جمع بندی جناب شیطان

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام و احترام و تشکر از سوال شما

برای پاسخ به این سوال توجه به چند نکته لازم است:

نکته اول: ما برای کشف حقیقت در تاریخ، و خصوصا تاریخی ماورائی اینچنینی، راهی به جز ظواهر و متون دینی نداریم، این مسئله ای نیست که بتوان عقلی آن را حل کرد، اساسا عقل در تاریخ راه ندارد مگر برای تحلیل آنچه اتفاق افتاده، نه برای بیان آن. اگر این نکته نمی بود مجالی برای تأمل در سخن شما وجود داشت.

نکته دوم: اینکه یک موجودی با چند هزار سال عبادت، به یکباره از عبادت دست کشیده و راه سرکشی را در پی بگیرد غیر عقلانی و محال نیست، نهایت چیزی که عقل در این خصوص میگوید، استبعاد این مسئله است نه محال بودن آن، یعنی اگرچه عقل دشوار بودن آن را می فهمد اما حکم به غیر ممکن بودن چنین امری نمی دهد، ما افراد زیادی را در تاریخ سراغ داریم که با عبادت فراوان که به مقاماتی هم دست یافته بودند، در پایان سقوط کرده اند، و بالعکس افرادی که عمری را در راه باطل سپری کردند اما در اواخر عمر از مسیر باطل برگشتند.

نکته سوم: تقرب به خدا به وسیله عبادت، بیش از آنکه وابسته به کمّیت آن عبادت باشد، وابسته به کیفیت آن است، مثلا در روایتی اسحاق بن عمار از عبادت همسایه اش نزد امام صادق(ع) تعریف می کند، امام(ع) از او می پرسند: عقلش چقدر است؟ میگوید: عقلی ندارد؛ پس امام(ع) می فرمایند: این عبادت موجب ترفیع رتبه و مقام او نمی شود.(الکافی، ج1، ص24)

نکته چهارم: آنچه موجب رفعت درجه و تقرب انسان میشود، صفای باطن انسان، یعنی خالی شدن از رذائل، و متصف شدن به فضیلت ها است، اصلا عبادات هم برای همین واجب شده اند، همان طور که از امیرالمومنین(ع)، و حضرت زهرا(س)در یک حدیث مشترکی روایت شده است:

«فَرَضَ اللَّهُ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْر»؛ خداوند ایمان را برای طهات از شرک، و نماز را برای دوری از تکبر واجب کرد.(نهج البلاغه، حکمت 252؛ من لایحضره ج3، ص568)
پس کسی که نماز بخواند اما دل از رذائل اخلاقی اش نکند، و سعی در ازاله آنها نکند هرچه عبادت کند، خودش مانع از تأثیر آن می شود، و از میان این رذائل آنچه بیشتر انسان را زمین زده، و عبادات انسان را بی ثمر می کند، «عجب» و «تکبر» است، تا جایی که امام صادق(ع) فرموده اند: «أَنَّ الذَّنْبَ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ»؛ به درستی که گناه برای مومن بهتر از خودبزرگی بینی است!(الکافی، ج2، ص313)

پس وقتی انسانی گرفتار عُجب و خودبزرگ بینی باشد هر چه عبادت کند بدتر است، چون مثل کسی است که دارد راهی را اشتباه میرود، هرچه بیشتر برود از مسیر دورتر می شود.
این صفت به قدری خطرناک است که قرآن کریم هم نسبت به آن هشدار تندی داده است:
«سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُوءْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا»؛ كسانى را كه در روى زمين تكبّر مى‏ورزند، از (ايمان به) آيات خود، منصرف مى‏سازم! آنها چنانند كه اگر هر آيه و نشانه‏اى را ببينند، به آن ايمان نمى‏آورند اگر راه هدايت را ببينند، آن را راه خود انتخاب نمى‏كنند.

