جمع بندی مظلومی که هیچ کاری از دستش بر نمی آید

در پاسخ به سؤال شما که به مبحث شرور اخلاقی و رابطه آن با عدل الهی مربوطه است نکاتی را تقدیم می کنیم:

اولاً شرور و رنجها به دو قسم تقسيم مي شود: الف) شرور و رنج هاي تكويني يا طبيعي كه به اختيار انسان نيستند مثل زلزله و سيل و غيره... ب) شرور و رنج هاي اخلاقي كه مستند به اختيار انسان هستند و اين اختيار انسان است كه باعث استحقاق ثواب و پاداش و يا عذاب خداوند مي شود.

ثانیاً نظام سببي و مسببّي خاصی که خداوند در ميان موجودات عادّي ایجاد کرده، نظامي است ذاتي كه لازمه سنخ موجودات مادّي است.(1) از طرفي در منابع اسلامي آمده: [=book antiqua]«ابي الله ان يجري الامور الاّ باسبابها»(2) يعني خداوند متعال ابا دارد كه امور را جز با اسبابشان انجام دهد (خداوند امور را از طريق اسبابش انجام مي دهد)، و دليل اين مطلب آن است كه اگر خداوند متعال مستقيما در نظام عالم و شرور و رنج هاي عالم تصرّف نمايد منتهي به جبر مي شويم، در حالي كه خداوند انسان را مختار آفريده و جبر با اختيار منافات دارد. مثلا اگر پدر و مادر يكسري امور را قبل از انعقاد نطفه كودك رعايت نكنند كودك نارس و ناقص الخلقه به دنيا مي آيد و خداوند اين نظام سببي و مسببّي عالم را تغيير نمي دهدتا جبر لازم نيايد.

ثالثاً در سئوال مورد نظر شما هم شرّي اخلاقي رخ داده است، در اينجا بايد چند نكته را مد نظر داشت:

یک. رنجي كه آن شخص از ناحيه ي متجاوزين و ظالمان متحمل مي شود لازمه نظام سببي و مسبّبي جهان است و مستند به سوء اختيار آن افراد شرور است. و هيچ گاه خداوند متعال به اين اعمال راضي نيست و بلكه مبغوض خداوند است، منتهي، امر داير مدار اين است كه اين نظام سببي و مسببّي جهان مادّي به وجود بيايد يا اصلا به وجود نيايد. البته قطعاً طبق سنت خداوند، ظالمان هم در این دنیا و هم در دار آخرت نتیجه ظلم و ستمشان را دریافت خواهند کرد.

دو. از آنجا كه خداوند، فيّاض مطلق (فيض رسان مطلق) است اين عالم را به وجود آورده است زيرا نيافريدن اين جهان خلاف حكمت و هدف الهي كه همانا به كمال رساندن و رشد انسانهاست مي باشد.
و از سوي ديگر اگر خداوند اختيار را از انسان بگيرد او را از برترين نعمت ها و خيرات محروم نموده است. زيرا اختيار است كه انسان را از مرز ملائكه مقرّب برتر مي برد و او را جانشين خداوند در زمين مي كند و خداوند كه فياض مطلق است هيچ انسان را به خاطر شرور و رنج هاي احتمالي از اين خير زياد و برتر محروم نمي كند.(3)

سه. بعلاوه یکی از اساسی ترین فلسفه های خلقت جهان و انسان امتحان و آزمون الهی بوده و لازمه این امر دارا بودن اختیار در انتخاب خیر و شر است، اگر خداوند از حوادث و اتفاقات و بلایا و شرور طبیعی و نیز از ظلم و تعدی و ستم ظالمان نسبت به مظلومان (شرور اخلاقی) که بنوعی لازمه کمال بشری است، جلوگیری می کرد در حقیقت، بر خلاف سنت و اراده تکوینی خود مبنی بر خلق و ایجاد نظام اسباب و مسبباتی عالم و نیز اعطای اختیار به انسان بود، بعبارتی با این اقدام در واقع، خداوند نقض غرض کرده بود.

