جمع بندی تمرکز حواس در قرآن و احادیث (چگونگی داشتن تمرکز از دیدگاه قـرآن و روایـات)

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام و احترام


خداوند در توصیف بندگان مومن می فرماید« قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فىِ صَلَاتهِِمْ خَاشِعُونَ وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَوةِ فَعِلُونَوَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ» (مؤمنان رستگار شدند آنها كه در نمازشان خشوع دارند و آنها كه از لغو و بيهودگى روى‏ گردانند و آنها كه زكات را انجام مى ‏دهند و آنها كه دامان خود را (از آلوده ‏شدن به بى ‏عفتى) حفظ مى ‏كنند) سوره مومنون،آیات1-5.

" خاشعون" از ماده" خشوع" به معنى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمى در انسان پيدا مى ‏شود، و آثارش در بدن ظاهر مى ‏گردد.
در اينجا قرآن" اقامه صلاة" (خواندن نماز) را نشانه مؤمنان نمى ‏شمارد بلكه خشوع در نماز را از ويژگيهاى آنان مى ‏شمرد، اشاره به اينكه نماز آنها الفاظ و حركاتى بى روح و فاقد معنى نيست، بلكه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آنها پيدا مى ‏شود كه از غير او جدا مى‏ گردند و به او مى ‏پيوندند، چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى‏ شوند بر تمام ذرات وجودشان اثر مى ‏گذارد، خود را ذره‏اى مى ‏بينند در برابر وجودى بى پايان، و قطره‏اى در برابر اقيانوسى بيكران.

لحظات اين نماز هر كدام براى او درسى است از خودسازى و تربيت انسانى و وسيله‏اى است براى تهذيب روح و جان.

در حديثى مى‏ خوانيم كه پيامبر(ص) مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى‏ كند فرمود:«اما انه لو خشع قلبه لخشعت جوارحه»:" اگر او در قلبش خشوع بود اعضاى بدنش نيز خاشع مى ‏شد".

اشاره به اينكه خشوع يك حالت درونى است كه در برون اثر مى ‏گذارد(تفسير نمونه، ج‏14، ص194-195).

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام و احترام

بعد از آنکه خداوند مومنان را به خاشع بودن در نماز توصیف کرد اوصاف دیگری از آنان ذکر می کند و می فرماید« وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَوةِ فَعِلُونَ وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُون» (و آنها كه از لغو و بيهودگى روى‏ گردانندو آنها كه زكات را انجام مى ‏دهند و آنها كه دامان خود را (از آلوده ‏شدن به بى ‏عفتى) حفظ مى ‏كنند). سوره مومنون،آیه3-5.

از این توصیفات می توان نتیجه گرفت که بین خشوع در نماز و دوری کردن از لغو خصوصا گناهان و انجام واجبات به ویژه زکات و حفظ پاک دامنی و عفت رابطه مستقیمی وجود دارد.

به طور کلی می توان این موارد را نسبت به حضور قلب در نماز موثر دانست؛
1- هنگام وضو توجه داشتن به اینکه می خواهیم با خداوند صحبت کنیم.
2- توجه به معانی آیات و اذکار نماز .
3- تغییر دادن سوره هایی که بعد از حمد خوانده می شود.
4- در مکان ساکت و بدون زرق و برق نماز خواندن.
5- نماز اول وقت.
6- شمرده و بدون عجله نماز خواندن.