حال که خطر عجب و تکبر روشن شد، می بینیم که اتفاقا روایات هم مشکل ابلیس را همین مسئله بین نموده اند، مثلا امیرالمومنین(ع) می فرمایند:
«فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللهِ بِإِبْلِيسَ إِذْ أحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَاللّهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَةٍ...، عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَة»؛ شما از کيفر ابليس که خدا را شش هزار سال عبادت کرده بود عبرت بگيريد چگونه خداوند آن همه عمل درازمدت او را در اثر يک اندک زماني تکبر و خودخواهي به کلي نابود ساخت! (نهج‌البلاغه، خطبة ۱۹۲«معروف به قاصعه)

و امام موسي‌كاظم(ع) نیز می فرمایند:
«اَوّلُ مَن اَلحَدَ و تَزَندَقَ ابليسُ اللَّعينُ، فَاستَكبَرَ و وَافتَخَرَ عَلي صَفِيِّ اللهِ و نَجِيِّهِ آدمَ عَليه‌السلام»؛ اول کسي که در آسمان ملحد و کافر شد ابليس لعين بود، تکبّر کرد و بر آدم عليه‌السلام برگزيدة خدا فخرفروشي نمود. (تحف‌العقول، ص ۴06)
جالب این است که خود شیطان هم به این مسأله آگاه است، همان طور که امام صادق(ع) فرموده اند:
شيطان ملعون مي‌گويد: من اگر اين سه خصلت را در آدميزاد محكم و استوار كردم ديگر برايم مهم نيست اعمال ديگرش چه باشد چون مسلّماً قبول نخواهد شد: وقتي عمل خوب خود را بزرگ ببيند، و زماني كه گناهانش را فراموش كند و هنگامي كه گرفتار عَجب و خودپسندي گردد. (صدوق، خصال، ج ۱، ص 112)
روشن است که معنای قبول نشدن عبادات که هدف شیطان بیان شده، این است که عبادات با خودبزرگ بینی نقشی در رشد انسان نخواهند داشت.

این را می توان در تجربیات بشری هم مشاهده نمود، من خودم یه وقتی در این فکر می کردم که چه می شود برخی از عمق گناه و انحراف ناگهان بر می گردند و برخی از رفتگان به قرب الهی سقوط می کنند، وقتی زندگی این دو دسته افراد را کنار هم می گذارم می بینم یک عامل است که بیش از همه نقش دارد، و آن «تکبر» است.
اگر در زندگی و سرنوشت تمام این لات و لوت هایی که توبه کرده اند نظر کنید می بینید که یک صفت در همه آنها بوده است، خضوع و تواضع در برابر خدا و اهل بیت(ع)! کسی که در عباداتش تواضع دارد و رفتارش را کوچک می شمارد، و با شرمندگی در برابر خدا می ایستد خداوند به آن برکت می دهد، و کسی که به بزرگی عباداتش دل خوش می کند، خدا هم او را به عبادات خودش واگذار می کند.
آنچه موجب برکت در عبادت می شود، تواضع و کوچک شمردن عبادت است، و آنچه موجب تضییع عبادت میشود بزرگ شمردن آن است.

با سلام و احترام
درک و فهم حقیقت ماجرا واقعا برای ما دشوار است، در بین علما و مفسرین هم اختلاف نظرهای بسیاری در حقیقت و کیفیت و حکمت این ماجرا وجود دارد، چون ماجرا، یک ماجرای ساده و ملموس نیست، در این خصوص چند دیدگاه با مبانی متفاوت در این خصوص وجود دارد:

با توجه به دیدگاه عموم متکلمین که ملائکه را اجسامی لطیف می دانند، خب طبیعتا امر به سجده ظاهری قابل تصور است، یعنی می توان تصور کرد که بخشی از ملائکه مأمور به سجده ظاهری بر آدم(ع) شده اند، و فقط طبق این دیدگاه هست که می توان در این باره سخن گفت این سجده در زمین بوده یا خیر.

اما طبق مبنا و دیدگاه حکما که ملائکه را مجرد می دانند، این سجده نمی تواند یک سجده حقیقی به معنای سر به زمین گذاشتن در برابر آدم(ع) باشد، چرا که چنین سجده ای فقط برای موجودات مادی قابل تصور است، بنابراین واقعه اصلی در حقیقتی ماورائی اتفاق افتاده، و خداوند برای بیان آن در قالب محسوس و قابل فهم برای عموم، آن را به این صورت تبیین نموده است، طبیعتا طبق این دیدگاه، اتفاقی اینچنینی نمی تواند در زمین اتفاق افتاده باشد، بلکه مربوط به عالَم ملکوت، و باطن این عالَم می شود.

