جمع بندی تعارض عقلی میان خلوص نیت و نفسانیت انسان

کارشناس بحث: استاد حافظ

با سلام
ی سوالی برای من پیش اومده
ببینید ما در اسلام ی مسئله ای داریم به نام خلوص نیت چیزی که بنده مطالعه کردم این هست که ما اعتقاد داریم هر چی نیت ما خالص تر باشد و فقط و فقط برای
خدای باشد بهتر است.
اما گویا یک تعارضی بین خلوص نیت و نفسانیت انسان وجود دارد
من هر کاری میکنم نمیتونم کاری انجام بدم که هیچ منفعتی برام نداره
حتی به فقیر که کمک میکنم بالاخره یک احساس رضایت درونی و لذت درونی داره
اگر مثلا مادرم از من بخواد فلان کارو انجام بدم و مثلا این عمل با منافع من در تضاد باشه انجام میدم ولی به یک چیز های بهتر میرسم چی؟
به یک رضایت درونی از خود + دروی از رنج و درد عذاب وجدان + لذت از خوشحالی مادر ببینید اگر اینها نبود بر چه مبنایی درخواست رو قبول می کردم؟
یک مثال دیگه کسی که شهید میشه جانش رو میده اما آیا نمیدونه بعدش میره بهشت؟ آیا نمیدونه که عمل فدا کردن خود ارزش منده و احساس ارزش نمیکنه؟ بالاخره یک لذتی میبره
یعنی اینطور نیست که بگن هیچ سودی براش نداره
من چیزی که فعلا می فهمم اینه که انسان در راستایی حرکت میکنه که کسب لذت کنه چه روحی و روانی چه حسی چه جسمی
+ تا میتونه از درد و رنج روحی و وجسمی دور بشه
حالا بحث چیه؟ بحث اینه با این تفاسیر عمل خالص برای خدا چه معنی داره؟ یعنی یک انسان چطور میتونه بگه من کاری رو فقط بخاطر خدا انجام دادم؟
خوب ما میتونیم بگیم این فرد عاشق خداست و با راضی شدن خدا از خودش احساس رضایت مندی میکنه و از این احساس لذت میبره
جدای اینکه خدا هیچ وقت کار خیر رو بدون جواب نمیذاره
ولی ما در کلام معصومین(ع) داریم که آنها عملشون خالص برای خدا بوده و خوب برای من سواله چطور همچین چیزی ممکنه که انسان نفسانیتش و نفسش رو دور بریزه
ببینیند معنی نفس یعنی چی؟ یعنی خود. انسان خودش رو چطور کنار بذاره نمیشه عملی انجام داد که نه لذتی برای نفس داره نه دردی رو دور میکنه چه توجیهی میشه کرد خلوص نیت رو با نفسانیت انسان؟
در واقعا حرفم این هست:ظاهرا غیر ممکنه عقلا کسی عملی را فقط به خاطر خدا انجام بده نه لذتی ببره نه رنجی رو دور کنه از خودش

با تشکر
سلام علیکم
اگر چه در مسیر انجام فرامین الهی و عمل برای خداوند، انسان از خیرات و مصالح متنوعی برخوردار می‌گردد که به تبع این برخورداری، متنعم و محظوظ می‌شود، اما نکته‌ای که در انجام اعمال عبادی موظفیم آن را رعایت کنیم، آن است که مقصد نهایی را «فرمان خدا» انتخاب کنیم.

ما می‌دانیم (یا از سر ایمان و یا از سر علم حصولی و یا از سر علم حضوری) که هر فعل و ترکی که منتسب به خداست (یعنی به نوعی اراده و خواست مثبت خداوند به انجامش یا ترکش تعلق گرفته باشد) خواه نا خواه دارای ثمرات دیربازده یا زودبازدهی می‌باشد، اما در عین حال در ورای این ثمرات مقصد اعلای دیگری است که ضروری است عمل تنها به خاطر آن انجام شود و آن رضایت خدا یا امر خدا؛ در این صورت، نمی‌توان گفت با وجود این منافع بر سر راه مقصد نهایی، خلوص نیت مشوش شده، دچار آسیب گردیده است. اگر چه منافع پیرامونی انگیزه‌ی ما را برای اقدام تقویت کند، اما این تقویت از آن قصد نهایی و مقصد اعلی، قابل تفکیک است. اینچنین نیست که این دو تفکیک پذیر نباشند.
امیر المومنین علیه السلام می‌فرماید: «ما عبدتك خوفا من نارك‏ و لا طمعا في جنتك و لكن وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك»‏