با سلام
اگر دقیق نگاه کنیم کل دین یعنی تمرکز حواس، به معنای اینکه نفس حواسش به خودش باشه که چی کار داره می کنه؟ به کجا نگاه میندازه؟ چیو گوش میده؟ هم این آیه علیکم انفسکم و هم ولتنظر نفس .... نیز به همین معنی اشاره داره؟
تمام احکام دینی به مراقبه اشاره می کنه؟! اگر جزئتا بیان نشده علتش این هست که خود به خود از پس تمرینات مذهبی تمرکز حواس ایجاد میشه
وقتی حضرت رسول معمولی ترین کاراشون رو با دقت به چپ یا راست بودن دست یا پا انجام می دادن یعنی تو مرتبه ی بالایی از تمرکز حواس بودن. بعضا دیدم غیر مذهبی ها به این شیوه حضرت می خندند که اگه با پای فلان نریم چی می شه؟!! علت تمسخرشون این هست که درک درستی از مراقبه ندارند اینکه چقدر مراقبه اهمیت داره چه درهایی از معرفت رو باز می کنه و ما تو زندگی دنبال چی هستیم.
وقتی معنی مراقبه فهمیده بشه تحریم موسقی توسط مذهب درک میشه اینکه شنیدن صدا برا نفس هیجان خاطره و غیره درست میکنه این حالت مراقبه رو میریزه به هم. وقتی مذهب دستور میده چشمتون رو نگه دارید داره تمرکز حواس رو یاد میده. که مجموع کلش میشه تمرکز بر روی خدا.
موفق باشید.

با عرض سلام
آیه یا حدیثی هم داریم که صرف تمرکز حواس در نماز نباشه ؟
منظورم اینه که روش تمرکز حواس رو در همه امور یاد بده . مثلا به هنگام درس خوندن ؟

با سلام
راجع به علم آموزی حدیثی داریم که علم یاد گرفته نمیشه الا به نوشتن...
سعی کنید هرچی می خونید رو بنویسید من خودم ازین روش جواب گرفتم.

تمركز حواس، حالتي ذهني و رواني است كه در آن، تمام قواي حسي، رواني و فكري انسان روي موضوعي خاص متمركز مي‌شود و تضمين كنندة امر يادگيري است. در تمركز حواس با جمع و تراكم انرژي فقط در يك نقطة معيّن عوامل حواس پرتي را به حداقل می رسانیم
تعريفي از «تمركز» ارائه مي دهيم: تمركز حالتي است كه در آن از ميان افكار و آراء مختلف شخص، يك فكر در مركز قرار مي گيرد و بقية افكار و آراء او نسبت به آن فكر، جنبة پيراموني دارند. بنا به تعريفي ديگر، تمركز حواس يعني توانايي ثابت نگه داشتن توجه و دقت روي موضوع يا كاري كه به ميل و ارادة انتخاب شده است و مانع شدن از اينكه اين دقت و توجه به سوي موضوعات ديگر منحرف شود.(1)
مهارت تمرکز حواس با عبادات (تمرین غیرمستقیم)
همه عبادات به خصوص نماز نوعی تمرین تمرکز حواس است. تمرکز حواس یه مهارت، توانایی و هنر است. وقتی ما به این توانایی در عبادات برسیم در واقع در موارد دیگر زندگی هم می توانیم از آن بهره ببریم.

براى حضور قلب در نماز بايد از راه‏هاى زير استفاده كنيد:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنويت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و... ،
2- گزينش مكان مناسب براى نماز، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهيز از هر آنچه كه موجب انحراف توجه از خداوند شود،
3- گزينش وقت مناسب و تا آن جا كه ممكن است اول وقت خواندن نماز،
4- تاحد امكان در مسجد و باجماعت نماز خواندن (بويژه در جماعاتى كه بعد معنوى بيشترى دارد)،
5- نماز را با طمأنينه و دقت در مفاهيم و معانى آن خواندن،
6- در حال ايستاده به مهر نگريستن و در ركوع پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن،
7- تخليه دل از حب دنيا و امور دنيوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن،

دعای مطالعه

این دعا در مفاتیح الجنان آمده است و اشاره مستقیم بر تمرکز در مطالعه دارد

بسم الله الرحمن الرحیم

اَللهُمَّ أخرِجنی مِن ظُلُماتِ الوَهم( خداونـدا مـرا خارج کـن از تاریـکی وهم)

وَ أَکـرِمنـی بِنـــــــــورِ الفَهـم( کرامت ده مـرا از روشنـی دانش و فهم)

اَللهُمَّ افتَح عَلَینا أبوابَ رحمتِک (خداوندا به روی ما گشـا درهای رحمت)

وَ انشُر عَلَینـا خزائــنَ علومِـک (بگستر گنج دانشـهای خود بر روی امّت)

برحمتک یا أرحَمَ الـرّاحمیـــن (بـه لطفت مهـربانتـر از تمـام مهربـانـان)
[FONT=tahoma,arial,helvetica,sans-serif]