با توجه به نكات فوق گفتنی است: بدون شک، شرور و رنج ها و مصائب اين دنيا لازمه عالم مادي بوده و طبق نظام علّي و معلولي است و در هر صورت بسته به رویکرد بشر با مصائب و مشکلات، بستر رشد و کمال انسان را رقم خواهد زد، بعنوان نمونه؛ آتش همواره علت سوختگي و خنجر و شمشیر همیشه علت برندگی و ... نمي شود گفت كه آنجا كه آتش و خنجر به سود من هستند بايد از منافع آن بهره مند بشوم و اثر آن كه سوزاندن و حرارت و بریدن است عمل بكنند و اما آنجا كه آتش و خنجر به خانه و يا بدن من اصابت مي كند اين تأثير را نكند، آتش خانه و بدن من را نسوزاند و خنجر بدن مرا نسوزاند، پس در اين عالم مادي همه امور طبق نظام اسباب و مسببي به پيش مي روند هم چنين افعال و امور خوب يا بدي هم كه از انسان ها صادر مي شود اينها به اختيار و اراده آنها است. اگر آتش و خنجر(وسایل سرد و گرم) بدست نااهلان و ظالمان بیفتد خانمان برانداز و جان سوز و وسیله کشتار بی گناهان می شود و اگر بدست انسانهای اهل و تربیت شده باشد در راه خیر استفاده می شود.

قطع مسلم، خداوند نمي خواهد انسان در انجام كارهايش مجبور باشد تا انسان هاي خوب و نيكوكار از گنهكار و فاسق و مشرك از هم تفكيك شوند لذا نبايد از خدا توقع داشته باشيم كه جلوي عمل بد و طغيان گنهكاران و كفر كافران و قتل قاتلان را بگيرد چرا كه در اين صورت در حقیقت، جلوي اراده و اختيار آدمي را گرفته است و انسان ها مجبور مي شوند و اين نظام آفرينش انسان و هدف خلقت آدمي لغو و بي معنا مي شود. بعلاوه در معارف اسلامي آمده است كه خداوند مهربان در مقابل رنج هايي كه افراد بي گناه مثل كودكان و مظلومان عالم از طرف انسان هاي شرور متحمّل مي شوند، به آنها «عوض» مي دهد. و از عوض، به عنوان پاداش استحقاقي نام برده شده. لذا در مورد شخص مدّ نظر شما، خداوند متعال، در جهان آخرت، عوض و نفع و پاداشي مي دهد كه تمام درد و رنج وی در دنيا را جبران نمايد.(4)

موفق باشید ...@};-

پی نوشت____________________________________

1. همان، ص424.
2. - بحار الانوار،مجلسي، ج ۲، ص ۹۰.
3. درآمدي بر کلام جديد، هادي صادقي، ص172.
4. ر.ک: ترجمه کشف المراد، شيرواني، علي، قم، انتشارات دارالعلم، ج1، ص186.

اگر روزها صبح تا شب به یک باشگاه ورزشی برویم و روی نیمکت تماشاچیان بنشینیم و ورزشکاران و تلاش آنها را تماشا کنیم و یا گوشه خلوتی بنشینیم و کتابهای ورزشی گوناگون مطالعه کنیم، مطمئن باشیم، هیچگاه ورزشکار نخواهیم شد! حکایت دینداری ما نیز چنین است، مادامیکه فقط با آموخته های دینی و اندوخته های ذهنی مان زندگی می کنیم و تلاشی برای عمق بخشی آنها، تبدیل اندیشه ها به باور قلبی و بکارگیری مفاهیم دینی در زندگی مان نکنیم هیچگاه دیندار نخواهیم شد. اگر روزها و شبها، هفته ها و ماه ها و سالها فقط گوشه ای بنشینیم و تسبیحی بدست بگیریم و فقط دعا کنیم و بگوییم "اللهم عجل لولیک الفرج" به وظایف منتظرانه مان عمل نکرده ایم! زیرا انتظار از جنس عمل است(افضل الاعمال انتظار الفرج) باید هم سطح معارف خود را عمق ببخشیم، هم باورهایمان را تقویت کنیم، هم عملمان را محکم و ریشه دار کنیم، در کنار ساختن خود باید برای ساختن دیگران و جامعه نیز تلاش کنیم و هم ثابت کنیم که برای تحقق آرمانها و ارزشهای دین الهی و فراهم آمدن مقدمات ظهور تلاش و مجاهدت کرده و می کنیم.

بدانیم! مادامیکه درخت وجود ما ریشه دار نباشد و آنچه فراگرفته ایم را با قلبمان باور نکرده و در ساحت زندگی بکار نگرفته باشیم و در خط ولایت، اهل تلاش و مجاهدت صادقانه و خالصانه نباشیم، فقط و فقط با ذکر گفتن و دعاکردن، کارها بسامان نخواهد یافت، بلکه با کوچکترین باد و تکانی (شبهه و تبلیس شیطان و نفس) ساختار اعتقادات و بنیاد اخلاق و عملمان از هم فرو خواهد پاشید و از جاده انتظار به بیراهه ها و کجراهه ها منحرف خواهیم شد.

