جمع بندی درخواست توضیح درباره آیه 23 سوره احزاب

کارشناس بحث: استاد میقات

«مِنَ الْمُؤْمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْديلا»
در ميان مؤمنان مردانى هستند كه بر سر عهدى كه با خدا بستند صادقانه ايستاده ‏اند بعضى پيمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشيدند)، و بعضى ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلى در عهد و پيمان خود ندادند.(1)

با سلام و درود

«نحب» در لغت به معنای مدت، وقت و نذر محكوم به وجوب است. (2)

«قَضى‏ نَحْبَهُ» يعنى به نذر خويش وفا كرد. هم چنین این عبارت را در باره كسى می گويند كه به مرگ طبيعى بميرد يا در راه خدا كشته شود.

آیه شریفه اشاره به گروه خاصى از مؤمنان است كه در تأسى به پيامبر صلی الله علیه وآله از همه پيشگام تر بودند، و بر سر عهد و پيمانشان با خدا يعنى فدا كارى تا آخرين نفس و آخرين قطره خون ايستادند؛ به عكس منافقان و يا مؤمنان ضعيف الايمان كه طوفان حوادث آن ها را به اين طرف و آن طرف مى ‏افكند. اين مؤمنان هم چون كوه، ثابت و استوار ايستادند، و اثبات كردند عهدى كه با او بستند هرگز گسستنى نيست.

نکته:
آن عهد و پیمان اين بود كه هر وقت به دشمن‏ برخوردند فرار نكنند. مؤید این مطلب، محاذاتى است كه آيه مورد بحث با آيه سابق دارد، كه در باره منافقين و بيماردلان سست ايمان مى ‏فرمود:

«وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلا قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَليلاً»؛ (در حالى كه) آنان قبل از اين با خدا عهد كرده بودند كه پشت به دشمن نكنند و عهد الهى مورد سؤال قرار خواهد گرفت (و در برابر آن مسئولند). بگو: «اگر از مرگ يا كشته ‏شدن فرار كنيد، سودى به حال شما نخواهد داشت و در آن هنگام جز بهره كمى از زندگانى نخواهيد گرفت!»(3). (4)

ـ اما در باره این که آیه شریفه ناظر به چه کسانی است، مفسران نظرات مختلفی دارند:

1. به امام علی علیه السلام اشاره دارد. ایشان می فرماید: "فينا نزلت «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ» فانا و اللَّه المنتظر و ما بدلت تبديلا"؛ آيه «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ» در باره ما نازل شده است، و من به خدا همان كسى هستم كه انتظار (شهادت) را مى ‏كشم، و من هرگز در روش خود تغيير نداده، بر سر پيمانم ايستاده ‏ام.(5)

2. جمله «مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ» به شهيدان بدر و احد اشاره دارد (6)، و جمله «و مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ» اشاره به مسلمانان راستين ديگرى است كه در انتظار پيروزى يا شهادت بودند.

3. جمله «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ» اشاره به حمزة بن عبد المطلب و بقيه شهيدان احد و انس بن نضر و ياران او است.(7)

4. در تفسير صافى آمده: ياران امام حسين علیه السلام در كربلا هر كدام كه مى ‏خواستند به ميدان بروند، با امام علیه السلام وداع مى ‏كردند و مى ‏گفتند سلام بر تو اى پسر رسول خدا (سلام وداع)، امام علیه السلام نيز به آن ها پاسخ مى‏ گفت و سپس اين آيه را تلاوت مى‏ فرمود: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ».(8)

نکته:
در ميان اين تفسيرها هيچ منافاتى نيست، چرا که آيه چنان مفهوم وسيعى دارد كه تمام مؤمنان راستين را در هر عصر و هر زمان شامل مى ‏شود، چه آن ها كه جامه شهادت در راه خدا بر تن پوشيدند و چه آن ها كه بدون هيچ گونه تزلزل بر سر عهد و پيمان با خداى خويش ايستادند و آماده جهاد و شهادت بودند. البته افرادى هم چون حمزه سيدالشهدا، حضرت على و امام حسین علیه السلام در رأس اين دو گروه قرار داشتند.(9)

___________________
1. احزاب، 23.
2. كتاب العين، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏3، ص 251؛ مجمع البحرين، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏2، ص 169؛ المفردات في غريب القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ص 793.
3. احزاب، 15و16.
4. ترجمه الميزان، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏16، ص 435.
5. مجمع البيان في تفسير القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏8، ص 549.
6. همان.
7. همان.
8. تفسير الصافي، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏4، ص 181.
9. ر.ک: تفسير نمونه، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏17، ص 247.