نكاح و اقسام آن در دوران جاهليت چگونه بوده است؟

2- نكاح البَدَل (زناشويى تعويضى)
»لا يحِلُّ لَك النِّساءُ مِن بَعْدُ وَ لا أَن تَبَدَّلَ بهِنَّ مِنْ أَزْوَجٍ وَ لَوْ أَعْجَبَك حُسنهُنَّ إِلا مَا مَلَكَت يَمِينُك وَ كانَ اللَّهُ عَلى كلِّ شىْ‏ءٍ رَّقِيباً«(1)
بعد از اين ديگر زنى بر تو حلال نيست، و نمى‏توانى همسرانت را به همسران ديگرى مبدّل كنى ]= بعضى را طلاق دهى و همسر ديگرى به جاى او برگزينى [هر چند جمال آن‏ها مورد توجّه تو واقع شود، مگر آنچه كه بصورت كنيز در ملك تو درآيد! و خداوند ناظر و مراقب هر چيز است .
در مورد جمله )و لا اَنْ تَبَدَّل بهنَّ من ازواج( مفسرآن قرآن كريم دو احتمال داده‏اند: 1- اين جمله در مورد طلاق دادن يكى از همسران و ازدواج با زن ديگر مى‏باشد كه خداوند پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله را از اين كار منع نموده است. اين احتمال در تفسير الميزان و نمونه آمده است.

2- موضوع )نكاح البدل( است به اين صورت كه در عصر جاهليت هر مردى كه زن شوهردارى را مى‏پسنديد و نسبت به او تمايل جنسى پيدا مى‏كرد به شوهر آن زن پيشنهاد معاوضه را مى‏داد كه زن خودش را به او بدهد و در مقابل زن او را بر اساس مدتى كه طرفين مشخص مى‏كنند در اختيار بگيرد.
در اين ميان زنان هيچ گونه اختيارى نداشتند و راهى جز تسليم شدن براى آنان وجود نداشت.

اين نكاح را با اين الفاظ انجام مى‏دادند: اَنْزِلْ الىّ عن امرئتك اَنزِلُ لك عن امرأتى.
تو از زنت به نفع من پياده شو، من نيز از زنم به نفع تو پياده مى‏شوم.


در تفسير روض‏الجنان و روح الجنان جلد 16، ص 10 در ذيل اين آيه شريفه آمده است: ابومالك كه از رؤساى قبائل و هنوز مسلمان نشده بود ، با شنيدن اوصاف پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله تصميم گرفت به ديدار ايشان برود. آمد مدينه و سراغ منزل رسول خداصلى الله عليه وآله را گرفت و بدون گرفتن اجازه به صورت ناگهانى وارد منزل آن حضرت شد.
عايشه نزديك آن حضرت نشسته بود حضرت با عصبانيت فرمودند: چرا بى اجازه داخل شدى؟

ابومالك پاسخ داد: براى رؤسا و اشراف، كسب اجازه ننگ است و منافات با عظمت آن‏ها دارد و من تاكنون از صاحب هيچ منزلى اجازه نگرفته‏ام حضرت فرمودند: اين از رسوم جاهليت است و روش اسلام غير از اين است آن گاه آيه 27 سوره نور را تلاوت فرمودند:
»يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيرَ بُيُوتِكمْ حَتى تَستَأْنِسوا وَ تُسلِّمُوا عَلى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ«(2)
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! در خانه‏ هايى غير از خانه خود وارد نشويد تا اجازه بگيريد و بر اهل آن خانه سلام كنيد؛ اين براى شما بهتر است؛ شايد متذكّر شويد!
ابومالك كه انتظار اين برخورد را نداشت براى تسكين حضرت گفت: چرا ناراحت شديد؟ آيا به خاطر اين بانوى گلرخ است كه نزديك شماست؟
و پيشنهاد داد آيا قبول مى‏كنى به نفع تو از زيباترين زنان خويش پياده شوم و تو نيز از اين زن پياده شوى؛ اَفَلا اَنْزِلُ لَكَ عَنْ اَحْسِنِ الخَلق وَ تَنْزِلُ عَنْها؛ يعنى نكاح البدل را انجام دهيم.
حضرت پاسخ دادند اين سنت زشت جاهليت است كه در اسلام تحريم گرديده است .
ابو مالك از منزل رسول خداصلى الله عليه وآله بيرون رفت عايشه پرسيد اين مرد چكاره؟ بود

حضرت فرمودند: اين مرد با اين حماقتش كه ديدى رئيس و بزرگ قبيله خودش است.