تمرین رام کردن خیال

امام خمینی در کتاب آداب الصلاه می فرمایند: پرنده لجام گسيخته خيال، چكاوكى است كه هر آن بر شاخسارى مى‏نشيند. از اين رو هميشه افكار انسان به اين طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشيارى در كنترل آن بكوشد، پس از چند صباحى رام و مطيع شده و به هر سو كه اراده شود متوجه مى‏گردد. بنابراين انسان بايد در نماز ازاول با قاطعيت بنا را بر اين بگذارد كه تمام توجه خود رابه سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خيال از چنگ او گريخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندين مرتبه در ايام متوالى چنين كند، كم‏كم ذهنش عادت خواهد كرد، (2)

نکته
البته با توجه به فرصت ما این نکات بیان شده است برای بررسی بیشتر نیاز به تحقیق جامع در قرآن حدیث داریم که خود مجال تحقیقی گسترده تر می طلبد
......................
(1) رک: خادمي، عين الله، مطالعة روشمند، نشر پارسيان. و محمّدي، حيدر. تكنولوژي موفّقيت، تهران: هستي نما، اوّل، 1382، ص44 تا 46.

(2)رک: آداب الصلاه، امام خمینی
منبع برای مطالعه بیشتر:
آداب تعلیم و تربیت اثر شهید ثانی ترجمه سید محمدباقر حجتی نشر دفتر انتشارات اسلامی

سؤال:
آیا در قرآن یا حدیث مطلبی هست که اشاره به فرمول یا روشی برای تمرکز حواس برای مثال، درس خواندن داشته باشد؟

