تاریخ نگارش نهج البلاغه

کارشناس بحث: استاد تذکره

کتاب شریف «نهج البلاغة»، شامل سخنان و کلمات و نامه‌های گوهربارامیرالمومنین و امیر بیان، علی بن ابی طالب علیه‌السّلام است که در موقعیت‌های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته است. گردآورنده این کتاب ارزش مند،سید رضی ، ابو الحسن، محمد بن حسین موسوی است (۳۵۹- ۴۰۶ ق).
سید رضی، در مقدمه نهج البلاغة، انگیزه خود را در جمع آوری این کتاب شریف، چنین بیان می‌دارد: «من در سنین جوانی شروع به تالیف کتابی درخصائص ائمه علیه‌السّلام نمودم که اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گل چین شده جمع آوری نمایم؛ زمانی که خصایص مربوط به امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را به اتمام رساندم، مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب، فصلی در کلمات قصار آن حضرت آمده بود، لکن خطبه‌ها و نامه‌های مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده‌ای از دوستان این فصل از کتاب را دیدند، برایشان بسیار جالب بود، لذا از من درخواست کردند کتابی مستقل پیرامون کلمات گران بهای امیر مؤمنان علیه‌السّلام ، در موضوعات گوناگون تالیف نمایم؛ من هم که دیدم چنین گردآوری تاکنون انجام نشده، دست به کار تالیف این کتاب عظیم شدم... و نام آن را نهج البلاغة نهادم.»(1)
پی نوشت:
1.http://wikifeqh.ir

ویژگی های قرن چهارم
با وجود توجه و اهتمام خاص شیعیان برای حفظ و ضبط سخنان امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، ماندگارترین اثر در این زمینه در قرن چهارم هجری شکل می‌گیرد. در این خصوص علل و عواملی به ذهن می‌رسد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱. قرن چهارم، قرن آغاز غیبت کبری است و شیعیان که با غیبت امام خویش مواجه شدند، برای ایستادن روی پای خویش و حفظ مذهب خود، اقداماتی برای حفظ گنجینه‌های گران قدر و میراث‌های عظیم ائمه علیه‌السّلام انجام دادند. حرکت شیعیان در این عصر، به قدری چشم گیر بود که قرن چهارم، به قرن تالیف و ترجمه و تدوین کتب اسلامی، مشهور گشته است. در این دوران، حوزه‌های علمیه فراوانی در کشورهای اسلامی تشکیل شد و علمای بزرگوار، با تمام تلاش خود برای پرورش افراد مستعد و نشر علوم اهل بیت علیه‌السّلام دست به کار شدند.
۲. قرن چهارم، شاهد تشکیل اولین حکومت شیعی در جهان اسلام بود؛ آل بویه ، در سال ۳۳۴ ق، بغداد را فتح کردند و علمای شیعه، در بغداد، با تمام توان به فعالیت و نشر افکار پرداختند.
شیعیان نیز در سایه این حکومت‌ها، از انزوا بیرون آمدند و توانستند آزادانه مناسک و افکار خویش را اعلام نمایند.
۳. قرن چهارم، دوران شکوفایی شعر و ادب شیعی هم بود و سید رضی از جمله چهره‌های آشنا و برجسته قرن چهارم هجری است.
در این قرن کتابخانه‌ها رونق گرفت و تنها در کتاب خانه سید مرتضی در بغداد، ۸۰ هزار کتاب وجود داشت. کتابخانه دارالحکمه بغداد نیز ۱۰ هزار نسخه خطی نفیس و هزاران جلد کتاب دیگر داشت.
آزادی شیعیان به حدی رسید که درتشییع جنازه شیخ مفید (استاد سید رضی)، حدود ۸۰ هزار نفر شرکت کردند که این رقم در تاریخ آن روز بی سابقه بود.
با توجه به مطالب یاد شده، زمینه کاملا مساعدی که برای سید رضی مهیا شده بود تا دست به تالیف مهم‌ترین و ماندگارترین اثر شیعه پس از قرآن بزند، روشن شد. سید رضی نیز با نهایت دقت و حوصله از منابع بسیار ارزش مندی که در اختیار داشت، کتاب «نهج البلاغة» را جمع آوری نمود.

ویژگی های قرن چهارم

سلام

آیا خطبه ها و حکمت های نهج البلاغه دقیقا برگرفته از الفاظ حضرت علی (علیه السلام) است؟

نامه ها چطور؟

...گفته بود که تمامی نهج البلاغه گفتار حضرت امیرالمومنین نیست...

آیا خطبه ها و حکمت های نهج البلاغه دقیقا برگرفته از الفاظ حضرت علی (علیه السلام) است؟ نامه ها چطور؟

با عرض سلام.

اين شبهه که مطالب نهج البلاغه را سيّد رضي(ره) از پيش خودش ساخته است، شبهه‌اي از شبهات سنّي‌هاي متعصّب يا وهّابي -خذلهم الله- است.