3- نكاح المقت (زناشويى تنفرآميز)
»وَ لا تَنكِحُوا مَا نَكَحَ ءَابَاؤُكم مِّنَ النِّساءِ إِلا مَا قَدْ سلَف إِنَّهُ كانَ فَحِشةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سبِيلاً«(3)
با زنانى كه پدران شما با آن‏ها ازدواج كرده‏اند، هرگز ازدواج نكنيد! مگر آنچه درگذشته )پيش از نزول اين حكم( انجام شده است؛ زيرا اين كار، عملى زشت و تنفرآور و راه نادرستى است.
در تفسير بلاغى، ج 2، ص 24 پيرامون اين نوع نكاح آمده است كه: يكى از سنن اهل مدينه در عصر جاهليت و در آغاز اسلام اين بود كه اگر مردى وفات مى‏كرد و زنى داشت، پسر آن مرد كه از زن ديگرش بود يا يكى از اقوام آن مّيت، لباس خود را روى آن زن مى‏انداخت و به اين وسيله او را صاحب و مالك مى‏شد و ديگر آن زن هيچ حقى و اختيارى نداشت.

آن مرد اگر مى‏خواست با او ازدواج مى‏كرد يا او را به ديگرى شوهر مى‏داد و مهريه او را مى‏گرفت و به زن نمى‏داد و اگر مى‏خواست مانع ازدواج او مى‏شد و ارثى كه او برده بود نيز از او مى‏گرفت و او را رها مى‏كرد تا او در يك وضعيت بحرانى و سرگردانى بميرد.
و نقل شده است زنى از اهل مدينه از اين وضعيت به پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله در مدينه شكايت كرد.

آن حضرت دستور داد او به خانه برود و بيرون نيايد تا حكم خدا تكليف او را معلوم كند.

در پى اين حادثه آيه 22 سوره نساء نازل شد.
مردم جاهلى اين نوع ازدواج را )مقت( تنفرآميز و فرزندانى كه ثمره اين نوع نكاح بودند مقيت مى‏ناميدند.(4)
كلمه مَقت به معنى خشم گرفتن از كار زشتى است كه شخصى مرتكب مى‏شود. لازم به ذكر است در مورد نكاح المقت آيه 19 سوره نساء هم مورد استناد قرار گرفته است ولى بعضى از مفسران مى‏گويند: اين آيه در مورد يكى از رفتارهاى ظالمانه مردان در دوره جاهليت بوده است كه با زنان ثروتمند كه زيبا نبودند به خاطر اموالشان ازدواج كرده و بعد آن‏ها را رها مى‏كردند. )نه طلاق مى‏دادند و نه زندگى مى‏كردند به اميد مرگ و تصاحب اموالشان،(


