جمع بندی فلسفه آیات ناسخ و منسوخ

با نام و یاد دوست

کارشناس بحث: استاد میقات

سوال:
میخوام بدونم فلسفه آیات ناسخ و منسوخ چیه؟! گفته شده که برای تکامل دین خداوند یکسری آیات رو نسخ میکنه و آیات دیگه ای جایگزینش میکنه .خوب این یعنی چی؟!

پاسخ:
با سلام و درود
همان طور که می دانید قرآن کریم به تدریج و در طول 23 سال و به مناسبت های مختلف نازل شده تا این که دین کامل شده و به کمال مقصود خود رسیده است.

در این سیر تدریجی و تکاملی، با توجه به تغییر موضوع سابق و شرائط جدید، حکم متناسب با همان شرائط، نازل می شده است؛ لذا هر کدام از حکم منسوخ و ناسخ، به جای خود صحیح و اصلح بوده اند، یعنی حکم سابق (منسوخ) متناسب با شرائط سابق صحیح و اصلح بوده، و حکم جدید (ناسخ) متناسب با شرائط جدید صحیح و اصلح است.

پس این که گفته می شود حکمت ناسخ و منسوخ، برای تکامل دین بوده، به این جهت است که دین در یک سیر تدریجی ـ تکاملی، تشریع شده است و احکام جدید با توجه به رشد پی در پی و تکامل بیشتر، و تغییر موضوعات و شرائط، صادر شده اند.

«ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها»؛ هر حكمى را نسخ كنيم، و يا نسخ آن را به تأخير اندازيم، بهتر از آن، يا همانند آن را مى‏آوريم.(1)

به گفته آیت الله معرفت، مقصود از «خَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها» لحاظ دو حالت است:

اگر حكم ديروز را نسبت به شرايط امروز بنگرى حكم امروز اصلح (خير) است، و اگر هر يك را در جاى خود بنگرى هر دو حكم همانندند، زيرا هر يك با شرايط متناسب خود توافق كامل دارد. (2)

بنابر این می توان به برخی از موارد به عنوان حکمت نسخ، این گونه اشاره نمود:
تکامل دین:
نزول قرآن با توجه به نیازهای بشر و مقتضیات زمانی و مکانی، به صورت تدریجی و در عین حال تکاملی بوده است، لذا بر اثر تغییر شرائط، حکمی متناسب با شرایط و مقتضیات جدید که کامل تر و اصلح تر از حکم قبلی است جعل و تشریع می شود.

برداشتن سنت های جاهلی:
از طرفی برخی از عادات و رسوم عرب جاهلیت به گونه ای بوده که یکمرتبه نمی شد آن را تغییر داد و اصلاح نمود، مانند شرب خمر، لذا احکام مربوط به آن به صورت تدریجی تشریع شدند. بنابر این می توان یکی از فلسفه های نسخ را از میان برداشتن سنت های باطلی دانست که در میان عرب جاهلی رواج داشته است.

امتحان و آزمایش:
از حكمت های نسخ می توان به آزمون و امتحان، و برای نشان دادن حد پذيرش بنده نسبت به احكام الهی توسط پيامبر صلی الله علیه وآله ابلاغ می شود اشاره نمود، مانند موضوع تغییر قبله از بيت المقدس به مكه: «وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»؛ از هر جا (و از هر شهر و نقطه‏اى) خارج شدى، (به هنگام نماز،) روى خود را به جانب «مسجد الحرام» كن! اين دستور حقى از طرف پروردگار توست! و خداوند، از آنچه انجام مى‏دهيد، غافل نيست! (3)

البته این موارد می توانند در ذیل یک مطلب و آن هم تکامل دین به صورت تدریجی، گنجانده شوند.

_______________

1. بقره، 106.
2. علوم قرآنى، ص 250.
3. بقره، 149.