جمع بندی توجه به مخاطب در آیات و روایات

[=arial]

[=arial]

1. شخص رأي دارد و يا عاشق نظر خودش است و لذا آيه قرآن كريم را بر اساس خواسته و هواي نفس خودش تأويل و تفسير مي‌كند و چنان‌چه رأي او نبود هيچ‌گاه آن معنا از آيه استفاده نمي‌شد و اين گونه تفسير به رأي، خودش دو نوع است: يكي اين‌ كه تفسير او از راه جهل و ناداني است. همانند اكثر تفاسير مخالفين. دوّم آن‌ كه با علم و آگاهي اين كار را انجام مي‌دهد، مانند آن هايي كه با آيات قرآن كريم، براي تصحيح بدعت‌هاي خود استدلال مي‌كند، در حالي كه خودش مي‌داند معناي آيه چنان نيست كه او مي‌گويد ولي براي اين‌كه خصم خود را به اشتباه بيندازد و او را گمراه كند؛ چنين تفسيري ارائه مي دهد. سوّم اين‌كه همين‌ شخص كه بر اساس هواي نفس قرآن کریم را تفسير مي‌كند و با علم و آگاهي مي‌داند اين تفسير غلط است ولي غرض صحيح ممكن است داشته باشد. همانند اصحاب تأويلات باطنيه؛ اين ها براي اين‌كه دليلي از قرآن کریم براي مجاهده با نفس داشته باشد به آيه « اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى»(طه: 24) كه اشاره به فرعون دارد مي نمايد. اين گونه تفسير هم ممنوع است.

دليل آن نيز روشن است؛ چون اگر راه اين چنين تفسيري باز شود، هر كس براساس خواسته و هوي و هوس خود از قرآن كريم برداشتي مي‌كند؛ همان‌طور كه مجاهدين خلق مي‌گفتند: «الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ»(بقره: 3)؛ مبارزه زير زميني و همين مطلب، خواسته ي طرفداران «قرائت‌هاي مختلف مي‌‌باشد.» پس در اين اقسام سه‌گانه كه بخش نخست بود؛ فرد دنبال تفسير قرآن نيست؛ بلكه خودش ايده و هوي و هوسي دارد كه مي‌خواهد آن را توجيه گري نمايد و تلاش كند از قرآن کریم براي خودش دليل توجيه‌كننده‌اي بياورد.

2. شخص از پيش خود تسريع به تفسير قرآن كريم دارد، ولي سرمايه ي علمي و عملي او بسيار اندك است، ظاهر زبان عربي را بلد است. دنبال طلب روايت و گفتاري كه از ائمه ـ عليهم السّلام ـ در مورد اين آيه است، نيست، به ويژه رواياتي كه در مورد مطالب بلند و غرائب قرآن کریم وارد شده است. الفاظ مبهمه، الفاظ در مورد اختصار، حذف، اضمار، تقديم و تأخير، ناسخ و منسوخ، خاص و عام، رخص و عزائم، محكم و متشابه و چهره‌هاي گوناگون آيات متفرقه وجود دارد كه محتاج به استماع از ائمة ـ عليهم السّلام ـ مي‌باشد.

كسي که در چنين موردي مبادرت بورزد، در استنباط معاني قرآن كريم و تفسير، به مجرد همان مقدار فهم لغت عربي، دچاراشتباه و غلط خواهد شد و جزء كساني كه تفسير به رأي دارند به حساب مي آيد. بنابراين لازم است دنبال شنيدن اخبار تفسير باشد، تا موارد غلط و اشتباه از بين برود و تازه بعد از شنيدن روايات بايد صاحب نظر و اهل استنباط باشد، تا بتواند آن را بفهمد. تسلّط بر زبان و لغت عربي، يكي از گونه هاي وارد شدن در تفسير قرآن كريم است. فراگيري گونه هاي ديگر وارد شدن در تفسير نيز لازم و ضروري است.

1. مقدمه تفسير برهان، (مرأة الانوار)، ص 16.

[=arial]

1. ايجاد هرج و مرج در فهم آيات و احاديث
2. تبديل برنامه هاي سعادت عمومي به برنامه هاي سودجويي شخصي.
3. تبديل وسيله اصلاح اشتباهات فكري مردم به عاملي براي تشديد اشتباهات.
4. فراهم نمودن دستاويزي براي افراد گمراه و گمراه كننده.
5. توليد نفاق، اختلاف، و دامن زدن به سليقه هاي شخصي و فكرهاي انفرادي 6. فرود آمدن كتاب و سنت از مقام رهبري و قرار گرفتن در مقابل يك پيرو.
7. از ميان رفتن ارزش هاي اصيل كتاب و سنت و از بين رفتن محتواي واقعي آنها.
8. تطبيق قوانين آسماني بر خواسته هاي انحرافي محيط هاي آلوده و تغيير و تبديل مفاهيم آنها با دگرگون شدن اين محيط ها.
9. از ارزش افتادن احاديث صحيح و جان گرفتن احاديث مجعول به خاطر اين كه گاهي دسته دوم آمادگي بيشتري براي تفسير به رأي دارند.
10. سقوط مفاهيم نامحدود ابدي و جاوداني و تبديل شدن آنها به مفاهيم مبتذل و قرار گرفتن آنها در قالب هاي محدود و نارساي افكار انسان هاي كوتاه فكر.