4- نكاح الخَدْن (زناشويى پنهانى)
»وَ مَن لَّمْ يَستَطِعْ مِنكُمْ طوْلاً أَن يَنكحَ الْمُحْصنَتِ الْمُؤْمِنَتِ فَمِن مَّا مَلَكَت أَيْمَنُكُم مِّن فَتَيَتِكُمُ الْمُؤْمِنَتِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَنِكُم بَعْضكُم مِّن بَعْضٍ فَانكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أهْلِهِنَّ وَ ءَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ محْصنَتٍ غَيرَ مُسفِحَتٍ وَ لا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَينَ بِفَحِشةٍ فَعَلَيهِنَّ نِصف مَا عَلى الْمُحْصنَتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِك لِمَنْ خَشىَ الْعَنَت مِنكُمْ وَ أَن تَصبرُوا خَيرٌ لَّكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ«(5)
و آن‏ها كه از شما توانايى ازدواج با زنان )آزاد( پاكدامن باايمان را ندارند، مى‏توانند با زنان پاكدامن از بردگان باايمانى كه در اختيار داريد ازدواج كنند. خدا به ايمان شما آگاه‏تر است؛ و همگى اعضاى يك پيكريد آن‏ها را با اجازه صاحبان آنان تزويج نماييد، و مهرشان را به خودشان بدهيد؛ به شرط آن كه پاكدامن باشند، نه بطور آشكار مرتكب زنا شوند، و نه دوست پنهانى بگيرند. و در صورتى كه »محصنه« باشند و مرتكب عمل منافى عفت شوند، نصف مجازات زنان آزاد را خواهند داشت. اين )اجازه ازدواج با كنيزان( براى كسانى از شماست كه بترسند )از نظر غريزه جنسى( به زحمت بيفتند؛ و )با اين حال نيز( خوددارى )از ازدواج با آنان( براى شما بهتر است. و خداوند، آمرزنده و مهربان است.
لغت خدْن به معناى دوست و معشوقه است. از جمله روابط زناشويى كه مورد قبول اعراب جاهلى بود، روابط مخفى و پنهانى زنان و مردانى بود كه به جهت شرايط خاص، امكان روابط جنسى آزاد و علنى را نداشتند و لذا تلاش مى‏كردند تا با فرد مورد پسند خود روابط محرمانه‏اى بر قرار كنند.

البته نه آن‏چنان محرمانه كه كسى نفهمد بلكه تاحدى كه زن شهره به فاحشه بودن نشود و مورد طمع همگان قرار نگيرد.

اين نوع نكاح در دوره جاهلى رسميت داشت به صورتى كه مردم كسى را به اين جهت مورد سرزنش قرار نمى‏دادند آن‏ها تنها زناى آشكار كه خارج از آداب و رسوم خودشان بود مورد ملامت قرار مى‏دادند. قرآن مجيد همه نوع زنا را ممنوع اعلام كرده و مردم را از اين گونه اعمال نهى مى‏نمايد )غير مسافحات ولامتخذات اخدان(6)
لازم به ذكر است آيه 5 سوره مائده هم بر نكاح الخدن در عصر جاهلى اشاره دارد.

5- نكاح الشِغار(زناشويى تعويضى)
كلمه شِغار به معناى حامى نداشتن، دورشدن و منقصت است و همچنين به معناى آماده شدن زنان براى عمل زناشويى بكار مى‏رود و در اينجا معناى اخير مراداست(7)
در كتب روايى شيعه به نكاح الشغار در عصر جاهليت اشاره شده و رواياتى از پيامبر گرامى‏صلى الله عليه وآله اسلام نقل شده است كه ايشان مى‏فرمايند: لاشغار فى الاسلام.(8)
در توضيح اين نوع نكاح آمده است كه عرب جاهلى زنان و دختران خويش را در مقابل مهر زن ديگرى قرار مى‏دادند به اين صورت كه شخصى دختر يا خواهرش را زن كسى مى‏ساخت كه در عوض به جاى گرفتن مهريه، دختر يا خواهر آن شخص را زن خود سازد. اين زناشويى را نكاح شغار مى‏ناميدند. در اين نوع نكاح فقط رضايت و تمايل آن دو مرد مؤثر بود و زنان مانند كالا مبادله و معاوضه مى‏شدند.


6- نكاح الجمع (زناشويى همگانى) از جمله رفتارهاى ظالمانه و جاهلانه عرب در دوره جاهليت اين بود كه ثروتمندان آنان به منظور كسب ثروت، كنيزانى زيبا تهيه كرده و آن‏ها را با آموزش‏هاى خاص عشوه‏گرى در خانه‏هايى جا مى‏دادند و بر بام آن پرچمى كه حكايت از آزادى ورود براى همگان داشت نصب مى‏كردند.

اين زنان به پرچمداران يا )ذوات الّرايات( معروف بودند.