کليّه‌ي سخناني که از حضرت امير المؤمنين صلوات الله عليه، در نهج البلاغه‌ي شريف آمده است، عيناً در منابع اوّليّه که قبل از مرحوم شريف رضي بوده موجود مي‌باشد،

و مي‌توان با تتبّع، به آنها و سند روايي آنها دسترسي پيدا کرد.

يکي از علماي جليل القدر به نام «سيّد عبد الزهراء حسيني خطيب» (متوفّاي 1372 هـ.ش) اسناد و مدارک و منابع اوّليّه‌ي تمام خطبه‌ها و

نامه‌ها و حکمت‌ها را در کتاب ارزشمندي به نام «مصادرُ نهجِ البلاغة و أسانيدُه» در 4 جلد جمع کرده است.

بعضي از خطبه‌ها يا حکمتها و غيره، داراي چند منبع يا چند سند، از شيعه و سنّي، مي‌باشد، که همه در اين کتاب ذکر شده،

بعضي از خطبه‌ها يا نامه‌ها و غيره، مسبوق به يک داستان يا قضيّه است که آن قضيّه موجب شده امام(ع) خطبه يا نامه‌اي را ايراد کنند، اين قضايا هم در کتاب فوق، ذکر شده است.

و من الله التوفيق.

سؤال : خطبات نهج البلاغه از حضرت أميرالمؤمنين است، يا از کلام سيّدرضي؟

علاّمه : {{ امکان ندارد اين لهجه و اين نحو سخن گفتن از غير حضرت اميرالمؤمنين صادر شود؛

از صدر اسلام تا کنون علما و بزرگان دين هر کدام در اوايل کتابهاي خود، خطبه‌هايي ايراد نموده‌اند که هيچ کدام به خطبه‌هاي نهج البلاغه نمي‌رسد.

لهجه نهج البلاغه بديل ندارد، محتاج به سند هم نيست.

در برخي از موارد، تک تک جملات آن، برهان يقيني و استدلالي راجع به مطلبي خاص است؛ مثلاً در خطبه‌ي اوّل...}}

بعضي از بي‌خبران ساده لوح و يا مطّلعين مغرض گمان كرده‌اند كه نهج البلاغه ساخته شده شريف رضي است و علي(ع) مقدار كمي از آن را فرموده اند،

اين غرض ورزي از ابن خلكان شروع شده و عده ديگري از او پيروي نموده‌اند.

اولاً مقدار علم و حكمت ادبيات سيد رضي در دسترس است. ديوان آن مرحوم بهترين معرّف اوست،

سيدرضي اگر در صف اوّل شعرا و اُدبا هم فرض شود، اهل حكمت و اجتماع واقتصاد و پارسائي نيست

يعني كوچكترين خطبه هاي علي( ع ) كه در حكمت و اجتماع و غير ذلك وارد شده است با افق فکري سيد رضي مناسبت ندارد.

ثانياً: خطبه‌ها ونامه‌هاي آن حضرت چنان كه در نهج البلاغه امروزي موجود است پيش از تولّد سيد رضي در كتاب‌ها ثبت شده بود؛

تقصير بي‌اطّلاعي و غرض‌ورزهاي تعصّب آميز است نه اين كه خداي نخواسته سيد رضي گزاف‌گويي كرده است.

ثالثا: كيست از زمان عليّ بن ابي‌طالب تا زمان سيد رضي بلكه تا امروز كه بتواند با آن بلاغت، حقائق مختلفي را با اسلوب يكنواخت بيان كند؟

خطبه‌ها و نامه‌هاي پيش از اسلام و بعد از اسلام عرب اغلب مورد مشاهده است، تا حال صدها كتاب در اين موضوع نوشته شدهاست،

آيا مي‌توان اسلوب خاصّ نهج البلاغه را در يكي از آنها پيدا كرد؟

رابعاً: جعل وپرداختن كلام و نسبت دادن آن به كس ديگر از مقام شامخ و شخصيت ديني سيد رضي بسيار به دور است.

بعضي از آقايان مخالفين در اثبات عقايد تقليدي خود نه تنها از تفسيق مرد عادلي فروگذاري نمي كنند

بلكه در اين راه حاضرند كه ابوطالب پدر علي(ع) و ابوذر را كافر بدانند. بلكه اطراف علي(ع) را از اين ستاره‌هاي درخشان خالي كنند

و براي اين اشخاص هيچ گونه اهميتي ندارد كه سيد رضي را دروغگو قلمداد كنند، زيرا در تاريخِ بعضي از آقايان، دروغگويي هم هنر بخصوصي است.

خامساً: اگر نهج البلاغه ساخته‌ي سيد رضي است، به اين اندازه اهمّيّت دادن به اين جملات، يعني چه؟!