پاسخ:
تمركز حواس، حالتی ذهنی و روانی است كه در آن، تمام قواي حسی، روانی و فكری انسان روی موضوعی خاص متمركز می‌شود و تضمين كننده امر يادگيری است. در تمركز حواس با جمع و تراكم انرژی فقط در يک نقطه معيّن عوامل حواس‌پرتی را به حداقل می‌رسانیم.
تعريفی از «تمركز» ارائه می‌دهيم: تمركز حالتی است كه در آن از ميان افكار و آراء مختلف شخص، يک فكر در مركز قرار می‌گيرد و بقيه افكار و آراء او نسبت به آن فكر، جنبه پيرامونی دارند. بنا به تعريفی ديگر، تمركز حواس يعنی توانايی ثابت نگاه داشتن توجه و دقت روی موضوع يا كاری كه به ميل و اراده انتخاب شده است و مانع شدن از اين كه اين دقت و توجه به سوی موضوعات ديگر منحرف شود. (1)
خداوند در توصیف بندگان مؤمن می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فىِ صَلَاتهِمْ خَاشِعُونَ وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَوةِ فَعِلُونَوَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ»؛ مؤمنان رستگار شدند آن‌ها كه در نمازشان خشوع دارند و آن‌ها كه از لغو و بيهودگى روى‏ گردان هستند و آن‌ها كه زكات را انجام مى‌دهند و آن‌ها كه دامان خود را (از آلوده ‏شدن به بى‌عفتى) حفظ مى‌كنند. (2)
«خاشعون» از ماده «خشوع» به معناى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمى در انسان پيدا مى‌شود، و آثارش در بدن ظاهر مى‌گردد.
در اين جا قرآن «اقامه صلاة» (خواندن نماز) را نشانه مؤمنان نمى‌شمارد؛ بلكه خشوع در نماز را از ويژگی‌هاى آنان مى‌‏شمرد، اشاره به اين كه نماز آن‌ها الفاظ و حركاتى بى‌روح و فاقد معنى نيست؛ بلكه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آن‌ها پيدا مى‌‏شود كه از غير او جدا مى‏‌گردند و به او مى‌‏پيوندند، چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى‏‌شوند بر تمام ذرات وجودشان اثر مى‌گذارد، خود را ذره‌اى مى‌بينند در برابر وجودى بى‌پايان، و قطره‏‌اى در برابر اقيانوسى بي‌كران.
لحظات اين نماز هر كدام براى او درسى است از خودسازى و تربيت انسانى و وسيله‏‌اى است براى تهذيب روح و جان.
در حديثى مى‏‌خوانيم كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى‏‌كند فرمود: «اما انه لو خشع قلبه لخشعت جوارحه»: اگر او در قلبش خشوع بود اعضاء بدنش نيز خاشع مى‌‏شد.
این اشاره است به اين كه خشوع يك حالت درونى است كه در برون اثر مى‌گذارد. (3)
امام محمد باقر (علیه السلام) فرمود: در نماز خود توجه و تمرکز کامل داشته باش؛ زيرا از نماز تو، آن مقدار قبول می‌شود که با توجه خوانده شود. (4)
ـ مهارت تمرکز حواس با عبادات (تمرین غیرمستقیم)
همه عبادات به خصوص نماز نوعی تمرین تمرکز حواس است. تمرکز حواس یه مهارت، توانایی و هنر است. وقتی ما به این توانایی در عبادات برسیم در واقع در موارد دیگر زندگی هم می‌توانیم از آن بهره ببریم.
براى حضور قلب در نماز بايد از راه‏‌هاى زير استفاده كنيد:
1. دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنويت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و ... .
2. گزينش مكان مناسب براى نماز، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهيز از هر آن چه كه موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3. گزينش وقت مناسب و تا آن جا كه ممكن است اول وقت خواندن نماز.
4. تاحد امكان در مسجد و با جماعت نماز خواندن (به ويژه در جماعاتى كه بعد معنوى بيشترى دارد).
5. نماز را با طمأنينه و دقت در مفاهيم و معانى آن خواندن.
6. در حال ايستاده به مهر نگريستن و در ركوع پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
7. تخليه دل از حب دنيا و امور دنيوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن.
و ....
ـ تمرین رام کردن خیال
امام خمینی (قدس سره) در کتاب آداب الصلاه می فرماید: پرنده لجام گسيخته خيال، چكاوكى است كه هر آن بر شاخسارى مى‌نشيند. از اين رو هميشه افكار انسان به اين طرف و آن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشيارى در كنترل آن بكوشد، پس از چند صباحى رام و مطيع شده و به هر سو كه اراده شود متوجه مى‌گردد. بنابراين، انسان بايد در نماز ازاول با قاطعيت بنا را بر اين بگذارد كه تمام توجه خود رابه سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خيال از چنگ او گريخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندين مرتبه در ايام متوالى چنين كند، كم‏كم ذهنش عادت خواهد كرد. (5)
ـ دعای مطالعه
این دعا در مفاتیح الجنان آمده است و اشاره مستقیم بر تمرکز در مطالعه دارد:
بسم الله الرحمن الرحیم
اَللهُمَّ أخرِجنی مِن ظُلُماتِ الوَهم (خداونـدا مـرا خارج کـن از تاریـکی وهم)
وَ أَکـرِمنـی بِنـــــــــورِ الفَهـم (کرامت ده مـرا از روشنـی دانش و فهم)
اَللهُمَّ افتَح عَلَینا أبوابَ رحمتِک (خداوندا به روی ما گشـا درهای رحمت)
وَ انشُر عَلَینـا خزائــنَ علومِـک (بگستر گنج دانشـهای خود بر روی امّت)
برحمتک یا أرحَمَ الـرّاحمیـــن (بـه لطفت مهـربانتـر از تمـام مهربـانـان)

منبع برای مطالعه بیشتر:
عاملی، زین الدین بن علی، آداب تعلیم و تربیت، ترجمه سید محمدباقر حجتی، نشر دفتر انتشارات اسلامی.

منابع:
1. رک: خادمی، عین الله، مطالعه روشمند، نشر پارسيان؛ محمدی، حیدر، تكنولوژي موفّقيت، هستی‌نما، تهران، اوّل، 1382 ش، ص 44 تا 46.
2. مؤمنون: 23/ 1 ـ 5.
3. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، ج ‏14، ص 194 ـ 195.
4. فیض کاشانی، محمد محسن، المحجة البيضاء، ج 1، صفحه 354.
5. ر.ک: امام خمینی، سید روح الله، آداب الصلاه.