در نگاه برخی عرفا هم این سجده ملائکه و طغیان ابلیس، به کشمکش قوای درونی انسانی تعبیر شده، یعنی منظور از آدم در این آیات، حضرت آدم(ع) نیست، بلکه نوع آدم مراد است؛ یعنی قرآن در یک تمثیل دارد حقیقت درونی تمام انسان ها را بیان می کند، یعنی انسان قوایی دارد چون چشم و گوش و... که مطیع او هستند، و نفس امّاره که طغیان گر است و مطیع انسان نیست.

بررسی تک تک این دیدگاه ها و مستندات آن خارج از موضوع این تاپیک بوده، و مجال گسترده ای را می طلبد.
اما در هر صورت به نظر میرسد حکمت سجده بر آدم(ع) به منظور نشان دادن اشرفیت انسان بر سایر خلائق است، البته برخی آدم(ع) را چون قبله ای برای پرستش خدا دانسته اند، و برخی با استناد به احادیث مسجود حقیقی را پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) دانسته اند که در صلب آدم بوده اند، اما همه اینها بالاخره اشرفیت انسان را نشان می دهند.

اینکه چرا ابلیس هم امر به سجده شد، باید دقت کنید وقتی ملائکه که مقرب ترین موجودات هستند به سجده بر آدم امر شده و سجده می کنند به طریق اولی آدم در حقیقت مسجود سایر موجودات پایین تر هم خواهد بود، لذا هر موجود دیگری هم اگر می توانست مانند ابلیس به میان ملائکه راه یافته، و تا این درجه بالا بیاید، مأمور به سجده بر آدم میشد.

اما اینکه در اوامر و نواهی خداوند دیگران لایق آن هستند و به آن عمل میکنند یا خیر دخالتی در حکیمانه بودن آن ندارد. مانند همین نماز که تمام انسان ها به آن امر شده اند، و این امر حکیمانه هم هست، اما بسیاری آن را ترک می کنند، طبیعتا ترک کردن آنها لطمه ای به ضرورت این حکم نمی زند، چون خداوند برای امر و نهی، به آن هدف اصلی نگاه می کند که انسان و جن می توانند با اطاعت از این امر و نهی ها به آن برسند، نه لیاقت فعلی آنها.

با سلام و احترام
ببینید صرف حضور ابلیس در بین ملائکه و امر شدن به سجده نمی تواند دلیل بر ملک بودن او باشد؛ خصوصا با توجه به ادله محکم قرآنی و روایی که دلالت دارند بر اینکه ابلیس از ملائکه نبوده است:(ر.ک: تفسیر نمونه، ج12، ص265 الی 268)

اول: تصریح خود قرآن کریم مبنی بر اینکه ابلیس از اجنه بوده است: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِن‏»(کهف:50)

دوم: در قرآن کریم ابلیس دارای ذریه دانسته شده است: «أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ»؛ آيا (با اين حال،) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى ‏كنيد، در حالى كه آنها دشمن شما هستند؟(کهف:50) در حالی که ملائکه دارای ذریه نیستند.

سوم: ملائکه هرگز از اوامر خداوند نافرمانی نمی کنند: «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُون‏»؛ آنها [فرشتگان‏] بندگان شايسته اويند، هرگز در سخن بر او پيشى نمى‏ گيرند و (پيوسته) به فرمان او عمل مى‏ كنند(انبیا:25و26) در حالی که شیطان از امر خدا نافرمانی نمود: «فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّه‏»؛ جز ابليس كه از جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچی کرد.

چهارم: روایات متعدد و روشنی در این زمینه وجود دارد:

الف) امام رضا(ع): «ان الملائكة معصومون محفوظون من الكفر و القبايح بألطاف الله تعالى، قالا: قلنا له: فعلى هذا لم يكن إبليس أيضا ملكا؟ فقال: لا، بل كان من الجن، أما تسمعان الله تعالى يقول: وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فأخبر عز و جل انه كان من الجن»
ترجمه: فرشتگان همگى معصومند و محفوظ از كفر و زشتيها به لطف پروردگار، راوى حديث مى‏گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ فرمود: نه، او از جن بود، آيا سخن خدا را نشنيده ‏ايد كه ميفرمايد:" وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِن‏»

ب) امام صادق(ع): «ان الملائكة كانوا يحسبون ان إبليس منهم، و كان في علم الله انه ليس منهم فاستخرج ما في نفسه بالحمية و الغضب، فقال: «خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ».
ترجمه: به درستی که ملائکه گمان می کردند که ابلیس از ایشان است، و خداوند می دانست که وی از ایشان نیست، پس خداوند آنچه از تعصب و غضب در درون ابلیس بود را نشان داد، پس شیطان گفت: من را از آتش خلق کرده ای و او را از خاک» نشان داد.