این جمله نشان دهنده آن است که تفکیک منافع میانی از مقصد نهایی امکان پذیر است. معنای این سخن آن است که حتی بر فرض محال، اگر معصیت کار را داخل بهشت و مطیع را داخل جهنم ببرند، باز هم عده‌ای هستند که عبادت را اختیار می‌کنند زیرا خداوند را اهل و شایسته برای عبادت می‌دانند. همانطور که این دسته افراد در دنیا چنین اختیار کردند و به خاطر خداوند، نار سختی‌ها و خون دل خوردن‌ها را بر جنت رفاه و لذت‌‌های دنیوی برگزیدند.

یا کسی که از سر محبت شدید به خداوند اعمالش را سامان می‌دهد، در حالیکه که عشق و محبت وجودش را آتش زده و سراپای وجودش را از میان برداشته است، چگونه می‌توان ذره‌ای نفسانیت از میان نیتش پیدا کرد! همچنانکه امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«أن الناس يعبدون الله على ثلاثة أوجه فطبقة يعبدونه رغبة في ثوابه فتلك عبادة الحرصاء و هو الطمع، و آخرون يعبدونه فرقا من النار فتلك عبادة العبيد و هي رهبة، و لكني أعبده حبّاً له عز و جل فتلك عبادة الكرام و هو الأمن‏»
هر گاه حب خداوند بر قلب کسی مستولی گردد، این محبت، باعث تطهیر قلب انسان از محبت غیر حق می گردد این غیر، شامل نفسانیت خود انسان هم می‌شود.
حتی از منظر فقهی، اگر کسی عمل عبادی را به انگیزه و نیت رسیدن به منافع احتمالی آن عمل انجام دهد، عملش باطل خواهد بود. این نباید، نشان‌دهنده آن است که امتثال آن ممکن بوده است و الا بدان موظف نمی‌شدیم. همانطور که خداوند در قرآن می‌فرماید: «لا یکلف الله نفسا الا وسعا» در تکالیف الهی، وسع و طاقت و استطاعت بندگان ملاحظه شده و سپس بدان امر شده، پس نمی‌توان ذره‌ای فقدان استطاعت در اوامر و نواهی الهی پیدا کرد.
از طرف دیگر،‌ وجود برخی آموزه‌های معرفتی مانع از چنین انگیزه‌های همراه با نفسانیت می‌گردد؛ به عنوان نمونه، کسی که خودش را بدهکار می‌داند بطوری که اگر تمام طول عمر خود را به سجده و عبادت پروردگار می‌پرداخت، حتی شکر یک نفس را ادا نکرده بود، چنین کسی گرفتار رضایت از نفس نمی‌شود. حتی با بذل جان، باز هم خود را بدهکار می‌بیند و غبار شرمندگی بر تارک جبینش نقش می‌بندد.

می‌توان گفت داشتن این گونه طرز تلقی از خود و عبادات، اهرم کمک دهنده‌ای است تا شخص بتواند نیتش را تنها و تنها برای خداوند خالص گرداند.