موفق باشید ...@};-

اولا باید توجه داشته باشید که بسیاری از کسانی که در این دنیا تحت شرایط و اقتضائاتی به وادی کفر کشیده شده اند در زمره مستضعفین فی الارض و مرجون لامرالله قرار می گیرند و خداوند در قیامت با توجه به علم ازلی و ابدی و با لحاظ شرایط خاص ایشان برخورد خواهد کرد و چه بسا کسانیکه در این دنیا به حسب ظاهر کافرند اما در قیامت کبری مشمول رحمت خداوند قرار میگیرند.

ثانیا در روایات دینی به برقراری عدالت بین بندگان در قیامت اشاره شده بگونه ای که حق مظلوم از ظالم ستانده می شود و این امر عمومیت دارد یعنی حق فرد کافر ستمدیده نیز از ظالم ستانده می شود. به این صورت که از عذاب فرد مظلوم کاسته شده و به عذاب فرد ظالم افزوده می شود.

امام سجاد ع در روایتی مفصل وضعیت برقراری عدالت در قیامت را به تصویر می کشد: وقتی همگان در محشر حاضر میشوند ... خداوند جبار (عزوجل) كه حاكمی عادل است، بر آن‌ها مُشرف‏ می‌شود و می‌فرمايد: من خداوند هستم كه هيچ معبودى غير از من نيست و من حاكم عادلم كه هرگز ستم نخواهم کرد. امروز من در ميان شما به قسط و عدل حکم می‌كنم و هرگز به كسى ظلم نخواهد شد؛ امروز من حق ضعيف را از قوى خواهم گرفت و براى مظلوم، به جهت ظلمی که به او شده، قصاصى كه حق او بود، از حسنات و سيئات می‌ستانم.(حسنات ظالم را به مظلوم می‌دهم و سيئات مظلوم را به ظالم) و هر مظلومی كه از حق خود گذشته و ظالم را بخشيده باشد، به او ثواب و پاداش می‌دهم.

امروز هيچ ظالمى از اين عقبه و گردنه نمی‌تواند عبور كند؛ پس اى خلایق، کسانی‌که به شما ظلم کرده‌اند را بیابید و نگه دارید و حق خود را از آنان طلب كنيد و من خود، شاهد مظلومیت شما هستم و چه خوب شاهد با كفايتى هستم. الخ ...

در ادامه روایت، در این حین، مردى از قريش عرض كرد: اگر براى شخص مومنى در نزد كافرى حقی داشته باشد، از كافر چه چيز را می‌گيرند؟
امام سجاد(عليه‌السلام) فرمودند: به قدرى كه از گردن او حق دارد، از گناهان مومن بر می‌دارند و به كافر می‌دهند، بنابراين كافر، علاوه بر عذاب كفر خود، به قدر گناهان مومن كه در ازاء حقش به او داده شده است نیز عذاب می‌کشد. آن مرد قرشى عرض كرد: اگر شخص مسلمانی، نزد مسلمان ديگر، حقی داشته باشد، چگونه حق او از آن شخص مسلمان گرفته می‌شود؟
حضرت فرمودند: به قدر حق مظلوم، از حسنات ظالم برداشته می‌شود و به حسنات مظلوم اضافه می‌گردد.
مرد قرشى گفت: اگر ظالم حسناتى نداشته باشد چه می‌شود؟ حضرت فرمود: از سيئات مظلوم برداشته می‌شود و بر سيئات و گناهان ظالم اضافه می‌گردد». (الكافى، ج8، ص 104 تا ص 106.)

موفق باشید ...@};-

راهکارها را بنحو اجمال که می تواند بیانگر وظایف تفصیلی باشد بیان کردیم، مواردی که رنگی کرده اید حاکی از همین مطلب است. اما اینکه چگونه? و چه باید کرد? می تواند سرآغاز ایجاد یک تایپیک مستقل باشد. بدلیل عدم ارتباط با تایپیک از ورود تفصیلی به بحث صرفنظر می کنیم.

موفق باشید ...@};-

پرسش:
[=book antiqua]انسانی که به حد نهایی مورد ظلم واقع شده و هیچ کاری نمی تواند بکند چرا باید به چنین وضعیتی بیفتد، این مسأله چگونه با عدالت خدا سازگار است؟

پاسخ:
سلام و ادب

در پاسخ به سؤال شما که به مبحث شرور اخلاقی و رابطه آن با عدل الهی مربوطه است نکاتی را تقدیم می کنیم:

اولاً شرور و رنجها به دو قسم تقسيم مي شود: الف) شرور و رنج هاي تكويني يا طبيعي كه به اختيار انسان نيستند مثل زلزله و سيل و غيره... ب) شرور و رنج هاي اخلاقي كه مستند به اختيار انسان هستند و اين اختيار انسان است كه باعث استحقاق ثواب و پاداش و يا عذاب خداوند مي شود.