ج) جمیل بن دراج از امام صادق(ع) سوال می کند: سألته عن إبليس كان من الملائكة و هل كان يلي من أمر السماء شيئا؟ قال: لم يكن من الملائكة و لم يكن يلي من السماء شيئا، كان من الجن و كان مع الملائكة، و كانت‏ الملائكة تراه انه منها، و كان الله يعلم انه ليس منها، فلما أمر بالسجود كان منه الذي كان.
ترجمه: جمیل بن دراج مى‏ گويد: از امام درباره ابليس سؤال كردم كه آيا ابليس از ملائكه و يا متولى امرى از آسمان بود؟ فرمود: ابليس از ملائكه نبوده و متولى چيزى از امر آسمان نبود، او از جن بود و با ملائكه همراهى داشت و ملائكه تصور مى‏ كردند كه او از آنهاست (بخاطر عبادت و قربش نسبت به پروردگار) ولى خدا مى‏ دانست از آنها نيست، هنگامى كه فرمان سجود صادر شد واقعیت آشکار شد.

اما می دانیم قطعا او هم مأمور به سجده شد، همان طور که در آیات تصریح شده است:
«قالَ ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَني‏ مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ»؛ (خداوند به او) فرمود: «در آن هنگام كه به تو فرمان دادم، چه چيز تو را مانع شد كه سجده كنى؟» گفت: «من از او بهترم مرا از آتش آفريده‏اى و او را از گل!(اعراف:12)

اما لازم نیست به خاطر این آیات، به روی همه ادله ای که گذشت چشم ببندیم و بگوییم ابلیس هم از ملائکه بوده، چرا که ممکن است شیطان به طور مستقل امر شده باشد، گواه این ادعا هم این است که وقتی خداوند از شیطان پرسید: ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ؟ چرا سجده نمیکنی؟ شیطان نگفت: خدایا تو به ملائکه امر کرده ای و من که از ملائکه نیستم! پس معلوم می شود یا امر دیگری در کار بوده است، یا این امر تمام ملائکه و کسانی که در رتبه ایشان بوده اند را شامل می شود، لذا خود شیطان هم می دانسته است که مأمور به سجده است.

با سلام و احترام

بله بنده هم با شما موافقم، یعنی من هم نگفتم شیطان صادق نبوده، بلکه فریب کار و منافق بوده است، بله صد در صد کسی که صادق و خالص نباشد نمی تواند رشد کند، چون اصلا عباداتش باطل است، و خدا را هم که نمی تواند فریب بدهد، اما ممکن است انسان عباداتش خالصانه باشد اما در درونش اوصاف رذیله ای باشد که فرصت بروز نیافته اند، یعنی از یک طرف انسان دارد خالصانه عبادت می کند و رشد می یابد و از طرفی رذائلی دارد که فرصت بروز نیافته اند؛ خب این مراتب رشد به خاطر وجود رذائل ممکن است با برخورد به اندک مانعی فرو ریزد.
مثل کسی که خودش را اصلاح نکرده اما در یک جزیره دور افتاده و به تنهایی به سر می برد، خب این انسان نه غیبت می کند، نه تهمت می زند، نه روابط نامشروع نه چشم چرانی، نه دزدی و... نخواهد داشت، و به خاطر تنهایی اش با خدا انس می گیرد و عبادت کرده و رشد می کند، شاید دارای کرامت و استجاب دعا هم بشود، اما چون ریشه های این انحرافات را در درون خودش نخشکانده به محض رسیدن به شهر و اجتماع هرچه کسب کرده را می بازد!