باسمه الأعلی

سلام علیکم

بحث اینه با این تفاسیر عمل خالص برای خدا چه معنی داره؟ یعنی یک انسان چطور میتونه بگه من کاری رو فقط بخاطر خدا انجام دادم؟

وقتی شما امتثال فرمان خداوند را به خواست و اراده ی خودتان ترجیح می دهید یعنی اراده ی خودتان را در اراده ی حق فانی می کنید در واقع لذت گناه را برای فرمان

خداوند ترک می کنید یا سختی طاعت را (در ابتدای راه وگرنه بعد از مدتی نه تنها اطاعت آسان می شود بلکه انسان مشتاق آن می گردد) برای اطاعت از خداوند می پذیرید

یعنی از خودپرستی به سوی خداپرستی حرکت کرده اید(سلوک)خب در چنین حالی درک لذت اثر طبیعی مترتب بر عبودیت خواهد بود و این لذت نفسانی نیست چرا که

عبودیت همه اش نور و سرور و ابتهاج است مگر اینکه به دلایل دیگری مثل غرور و عجب نسبت به حالات معنوی که دست می دهد سالک دچار نفسانیت گردد که حاصلش عقب

گرد و سقوط خواهد بود لذا تأکید فراوانی نسبت به مراقبت و پایش نفس در مسیر عبودیت و منازل و مقامات آن شده است.

سلام علیکم

سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر

یقین کنید که چهار درخت در جنت برایتان کاشته شد. (این را استحضار کنید در ذهن تان ) و همین است اصل ایمان.

دین زمانی ترّقی و ادامه می یابد که انسان منظره آخرت را مد نظر داشته ، فوائد اخروی کارهائی را که این جا انجام داده در ذهن خود مستحضر نماید و عظمت رسول الله را در دل جای داده، پاداش هائی که آن حضرت برای اعمال بیان نموده ، آنها را برای خود ذخیره آخرت تصور کند؛ هر قدر این تصوّر بیشتر رسوخ پیدا کند خداوند متعال به همان اندازه حلاوت ایمان تصدیقی را نصیب می فرماید ، و هر قدر حلاوت بیشتری نصیب شود به همان اندازه علاقه و شوق افزایش می یابد.

ایمان و احتساب در دین خیلی مهم و اساسی است و پیامبر در خیلی از احادیث به احتساب تاکید داشته است.

با سلام
ی سوالی برای من پیش اومده
ببینید ما در اسلام ی مسئله ای داریم به نام خلوص نیت چیزی که بنده مطالعه کردم این هست که ما اعتقاد داریم هر چی نیت ما خالص تر باشد و فقط و فقط برای
خدای باشد بهتر است.
اما گویا یک تعارضی بین خلوص نیت و نفسانیت انسان وجود دارد
من هر کاری میکنم نمیتونم کاری انجام بدم که هیچ منفعتی برام نداره
حتی به فقیر که کمک میکنم بالاخره یک احساس رضایت درونی و لذت درونی داره
اگر مثلا مادرم از من بخواد فلان کارو انجام بدم و مثلا این عمل با منافع من در تضاد باشه انجام میدم ولی به یک چیز های بهتر میرسم چی؟
به یک رضایت درونی از خود + دروی از رنج و درد عذاب وجدان + لذت از خوشحالی مادر ببینید اگر اینها نبود بر چه مبنایی درخواست رو قبول
در واقعا حرفم این هست:ظاهرا غیر ممکنه عقلا کسی عملی را فقط به خاطر خدا انجام بده نه لذتی ببره نه رنجی رو دور کنه از خودش
با تشکر

یعنی من دل خوش به رضایت او هستم من دلخوش هستم نفس دلخوش است وگرنه اگر این دلخوشی و نفسانیت از من گرفته شود و به من بگویند اطاعت کن به عشق خدا بعد هم باید تا ابد بروی جهنم !!!
آیا من حاضرم این کار را بکنم؟ اگر جهنم بدون این فکر رضایت مندی به رضای خدا باشد و صرفا عذاب باشد کدام عاقلی این کار را میکند؟!!!
مشکل من این هست که نمیتونم بفهمم چطور ادعا میشه نفسانیت انسان رو میشه حذف کرد عقلا این کار شدنی نیست

در اینجا هم نفس راضی میشود چون دارد به فهم خودش سپس گذاری میکند و کار درستی انجام میدهد وگرنه اگر این رضایت ذهنی نفس نبود چطور اصلا عمل انجام میشد
تا نفس نخواهد مگر عملی اصلا انجام میشود

سؤال:

من میتونم بگم خدا را میپرستم چون لذت ابدی رو در پی داره( لذت گرایی)

پاسخ:

در چنین حالی درک لذت اثر طبیعی مترتب بر عبودیت خواهد بود و این لذت نفسانی نیست چرا که

عبودیت همه اش نور و سرور و ابتهاج است

دوم باز این رضایت ذهنی وجود دارد قبل انجام عمل نه حین انجام یا بعدش اونها که جداست و ربطی به نیت نداره بحث اینکه یک عاملی باید نفس من رو وادار به انجام کار کنه

اینطور میشه: این عامل شما را وادار می‌کنه که شما کاری را برای خدا انجام بدهی. آیا این مدل ممکن نیست؟ یک دسته عواملی که همه اینها غیر از خدا هستند و در واقع منافعی اند که به شما بر می‌گردند باعث شوند که شما کاری را به برای رضای خدا کنی. به عبارت دیگر، شما می‌دانی که اگر بتوانی رضایت خدا را جلب کنی یا اگر بتوانی کاری را برای خدا انجام دهی، به راحتی و رفاه و لذت می‌رسی، پس این کار را به قصد خدا انجام می‌دهی تا ... . اینها در رتبه‌بندی قابل تفکیک اند.

ولی بدون رضایت نفس اصلا مگه میشه اراده در فرد ایجاد بشه

لكني أعبده حبّاً له عز و جل

دوم باز این رضایت ذهنی وجود دارد قبل انجام عمل نه حین انجام یا بعدش اونها که جداست و ربطی به نیت نداره بحث اینکه یک عاملی باید نفس من رو وادار به انجام کار کنه

اینطور میشه: این عامل شما را وادار می‌کنه که شما کاری را برای خدا انجام بدهی. آیا این مدل ممکن نیست؟ یک دسته عواملی که همه اینها غیر از خدا هستند و در واقع منافعی اند که به شما بر می‌گردند باعث شوند که شما کاری را به برای رضای خدا کنی. به عبارت دیگر، شما می‌دانی که اگر بتوانی رضایت خدا را جلب کنی یا اگر بتوانی کاری را برای خدا انجام دهی، به راحتی و رفاه و لذت می‌رسی، پس این کار را به قصد خدا انجام می‌دهی تا ... . اینها در رتبه‌بندی قابل تفکیک اند.

ولی بدون رضایت نفس اصلا مگه میشه اراده در فرد ایجاد بشه

لكني أعبده حبّاً له عز و جل

باز انسان قبل عمل فکر میکنه میبینه مدیون هست و با انجام عمل احساس راحتی بیشتری داره

بنابرین هدف رسیدن به اون حس هست نه رضای خدا

یعنی شما میفرمایید نیت من کدوم هست؟ به نیت یک سری کار ها کار ها رو برای رضای خدا انجام میدم؟

به نیت یک سری کار ها کار ها رو برای رضای خدا انجام میدم؟

رابطۀ مخلصانه و عاشقانه با خدا، یک مختصاتی دارد، از جمله اینکه وقتی آدم مخلص شود، از خدا پاداش هم می‌خواهد. این‌کار، آدم را در مقابل خدا کوچک و متواضع می‌کند و حال خوبی به آدم می‌دهد. این حال در ما تواضع ایجاد می کند.

سوال
چگونه می‌توان با وجود حب نفس و ملاحظه‌ی اغراض و لذائذ معنوی که به عنوان پاداش امتثال اوامر الهی به انسان داده می‌شود، عملی را تنها و تنها به خاطر خداوند انجام داد؟ آيا عمل خالصانه عملی است که حتی به انگیزه‌ی رضایت باطنی نیز انجام نگیرد؟