ثانیاً نظام سببي و مسببّي خاصی که خداوند در ميان موجودات عادّي ایجاد کرده، نظامي است ذاتي كه لازمه سنخ موجودات مادّي است.(1) از طرفي در منابع اسلامي آمده: [=book antiqua]«ابي الله ان يجري الامور الاّ باسبابها»(2) يعني خداوند متعال ابا دارد كه امور را جز با اسبابشان انجام دهد (خداوند امور را از طريق اسبابش انجام مي دهد)، و دليل اين مطلب آن است كه اگر خداوند متعال مستقيما در نظام عالم و شرور و رنج هاي عالم تصرّف نمايد منتهي به جبر مي شويم، در حالي كه خداوند انسان را مختار آفريده و جبر با اختيار منافات دارد.

ثالثاً در سئوال مورد نظر شما هم شرّي اخلاقي رخ داده است، در اينجا بايد چند نكته را مد نظر داشت:

یک. رنجي كه آن شخص از ناحيه ي متجاوزين و ظالمان متحمل مي شود لازمه نظام سببي و مسبّبي جهان است و مستند به سوء اختيار آن افراد شرور است. و هيچ گاه خداوند متعال به اين اعمال راضي نيست و بلكه مبغوض خداوند است. از آنجا كه خداوند، فيّاض مطلق (فيض رسان مطلق) است اين عالم را ایجاد کرده زيرا نيافريدن اين جهان، خلاف حكمت و هدف الهي كه همانا به كمال رساندن و رشد انسانهاست مي باشد. و از سوي ديگر اگر خداوند اختيار را از انسان بگيرد او را از برترين نعمت ها و خيرات محروم نموده است. زيرا اختيار است كه انسان را از مرز ملائكه مقرّب برتر مي برد و او را جانشين خداوند در زمين مي كند و خداوند كه فياض مطلق است هيچ انسان را به خاطر شرور و رنج هاي احتمالي از اين خير زياد و برتر محروم نمي كند.(3)

دو. بعلاوه یکی از اساسی ترین فلسفه های خلقت جهان و انسان امتحان و آزمون الهی بوده و لازمه این امر دارا بودن اختیار در انتخاب خیر و شر است، اگر خداوند از حوادث و اتفاقات و بلایا و شرور طبیعی و نیز از ظلم و تعدی و ستم ظالمان نسبت به مظلومان (شرور اخلاقی) که بنوعی لازمه کمال بشری است، جلوگیری می کرد در حقیقت، بر خلاف سنت و اراده تکوینی خود مبنی بر خلق و ایجاد نظام اسباب و مسبباتی عالم و نیز اعطای اختیار به انسان بود، بعبارتی با این اقدام در واقع، خداوند نقض غرض کرده بود.

با توجه به نكات فوق گفتنی است: بدون شک، شرور و رنج ها و مصائب اين دنيا لازمه عالم مادي بوده و طبق نظام علّي و معلولي است و در هر صورت بسته به رویکرد بشر با مصائب و مشکلات و حوادث، بستر رشد و کمال انسان را رقم خواهد زد، بعنوان نمونه؛ آتش همواره علت سوختگي و خنجر و شمشیر همیشه علت برندگی و ... هستند. نمي شود گفت كه آنجا كه آتش و خنجر به سود من هستند بايد از منافع آن بهره مند بشوم و اثر آن كه سوزاندن و حرارت و بریدن است عمل بكنند و اما آنجا كه آتش و خنجر به خانه و يا بدن من اصابت مي كند اين تأثير را نكند. قطع مسلم، خداوند نمي خواهد انسان در انجام كارهايش مجبور باشد تا انسان هاي خوب و نيكوكار از گنهكار و فاسق و مشرك از هم تفكيك شوند لذا نبايد از خدا توقع داشته باشيم كه جلوي عمل بد و طغيان گنهكاران و كفر كافران و قتل قاتلان را بگيرد چرا كه در اين صورت در حقیقت، جلوي اراده و اختيار آدمي را گرفته است و انسان ها مجبور مي شوند و اين نظام آفرينش انسان و هدف خلقت آدمي لغو و بي معنا مي شود.
بعلاوه در معارف اسلامي آمده است كه خداوند مهربان در مقابل رنج هايي كه افراد بي گناه مثل كودكان و مظلومان عالم از طرف انسان هاي شرور متحمّل مي شوند، به آنها «عوض» مي دهد. و از عوض، به عنوان پاداش استحقاقي نام برده شده. لذا در مورد شخص مدّ نظر شما، خداوند متعال، در جهان آخرت، عوض و نفع و پاداشي مي دهد كه تمام درد و رنج وی در دنيا را جبران نمايد.(4)