شیطان هم خالصانه خدا را عبادت کرده بود، و وقتی گفت من را از سجده بر آدم معاف بدار، هر چه خواستی خودت را سجده می کنم، واقعا خالصانه میگفت، یعنی در عبادت خدا کسی را شریک نمی کرد، اما خصلتی در درون او بود که تا آن زمان مجال ظهور نیافته بود، چون تا به حال فرصت امتحان عجب و تکبر پیش نیامده بود و با آفرینش آدم و امر به سجده بر او، این خصلت درونی آشکار شد، البته باز هم می توانست با آن مبارزه کند و به رشدش ادامه دهد، اما او این خصلتش را بر امر و فرمان خدا ترجیح داد! اینجا سقوط آغاز شد، جایی که این رذائل درونی منشأ عمل و رفتار انسان شوند.

ببینید فرض شما، فرض جذاب و خوبی است، منتهی سوال بنده این است که آیات و روایات را چه می کنید؟ اگر این آیات و روایات نمیبود خب ما می توانستیم اینگونه مانند شما تحلیل کنیم، اما حال که وجود دارند یعنی همه این آیات و روایات شوخی کرده اند؟ این همه لعن و نفرین ابلیس از سوی انبیا و ائمه(ع) به ناحق است؟ این مشاجره بین ابلیس و خداوند همه ساختگی است؟!
همچنین باید توجه بفرمایید اینطور نیست که اگر ابلیس نبود همه انسان ها وارد بهشت می شدند و خلقت شکل دیگری به خود میگرفت و مسیر عوض میشد، چرا که خود انسان در درون خودش امیالی دارد، شهوت دارد، غضب دارد، که بسیار هم قوی است و او را به سمت گناه و انحراف می کشاند، و شیطان فقط انسان را وسوسه کرده و این امیال را تقویت می کند.
البته این حرف شما پذیرفتنی است که شیطان نقش مهمی در تقویت و رشد انسان ایفا می کند، من با این مخالف نیستم، بالاخره هواپیما هم که می خواهد از زمین کنده شود به باد مخالف نیاز دارد، منتهی با این مخالفم که بگوییم شیطان به اراده خودش نیست، بلکه از سوی خدا مأمور به گمراه کردن مردم شده است! بله در یک نگاه کل نگر شیطان هم به جای خودش خوب و نیکو است اما می خواهم بگویم: این مسیر را خودش انتخاب کرده است و مورد لعن و نفرین اولیاء و اوصیا قرار گرفته است. مثل هر انسانی که می تواند دیگران را گمراه کند، حتی من هم از عهده چنین کاری بر می آیم، اگر وارد این عرصه شده و مردم را گمراه کردم در یک نگاه کل نگر خوب است، یعنی بخشی از فضای امتحان خدا از بندگانش از سوی من رقم می خورد، وسیله ای شده ام برای امتحان، اما به این معنا نیست که خدا من را مأمور به این کار کرده باشد. بلکه نظام آفرینش به گونه ای است که هر کسی می تواند مسیر خودش را میان حق و باطل انتخاب کرده و نقشش را ایفا کند، و فضای امتحان عمومی الهی هم اینگونه رقم میخورد.

پرسش
چگونه ممکن است ابلیس با عبادات هزاران ساله، که او را به درجه فرشتگان مقرب رسانده است با حسد و سرکشی کند؟ بنظر میرسد خداوند به او چنین امر کرده، چون برای امتحان و رشد بندگان به وجود شیطان نیاز بوده است، ، شاید در آن دنیا که پرده از رازها کنار رود و به جای مجازات، از او تقدیر شود؛ نظر شما چیست؟

پاسخ
برای پاسخ به این سوال توجه به چند نکته لازم است:

نکته اول: فرض شما، فرض جذاب و خوبی است، منتهی آیات و روایات را چه کنیم؟ اگر این آیات و روایات نمی بود خب ما می توانستیم اینگونه تحلیل کنیم، اما حال که وجود دارند یعنی همه این آیات و روایات شوخی کرده اند؟ این همه لعن و نفرین ابلیس از سوی انبیا و ائمه(سلام الله علیهم) به ناحق است؟ این مشاجره بین ابلیس و خداوند همه ساختگی است؟!

باید دقت بفرمایید که ما برای کشف حقیقت در تاریخ، و خصوصا تاریخی ماورائی این چنینی، راهی به جز ظواهر و متون دینی نداریم، این مسئله ای نیست که بتوان عقلی آن را حل کرد، اساسا عقل در تاریخ راه ندارد مگر برای تحلیل آنچه اتفاق افتاده، نه برای بیان آن. اگر این نکته نمی بود مجالی برای تأمل در سخن شما وجود داشت.