به هر حال هر قدر درباره ضررهاي تفسير به رأي و تحميل سليقه ها و افكار شخصي بر الفاظ كتاب و سنت و آيات الهي و اخبار پيشوايان اسلام دقت كنيم زيان هاي تازه اي براي آنها كشف مي شود كه ما را به عمق تأكيداتي كه درر وايات اسلامي در زمينه اجتناب و دوري از اين موضوع شده است آشناتر مي سازد. اينجاست كه بار ديگر به ياد گفتار اميرمؤمنان علي (ع) در نهج البلاغه مي افتيم كه از وراي اعصار و قرن فرياد مي زند كه: «گروهي از گمراهان نام عالم برخود گذاشته اند در حالي كه چنين نيستند، ناداني هايي را از افراد نادان گرفته و گمراهي هايي را از گمراهان، و بر سر راه مردم دام هايي از مكر و فريب و گفتار باطل نهاده، قرآن را بر آراي خود تطبيق دهند و حق را مطابق ميل خود تفسير مي كنند».
...«افراد با ايمان آنها هستند كه در دوران هاي تاريك، اميال خود را عطف بر هدايت مي كنند (و تحت الشعاع آن قرار مي گيرند) هنگامي كه (گمراهان) هدايت را به ميل خود تفسير مي كنند، و رأي خود را بر قرآن عطف مي كنند به هنگامي كه (منحرفان) قرآن را بر رأي خود تطبيق نمايند».

پرسش:
تفسیر به رای چیست؟ و چه کنیم که این ایراد در خودمان و بعد هم در جامعه اصلاح شود؟

پاسخ:
حضرت آیت الله خويي در مقدمه ي تفسير برهان(1)، اینگونه می فرماید که:

1. شخص رأي دارد و يا عاشق نظر خودش است و لذا آيه قرآن كريم را بر اساس خواسته و هواي نفس خودش تأويل و تفسير مي‌كند و چنان‌چه رأي او نبود هيچ‌گاه آن معنا از آيه استفاده نمي‌شد و اين گونه تفسير به رأي، خودش دو نوع است: يكي اين‌ كه تفسير او از راه جهل و ناداني است. همانند اكثر تفاسير مخالفين. دوّم آن‌ كه با علم و آگاهي اين كار را انجام مي‌دهد، مانند آن هايي كه با آيات قرآن كريم، براي تصحيح بدعت‌هاي خود استدلال مي‌كند، در حالي كه خودش مي‌داند معناي آيه چنان نيست كه او مي‌گويد ولي براي اين‌كه خصم خود را به اشتباه بيندازد و او را گمراه كند؛ چنين تفسيري ارائه مي دهد. سوّم اين‌كه همين‌ شخص كه بر اساس هواي نفس قرآن کریم را تفسير مي‌كند و با علم و آگاهي مي‌داند اين تفسير غلط است ولي غرض صحيح ممكن است داشته باشد. همانند اصحاب تأويلات باطنيه؛ اين ها براي اين‌كه دليلي از قرآن کریم براي مجاهده با نفس داشته باشد به آيه « اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى»(طه: 24) كه اشاره به فرعون دارد مي نمايد. اين گونه تفسير هم ممنوع است.

دليل آن نيز روشن است؛ چون اگر راه اين چنين تفسيري باز شود، هر كس براساس خواسته و هوي و هوس خود از قرآن كريم برداشتي مي‌كند؛ همان‌طور كه مجاهدين خلق مي‌گفتند: «الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ»(بقره: 3)؛ مبارزه زير زميني و همين مطلب، خواسته ي طرفداران «قرائت‌هاي مختلف مي‌‌باشد.» پس در اين اقسام سه‌گانه كه بخش نخست بود؛ فرد دنبال تفسير قرآن نيست؛ بلكه خودش ايده و هوي و هوسي دارد كه مي‌خواهد آن را توجيه گري نمايد و تلاش كند از قرآن کریم براي خودش دليل توجيه‌كننده‌اي بياورد.