پاسخ
اولاً، رابطۀ مخلصانه و عاشقانه با خدا، دارای مختصاتی است و نمی‌توان دایره‌اش را آنقدر تنگ گرفت که لذتهای مترتب بر امتثال امر مولا تحت گستره آن نباشد؛ وقتی انسانی مخلص شود، اخلاصش او را به این سمت هدایت می‌کند که پاداشش را هم از خدا درخواست کند. این نحوه از مواجهه در نهادینه کردن صفات معنوی در انسان به بار می‌نشیند؛ مثلا انسان در مقابل خدا کوچک و متواضع می‌گردد. پس اینچنین نیست که تعامل معامله‌گرانه با خداوند، بیرون از گردونه‌ی اخلاص تعریف گردد.
ثانیاً، از لوازم انجام وظیفه‌، دستیابی به دلخوشی و شادمانی و نشاط و بهجت است که اثر طبیعی مترتب بر عبودیت خواهد بود و این لذت، نفسانی و مذموم نیست؛ چرا که عبودیت همه‌اش نور و سرور و ابتهاج است مگر اینکه به دلایل دیگری مثل غرور و عجب نسبت به حالات معنوی که دست می دهد سالک دچار نفسانیت گردد که حاصلش عقب‌گرد و سقوط خواهد بود از این‌رو، تأکید فراوانی نسبت به مراقبت و پایش نفس در مسیر عبودیت و منازل و مقامات آن شده است.
ثالثاً، اگر چه هر فعل و ترکی که منتسب به خداست (یعنی به نوعی اراده و خواست خداوند به انجام و یا ترک آن تعلق گرفته باشد) خواه نا خواه دارای ثمرات دیربازده یا زودبازده است، اما در عین حال، در ورای این ثمرات مقصد اعلای دیگری (امتثال امر الهی) جستجو می‌شود که دستمایه و مقوّم عمل خالصانه است؛ در این صورت، نمی‌توان گفت صرف قرار گرفتن این منافع بر سر راه مقصد نهایی، خلوص نیت را مشوب کرده، دچار آسیب می‌کند. بله، منافع پیرامونی، انگیزه‌ی ما را برای اقدام و عمل تقویت می‌کند، اما این دو قابل تفکیک اند و اینچنین نیست که این دو تفکیک پذیر نباشند.
امیر المومنین علیه السلام می‌فرماید: «ما عبدتك خوفا من نارك‏ و لا طمعا في جنتك و لكن وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك»[1]‏
این جمله حکایت از آن دارد که تفکیک منافع میانی از مقصد نهایی (انجام عمل فقط برای خدا) امکان پذیر است. معنای این سخن آن است که حتی بر فرض محال، اگر معصیت کار را داخل بهشت و مطیع را داخل جهنم ببرند، باز هم عده‌ای هستند که عبادت را اختیار می‌کنند زیرا خداوند را اهل و شایسته برای عبادت می‌دانند. طبیعی است چون این دسته در دنیا چنین اختیار کردند و به خاطر خداوند، نار سختی‌ها و خون دل خوردن‌ها را بر جنت رفاه و لذت‌‌های دنیوی برگزیدند، به نشاط و بهجت معنوی نیز نائل شوند؛ اما اینان واقف اند که این، از میوه‌های آن انگیزه‌ی اصلی است.
از زاویه‌ای دیگر، کسی که از سر محبت شدید به خداوند اعمالش را سامان می‌دهد، حب نفس او در کنار حب الله رنگ باخته و هضم شده است؛ به طوری که آتش عشق، تعینش را از میان برداشته است، چنین کسی، ذره‌ای نفسانیت از میان نیتش بر نخواهد خاست. همچنانکه امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «أن الناس يعبدون الله على ثلاثة أوجه فطبقة يعبدونه رغبة في ثوابه فتلك عبادة الحرصاء و هو الطمع، و آخرون يعبدونه فرقا من النار فتلك عبادة العبيد و هي رهبة، و لكني أعبده حبّاً له عز و جل فتلك عبادة الكرام و هو الأمن»[2] هر گاه حب خداوند بر قلب کسی مستولی گردد، این محبت، باعث تطهیر قلب انسان از محبت غیر حق می‌گردد؛ این غیر، شامل نفسانیت خود انسان هم می‌شود.
رابعاً، طبق یک معنا شاید بتوان گفت رضایت و شادمانی از نفسی که در نتیجه‌ی امتثال اوامر الهی حاصل می‌شود، در زمره‌ی نبایسته‌های «اخلاق بندگی» است؛ پس ضروری است راهی برای درمان آن پیدا کرد. برای درمان چنین مشکلی لازم است نوع نگاه و تلقی خود را تغییر داد؛ مثلاً، اگر انسان خود را عمیقاً مدیون پروردگار ببیند؛ چنین کسی حتی اگر تمام عمر خود را صرف سجده و عبادت پروردگارکند، باز خود را از عهده‌ی شکر حتی یک نفَس (یا یک نعمت) بیرون نمی‌داند؛ تنها با چنین نگاهی است که شخص گرفتار رضایت از نفس نمی‌شود. حتی اگر در راه خداوند جانبازی کند، باز هم خود را بدهکار دیده، غبار شرمندگی بر تارک جبینش نقش می‌بندد.
می‌توان گفت چنین نگاهی به خود و عبادات، تکنیکی است تا شخص بتواند عبادتش را حتی به منظور رسیدن به رضایت باطنی انجام ندهد؛ زیرا نقطه‌ای نیست که وی در آن نقطه به رضایت از خود برسد.
مضافاً این که رضایت از نفس دارای آفاتی است که برای مصونیت از آنها، لازم است جلوی آن گرفته شود؛ مثلا، کسی که از انجام کار خوب رضایت باطنی پیدا کند، این رضایت، او را از ادامه و استمرار در عمل متوقف می‌سازد؛ چرا که به نتیجه مطلوب دست یافته است. در عوض کسی که خود را بدهکار حق‌تعالی می‌داند، تلاش خود را کافی ندانسته، مدام در پی کسب رضایت محبوب است؛ این، در حقیقت، نقطه مقابل احساس رضایت است. اخلاق بندگی منقول از پیامبر صلی الله علیه و آله گویای همین مطلب است؛ ایشان آنقدر به عبادت می‌پرداخت که با زبان اعتراض یکی از همسران خود مواجه شد. این عملکرد از نوعی تلقی و نحوه نگاه شکل می‌گیرد؛ به این معنا که پیغمبر احساس می‌کند از عهده‌ی شکر نعمتهای خداوند بر نیامده است در نتیجه، توقف عبادت را زیبنده و شایسته‌ نمی‌بیند و مدام بر کیفیت و کمیت عبادتش می‌افزاید. این دقیقا نقطه مقابل احساس رضایت است؛ زیرا، هر چه عبادت می‌کند دلش آرام نمی‌گیرد و از خود راضی نمی‌شود.