مثلاً بعد از نقل خطبه‌اي، مي‌گويد: اين خطبه سابقاً نقل شده بود ولي به جهت اختلاف روايات دوباره نقل کرديم،

يا: اين جمله در خطبه‌هاي گذشته به نحو ديگري بود و در اينجا به جهت اختلاف، دوباره نقل کرديم.

علاّمه جعفري در کتاب خود «نگاهي به علي» مي‌فرمايد:

دو علت مهم براي انكار نسبت نهج البلاغه به علي(ع) در نظر گرفته اند:

1- طرفداران علي(ع)، در مقام اثبات برتري آن حضرت، نهج البلاغه را در مرحله اوّل نشان مي دهند و در نتيجه مي گويند:

اگر ديگران هم به مقام علي(ع) مي رسيدند لااقل ثلث يا ربع نهج البلاغه هم از آنها نقل مي‌شد و

به عبارت روشن‌تر: علي(ع) نهج البلاغه دارد، ديگران چه دارند؟

2- در جاهاي زيادي از نهج البلاغه، علي (ع) عدم رضايت خود را از گذشتگان بطور صريح فرموده است

و اين معني كاشف است از عدم اعتناء مردم به كلمات و توصيه‌هاي پيغمبر اكرم كه درباره علي فرموده بود

و به هر حال چاره انديشيدن و عقايد را بي طرفانه واز روي تواريخ مسلّم مورد كنجكاوي قرار دادن بهتر از مشوّش كردن واقعيّات است.

سخنان امام علی (علیه السلام) به صورت پراکنده در برخی کتب قدیمی بوده است و سیدرضی هم برخی از این سخنان (خطبه و نامه و کلمات قصار) را تحت نام نهج البلاغه جمع آوری کرده است لذا شبهه تحربف هم از بین می رود .

آيت‌الله رضا استادي عضو جامعه مدرسین و شورای عالی حوزه های علمیه کشور و از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم:
شايد بدانيد كه‌ برخي‌ از دانشمندان، به‌ مرحوم‌ سيد رضي‌ اعتراض‌ كرده‌اند كه‌ چرا ايشان‌ احاديث‌ و خطب‌ و نامه‌ها را تقطيع‌ كرده‌ و يا برخي‌ را اصلاً‌ نياورده‌ است‌ و احياناً‌ اين‌ اعتراض‌ با زباني‌ تند و شامل‌ توبيخ‌ هم‌ اظهار شده‌ است.
اما روشن‌ است‌ كه‌ اين‌ اعتراض‌ و توبيخ‌ بي‌وجه‌ است، زيرا هر مؤ‌لفي‌ با هدفي‌ كه‌ دارد تأليف‌ خود را تنظيم‌ مي‌كند. مرحوم‌ سيد رضي‌ درصدد تدوين‌ كتاب‌ حديث‌ نبوده، بلكه‌ در فكر ارائه‌ يك‌ كتاب‌ بلاغت‌ بوده‌ كه‌ اديبان‌ را به‌كار آيد اما با محتوايي‌ از علوم‌ و معارف‌ علوي، و در كار خود حد اعلاي‌ توفيق‌ را داشته‌ است‌ و همگان‌ بايد ممنون‌ و متشكر او باشيم‌ كه‌ اين‌ سرمايه‌ عظيم‌ الهي‌ را براي‌ ما به‌ يادگار گذاشته‌ است.
در مقايسه‌ با ساير كتاب‌هاي‌ حديث‌ بايد بدانيم‌ كه‌ نهج‌البلاغه‌ به‌خاطر داشتن‌ نسخه‌هاي‌ قديمي‌ معتبر همواره‌ از بهترين‌ تصحيح‌ها برخوردار بوده‌ و شايد در ميان‌ نسخه‌هاي‌ چاپي‌ نهج‌البلاغه، چاپ‌هاي‌ پرغلط‌ نادر باشد.
در عين‌ حال‌ در سال‌هاي‌ اخير نسبت‌ به‌ تصحيح‌ نهج‌البلاغه‌ كارهاي‌ خوبي‌ انجام‌ شد و بنياد نهج‌البلاغه‌ درصدد اين‌ مهم‌ بود كه‌ گويا كارشان‌ به‌ انجام‌ رسيده‌ و چاپ‌ هم‌ شده‌ باشد.

بسياري از آنچه در نهج البلاغه در زمينه هاي گوناگون كلامي ، اخلاقي ، اجتماعي و ديگر زمينه ها آمده با آنچه در همين خصوص از رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) و يا از ديگر امامان (عليهم السّلام) روايت شده، داراي نوعي همسويي و همگني مشخص و مشهود است و اين خود گواهي بر اين حقيقت مي شود كه آنچه در نهج البلاغه آمده از همان سرچشمه اي است كه ديگر روايات معصومين (عليهم السّلام) از آنجاست و این گواه بر عدم تحریف آن است