نکته دوم: این حرف پذیرفتنی است که شیطان نقش مهمی در تقویت و رشد انسان ایفا می کند، بالاخره هواپیما هم که می خواهد از زمین کنده شود به باد مخالف نیاز دارد، منتهی اولا اینطور نیست که اگر ابلیس نبود فضای امتحان و تکامل به طوری کلی امکان نداشت، و خلقت شکل دیگری به خود میگرفت،

چرا که خود انسان در درون خودش امیالی دارد، شهوت دارد، غضب دارد، که بسیار هم قوی است و او را به سمت گناه و انحراف می کشاند، و شیطان فقط انسان را وسوسه کرده و این امیال را تقویت می کند؛
و ثانیا ابلیس این مسیر را خودش انتخاب کرده است و مورد لعن و نفرین اولیاء و اوصیا قرار گرفته است. مثل هر انسانی که می تواند دیگران را گمراه کند، حتی من هم از عهده چنین کاری بر می آیم، اگر وارد این عرصه شده و مردم را گمراه کردم در یک نگاه کل نگر خوب است، یعنی بخشی از فضای امتحان خدا از بندگانش از سوی من رقم می خورد، وسیله ای شده ام برای امتحان، اما به این معنا نیست که خدا من را مأمور به این کار کرده باشد. بلکه نظام آفرینش به گونه ای است که هر کسی می تواند مسیر خودش را میان حق و باطل انتخاب کرده و نقشش را ایفا کند، و فضای امتحان عمومی الهی هم اینگونه رقم میخورد.

نکته سوم: اینکه یک موجودی با چند هزار سال عبادت، به یکباره از عبادت دست کشیده و راه سرکشی را در پی بگیرد غیر عقلانی و محال نیست، نهایت چیزی که عقل در این خصوص میگوید، استبعاد این مسئله است نه محال بودن آن، یعنی اگرچه عقل دشوار بودن آن را می فهمد اما حکم به غیر ممکن بودن چنین امری نمی دهد،

ما افراد زیادی را در تاریخ سراغ داریم که با عبادت فراوان که به مقاماتی هم دست یافته بودند، در پایان سقوط کرده اند، و بالعکس افرادی که عمری را در راه باطل سپری کردند اما در اواخر عمر از مسیر باطل برگشتند.

نکته چهارم: تقرب به خدا به وسیله عبادت، بیش از آنکه وابسته به کمّیت آن عبادت باشد، وابسته به کیفیت آن است، مثلا در روایتی اسحاق بن عمار از عبادت همسایه اش نزد امام صادق(سلام الله علیه) تعریف می کند، امام از او می پرسند: عقلش چقدر است؟ میگوید: عقلی ندارد؛ پس امام(سلام الله علیه) می فرمایند: این عبادت موجب ترفیع رتبه و مقام او نمی شود.(1)

نکته پنجم: آنچه موجب رفعت درجه و تقرب انسان میشود، صفای باطن انسان، یعنی خالی شدن از رذائل، و متصف شدن به فضیلت ها است، اصلا عبادات هم برای همین واجب شده اند، همان طور که از امیرالمومنین(سلام الله علیه)، و حضرت زهرا(سلام الله علیها)در یک حدیث مشترکی روایت شده است:

«فَرَضَ اللَّهُ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْر»؛ خداوند ایمان را برای طهات از شرک، و نماز را برای دوری از تکبر واجب کرد.(2 (
پس کسی که نماز بخواند اما دل از رذائل اخلاقی اش نکند، و سعی در ازاله آنها نکند هرچه عبادت کند، خودش مانع از تأثیر عمیق آن می شود.

نکته ششم: از میان این رذائل آنچه بیشتر انسان را زمین زده، و عبادات انسان را بی ثمر می کند، «عجب» و «تکبر» است، تا جایی که امام صادق(سلام الله علیه) فرموده اند: «أَنَّ الذَّنْبَ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ»؛ به درستی که گناه برای مومن بهتر از خودبزرگی بینی است!(3)

پس وقتی انسانی گرفتار عُجب و خودبزرگ بینی باشد هر چه عبادت کند بدتر است، چون مثل کسی است که دارد راهی را اشتباه میرود، هرچه بیشتر برود از مسیر دورتر می شود، انسان متکبر هرچه عبادت کند، این عبادات بر عجب و تکبرش می افزاید و او را از خدا دورتر می کند.