نتیجه
حتی اگر پاداش و فوائد مترتب بر امتثال امر خداوند در حین انجام عمل ملاحظه گردد منافات با اخلاص ندارد، در گستره اخلاص به حساب می‌آید. بعلاو، بهجت و رضایت باطنی بعد از امتثال عمل نیز نتیجه این امتثال بوده، نمی‌توان آن را مساوی لذت نفسانی مذموم دانست. همچنین، تفکیک انگیزه‌ی اصلی برای انجام عمل که همان انجام عمل فقط برای خداست، از دیگر انگیزه‌ها (انگیزه‌هایی که منافی اخلاص نباشند) ممکن است خصوصاً اگر دارای آثار و لوازم منفی باشد لازم است با تغییر در نوع نگرش، آن را زائل کرد.

منابع
[1]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج67، ص 186. ترجمه: «عبات نکردم خدا را به جهت ترس از آتش، یا به جهت رسیدن به بهشت؛ اما تو را (خدا را) شایسته عبادت یافتم بنابراین او را عبادت کردم».

[2]. مجلسی، مرآة العقول، ج8، ص 101. ترجمه: «عبادت‌کنندگان خداوند سه گروه‌اند: گروهی او را برای ژاداش عبادت می‌کنند، که طمعکارانه است و اینان حریصند. گروهی او را از ترس جهنم عبادت می‌کنند که این عبادت بردگان و از روی ترس است. ولی من خداوند را از روی محبت عبادت می‌کنم که چنین عبادتی مایه امنیت و آرامش و عبادت کریمان است».