جمع بندی خلقت در ذات خداوند یا خارج از ذات؟

جمع بندی پرسش: این شبهه را چگونه می تواند پاسخ داد که: خلقت یا خارج از ذات خدا صورت گرفته که نتیجه چنین امری محدودیت خدا خواهد بود، یا در درون ذات خدا که در این صورت دیگر خلقت نیست، بلکه فعل و انفعالات درون ذات است؟! پاسخ: در میان دو گزینه ای که بیان فرمودید، قطعا همان گزینه اول درست است، یعنی خلق، خارج از ذات خداوند است. اما آن اشکالی که فرمودید وارد نیست. ریشه اشکال هم فهم نادرست از مفهوم نامحدودیت خداست. بسیاری از مردم نامحدود بودنِ خدا را مادی معنا می کنند، یعنی یک موجود بزرگی که تمام فضا را اشغال کرده است و طبیعتا جایی برای بقیه موجودات نمی ماند! یعنی نامحدود بودنِ خدا را نامحدود بودنِ مکانی معنا می کنند در حالی که این معنا صحیح نیست، چون مکان هم به تبع موجودات مکانمند مخلوق خداست و خود خالق نمی تواند محتاج آن بوده، و در آن قرار گیرد. نامحدود بودن خداوند به معنای مطلق بودن اوصاف الهی است، یعنی اوصافش، کمالاتش، و سعه وجودی اش نامحدود است. زمان و مکان خودش محدودیت است، بنابراین موجودات زمانمند و مکانمند اصلا در عرض خدا نیستند تا جای خدا را تنگ کنند.