تاریخی در نظر نمی­­­­گیرند.
زیرا آنان برای اظهار نظر فقط بر شواهد و قرائن باستانی و مشاهدات عینی خود اصرار و تاکید دارند در حالی که طبق نظر علمای شیعه و سنی ایستادن شخص مسلمان به سمت قبله و لو بین مشرق ومغرب، اشکال و ایرادی ندارد. (8) از این رو احتمال دارد قبله برخی از مساجد به سمت شهر پترا در اردن قرار گیرد.
افزون بر این مستشرقین دیوار مسجد را ملاک قرار می­دهند نه محراب مسجد را و این یک نوع نقص در تحقیق است. البته باز منکر این موضوع نیستیم که احتمال دارد مسلمانان در ساخت مسجد و جهت قبله به علت عدم وجود وسائل دقیق، برای اندازه گیری قبله، دچار اشکال شده و جهت قبله را درست و صحیح تعیین نکنند. اما این عمومیت ندارد. در حال حاضر همین که صورت نماز گزار به سمت قبله باشد ولو بین مغرب و مشرق در نظر اهل سنت مصداق قبله صحیح است ضمن اینکه روایاتی وجود دارد که علما، مردم عراق را توصیه می­کردند که قدری به سمت چپ نماز بخوانند(9) این گزارش حاکی از صحیح نبودن قبله اهل عراق است که علما از آن مطلع بوده و از مردم می­خواستند که جهت قبله را کمی به سمت جنوب تغییر دهند.
در مورد مسجد کوفه بعدها تعمیرات شد و در قبله آن تغییر به وجود آمد که حضرت علی (علیه السلام) در حدیثی از این تغییر خبر دادند.(10)

پی نوشت:

1. https://www.ajibtarin.com/strange-place
2. سپیده نصرتی، قربان علمی، ناصر گذشته، نقد و بررسی آراء تجدید نظر طلبانه پاتریشیا کرون در زمینه مطالعات اسلامی، تاریخ تمدن اسلامی سال 13 شماره 25 بهار و تابستان 96، ص 129
3. همان ص 132
4. بقره 144
5. دن گیبسون، جغرافیای قرآنی، بی جا، 2011م، ص 54
6. مالک، موطا، موسسه زاید بن سلطان آل نهیان، بی تا، امارات، ج 2 ص 274
7. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، 1413ق، قم، ج 1 ص 276
8. مالک، موطا، همان؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، همان
9. محقق کرکی، رسائل، کتابخانه مرعشی، 1368ش، قم، ج1 ص 104
10. مجلسی، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، 1403ق، بیروت، ج 52، ص 364