2. شخص از پيش خود تسريع به تفسير قرآن كريم دارد، ولي سرمايه ي علمي و عملي او بسيار اندك است، ظاهر زبان عربي را بلد است. دنبال طلب روايت و گفتاري كه از ائمه ـ عليهم السّلام ـ در مورد اين آيه است، نيست، به ويژه رواياتي كه در مورد مطالب بلند و غرائب قرآن کریم وارد شده است. الفاظ مبهمه، الفاظ در مورد اختصار، حذف، اضمار، تقديم و تأخير، ناسخ و منسوخ، خاص و عام، رخص و عزائم، محكم و متشابه و چهره‌هاي گوناگون آيات متفرقه وجود دارد كه محتاج به استماع از ائمة ـ عليهم السّلام ـ مي‌باشد.

كسي که در چنين موردي مبادرت بورزد، در استنباط معاني قرآن كريم و تفسير، به مجرد همان مقدار فهم لغت عربي، دچاراشتباه و غلط خواهد شد و جزء كساني كه تفسير به رأي دارند به حساب مي آيد. بنابراين لازم است دنبال شنيدن اخبار تفسير باشد، تا موارد غلط و اشتباه از بين برود و تازه بعد از شنيدن روايات بايد صاحب نظر و اهل استنباط باشد، تا بتواند آن را بفهمد. تسلّط بر زبان و لغت عربي، يكي از گونه هاي وارد شدن در تفسير قرآن كريم است. فراگيري گونه هاي ديگر وارد شدن در تفسير نيز لازم و ضروري است.
برای اصلاح علاوه بر دقت به دو نکته بالا و حل آن به زیان ها و ضررهای تفسیر به رای دقت داشته باشیم تا عاملی بازدارنده از این عمل باشد. زیان هایی که برای تفسیر به رای می شود ذکر کرد عبارتند از:

1. ايجاد هرج و مرج در فهم آيات و احاديث
2. تبديل برنامه هاي سعادت عمومي به برنامه هاي سودجويي شخصي.
3. تبديل وسيله اصلاح اشتباهات فكري مردم به عاملي براي تشديد اشتباهات.
4. فراهم نمودن دستاويزي براي افراد گمراه و گمراه كننده.
5. توليد نفاق، اختلاف، و دامن زدن به سليقه هاي شخصي و فكرهاي انفرادي 6. فرود آمدن كتاب و سنت از مقام رهبري و قرار گرفتن در مقابل يك پيرو.
7. از ميان رفتن ارزش هاي اصيل كتاب و سنت و از بين رفتن محتواي واقعي آنها.
8. تطبيق قوانين آسماني بر خواسته هاي انحرافي محيط هاي آلوده و تغيير و تبديل مفاهيم آنها با دگرگون شدن اين محيط ها.
9. از ارزش افتادن احاديث صحيح و جان گرفتن احاديث مجعول به خاطر اين كه گاهي دسته دوم آمادگي بيشتري براي تفسير به رأي دارند.
10. سقوط مفاهيم نامحدود ابدي و جاوداني و تبديل شدن آنها به مفاهيم مبتذل و قرار گرفتن آنها در قالب هاي محدود و نارساي افكار انسان هاي كوتاه فكر.

به هر حال هر قدر درباره ضررهاي تفسير به رأي و تحميل سليقه ها و افكار شخصي بر الفاظ كتاب و سنت و آيات الهي و اخبار پيشوايان اسلام دقت كنيم زيان هاي تازه اي براي آنها كشف مي شود كه ما را به عمق تأكيداتي كه درر وايات اسلامي در زمينه اجتناب و دوري از اين موضوع شده است آشناتر مي سازد. اينجاست كه بار ديگر به ياد گفتار اميرمؤمنان علي (ع) در نهج البلاغه مي افتيم كه از وراي اعصار و قرن فرياد مي زند كه: «گروهي از گمراهان نام عالم برخود گذاشته اند در حالي كه چنين نيستند، ناداني هايي را از افراد نادان گرفته و گمراهي هايي را از گمراهان، و بر سر راه مردم دام هايي از مكر و فريب و گفتار باطل نهاده، قرآن را بر آراي خود تطبيق دهند و حق را مطابق ميل خود تفسير مي كنند».
...«افراد با ايمان آنها هستند كه در دوران هاي تاريك، اميال خود را عطف بر هدايت مي كنند (و تحت الشعاع آن قرار مي گيرند) هنگامي كه (گمراهان) هدايت را به ميل خود تفسير مي كنند، و رأي خود را بر قرآن عطف مي كنند به هنگامي كه (منحرفان) قرآن را بر رأي خود تطبيق نمايند».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. مقدمه تفسير برهان، (مرأة الانوار)، ص 16.