در توضیح بیشتر این مطلب گفتنی است:

اولاً باید توجه داشته باشید که بسیاری از کسانی که در این دنیا تحت شرایط و اقتضائاتی به وادی کفر کشیده شده اند در زمره مستضعفین فی الارض و مرجون لامرالله قرار می گیرند و خداوند در قیامت با توجه به علم ازلی و ابدی و با لحاظ شرایط خاص ایشان برخورد خواهد کرد و چه بسا کسانیکه در این دنیا به حسب ظاهر کافرند اما در قیامت کبری مشمول رحمت خداوند قرار میگیرند.

ثانیاً در روایات دینی به برقراری عدالت بین بندگان در قیامت اشاره شده بگونه ای که حق مظلوم از ظالم ستانده می شود و این امر عمومیت دارد یعنی حق فرد کافر ستمدیده نیز از ظالم ستانده می شود. به این صورت که از عذاب فرد مظلوم کاسته شده و به عذاب فرد ظالم افزوده می شود. امام سجاد (علیه السلام) در روایتی مفصل وضعیت برقراری عدالت در قیامت را به تصویر می کشد: وقتی همگان در محشر حاضر میشوند ... خداوند جبار (عزوجل) كه حاكمی عادل است، بر آن‌ها مُشرف‏ می‌شود و می‌فرمايد: من خداوند هستم كه هيچ معبودى غير از من نيست و من حاكم عادلم كه هرگز ستم نخواهم کرد. امروز من در ميان شما به قسط و عدل حکم می‌كنم و هرگز به كسى ظلم نخواهد شد؛ امروز من حق ضعيف را از قوى خواهم گرفت و براى مظلوم، به جهت ظلمی که به او شده، قصاصى كه حق او بود، از حسنات و سيئات می‌ستانم.(حسنات ظالم را به مظلوم می‌دهم و سيئات مظلوم را به ظالم) و هر مظلومی كه از حق خود گذشته و ظالم را بخشيده باشد، به او ثواب و پاداش می‌دهم. امروز هيچ ظالمى از اين عقبه و گردنه نمی‌تواند عبور كند؛ پس اى خلایق، کسانی‌که به شما ظلم کرده‌اند را بیابید و نگه دارید و حق خود را از آنان طلب كنيد و من خود، شاهد مظلومیت شما هستم و چه خوب شاهد با كفايتى هستم. الخ ...

در ادامه روایت، در این حین، مردى از قريش عرض كرد: اگر براى شخص مومنى در نزد كافرى حقی داشته باشد، از كافر چه چيز را می‌گيرند؟ امام سجاد(عليه‌السلام) فرمودند: به قدرى كه از گردن او حق دارد، از گناهان مومن بر می‌دارند و به كافر می‌دهند، بنابراين كافر، علاوه بر عذاب كفر خود، به قدر گناهان مومن كه در ازاء حقش به او داده شده است نیز عذاب می‌کشد. آن مرد قرشى عرض كرد: اگر شخص مسلمانی، نزد مسلمان ديگر، حقی داشته باشد، چگونه حق او از آن شخص مسلمان گرفته می‌شود؟ حضرت فرمودند: به قدر حق مظلوم، از حسنات ظالم برداشته می‌شود و به حسنات مظلوم اضافه می‌گردد. مرد قرشى گفت: اگر ظالم حسناتى نداشته باشد چه می‌شود؟ حضرت فرمود: از سيئات مظلوم برداشته می‌شود و بر سيئات و گناهان ظالم اضافه می‌گردد». (5)

موفق باشید ...

پی نوشت____________________________________
1. مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش فلسفه،، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ج1، ص424.
2. علامه مجلسي، بحارالانوار، ج ۲، ص ۹۰.
3. هادي صادقي، درآمدي بر کلام جديد، دفتر نشر معارف نشر کتاب طه، سال 1395، قم، ص172.
4. ر.ک: ترجمه کشف المراد، شيرواني، علي، قم، انتشارات دارالعلم، ج1، ص186.
5. شیخ کلینی، الكافى، ج8، ص 104 تا ص 106.