این صفت به قدری خطرناک است که قرآن کریم هم نسبت به آن هشدار تندی داده است:
«سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُوءْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا»؛ كسانى را كه در روى زمين تكبّر مى‏ورزند، از (ايمان به) آيات خود، منصرف مى‏سازم! آنها چنانند كه اگر هر آيه و نشانه‏اى را ببينند، به آن ايمان نمى‏آورند اگر راه هدايت را ببينند، آن را راه خود انتخاب نمى‏كنند.(4)

حال که خطر عجب و تکبر روشن شد، می بینیم که اتفاقا روایات هم مشکل ابلیس را همین مسئله بین نموده اند، مثلا امیرالمومنین(سلام الله علیه) می فرمایند:
«فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللهِ بِإِبْلِيسَ إِذْ أحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَاللّهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَةٍ...، عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَة»؛ شما از کيفر ابليس که خدا را شش هزار سال عبادت کرده بود عبرت بگيريد چگونه خداوند آن همه عمل درازمدت او را در اثر يک اندک زماني تکبر و خودخواهي به کلي نابود ساخت! (5)

و امام موسي‌كاظم(سلام الله علیه) نیز می فرمایند:
«اَوّلُ مَن اَلحَدَ و تَزَندَقَ ابليسُ اللَّعينُ، فَاستَكبَرَ و وَافتَخَرَ عَلي صَفِيِّ اللهِ و نَجِيِّهِ آدمَ عَليه‌السلام»؛ اول کسي که در آسمان ملحد و کافر شد ابليس لعين بود، تکبّر کرد و بر آدم عليه‌السلام برگزيدة خدا فخرفروشي نمود. (6)

جالب این است که خود شیطان هم به این مسأله آگاه است، همان طور که امام صادق(سلام الله علیه) فرموده اند:
شيطان ملعون مي‌گويد: من اگر اين سه خصلت را در آدميزاد محكم و استوار كردم ديگر برايم مهم نيست اعمال ديگرش چه باشد چون مسلّماً قبول نخواهد شد: وقتي عمل خوب خود را بزرگ ببيند، و زماني كه گناهانش را فراموش كند و هنگامي كه گرفتار عُجب و خودپسندي گردد. (7)
روشن است که معنای قبول نشدن عبادات که هدف شیطان بیان شده، این است که عبادات با خودبزرگ بینی نقشی در رشد انسان نخواهند داشت.

این را می توان در تجربیات بشری هم مشاهده نمود، من خودم یه وقتی در این فکر می کردم که چه می شود برخی از عمق گناه و انحراف ناگهان بر می گردند و برخی از رفتگان به قرب الهی سقوط می کنند، وقتی زندگی این دو دسته افراد را کنار هم می گذارم می بینم یک عامل است که بیش از همه نقش دارد، و آن «تکبر» است.

اگر در زندگی و سرنوشت تمام این لات و لوت هایی که توبه کرده اند نظر کنید می بینید که یک صفت در همه آنها بوده است، خضوع و تواضع در برابر خدا و اهل بیت(سلام الله علیهم)! کسی که در عباداتش تواضع دارد و رفتارش را کوچک می شمارد، و با شرمندگی در برابر خدا می ایستد خداوند به آن برکت می دهد، و کسی که به بزرگی عباداتش دل خوش می کند، خدا هم او را به عبادات خودش واگذار می کند.
آنچه موجب برکت در عبادت می شود، تواضع و کوچک شمردن عبادت است، و آنچه موجب تضییع عبادت میشود بزرگ شمردن آن است.

_________________________________
1. کلینی، محمد، الکافی، ج1، ص24.
2. شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت 252؛ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره ج3، ص568.
3. الکافی، ج2، ص313.
4. اعراف:146/7.
5. نهج‌البلاغه، خطبة ۱۹۲«معروف به قاصعه.
6. ابن شعبه حرانی، تحف‌العقول، ص ۴06.
7. صدوق، محمد بن علی، خصال، ج ۱، ص 112.