اين عمل زشت مورد قبول عرب جاهلى بود و كسانى كه مرتكب اين گونه رفتارها مى‏شدند مورد سرزنش قرار نمى‏گرفتند بلكه فرزندى كه ثمره اين چنين نكاحى بود با كمك قيافه‏شناسان به يكى از مردها منتسب شده و فرزند رسمى و مشروع آن مرد محسوب مى‏شد.


7- نكاح الاِسْتِبْضاع (زناشويى جهت باردار شدن)
اين نكاح شرم آورترين سنن جاهلى به شمار مى‏رود.

اگر مردى دوست داشت كه فرزندى با قيافه و شكلى خاص يا دلير و شجاع يا شاعر و كاهن و امثال آن داشته باشد و خود مُتّصف به اين اوصاف نبود زنش را با قرار و مذاكرات قبلى در اختيار مردى كه آن خصوصيات را داشت قرار مى‏داد تا از او فرزندى با آن صفات متولد شود و طبق سنت رايج، اين فرزند متعلق به شوهر رسمى آن زن بود.(9)

8- نكاح الرَهْط (زناشويى دسته جمعى) يكى ديگر از ازدواج‏هاى قانونى عرب جاهلى اين بود كه عده‏اى كه نبايد از ده تن تجاوز كنند با رضايت هم با زنى رابطه زناشويى برقرار مى‏كردند و مخارج او را متكلف مى‏شدند.

فرزندى كه به دنيا مى‏آمد اگر پسر بود مادر او پدرش را از جمع آن ده نفر انتخاب مى‏كرد و اگر دختر بود آن فرزند نزد مادر مى‏ماند زيرا كسى حاضر به پذيرفتن او نمى‏شد(10).
در دائرةالمعارف فريد وجدى )ماده عرب( آمده است كه از جمله سنن يمنى‏ها اين بود كه چند برادر معمولاً يك زن را به خود اختصاص مى‏دادند و به نوبت از او بهره مى‏بردند.

رسم به اين بود كه شب‏ها اين زن تحت اختيار برادر بزرگتر باشد و روزها هر يك از برادرها كه تمايل به او پيدا مى‏كرد با گذاشتن عصاى مخصوص در مقابل در اتاق او را به خود اختصاص مى‏داد.
لازم به ذكر است كه اقسام هشتگانه نكاح كه ذكر شد نسبت به مجموع جزيرةالعرب بوده است زيرا هر قبيله و منطقه، رسوم خاص خودشان را داشتند كه قبيله ديگر آن را قبول نداشت، يا چند قبيله در مورد يك سنت با هم مشترك بودند. در هر صورت روابط زناشويى در اين چارچوب معمول و قانونى محسوب شد و اگر خارج از اين ضوابط بود در آن صورت آن را سفاح و زنا مى‏خواندند!؟.


تعدد زوجات
در ميان قبايل عرب از جمله افتخارات مردان، داشتن زنان زياد بود.

گاه شمار زنان يك مرد از سيصد تن افزون مى‏گشت.

البته براى اين روحيه دلايلى از قبيل: ميل به داشتن فرزندان زياد و تفاخر به آنان، شدت غريزه جنسى، مطرح نمودن مردى خود، زياد كردن افراد قبيله به منظور دفاع در برابر مهاجمان، زندگى صحرانشينى و... نقل شده است.
در پايان اين بحث ياد آور مى‏شود كه موضوع نكاح و آداب و رسوم عرب جاهلى، گسترده‏تر از اين مطالبى است كه ذكر شد. اين‏ها اجمالى از سنن جاهلى مربوط به نكاح بود و همين مقدار هم كافى است كه به جايگاه زن و رفتار ظالمانه جامعه آن روز نسبت به او پى ببريم.

1 - جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام - نجفى - محمد حسن - بيروت
2 - جهان در عصر بعثت - باهنر ، رفسنجانى - دفتر نشر فرهنگ اسلامى - 1372
3 - چهل حديث - امام خمينى - موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى - 1376
4 - خدمات متقابل اسلام وايران - مطهرى - مرتضى - انتشارات صدرا - 1366
5 - خصال - شيخ صدوق - فهرى زنجانى - احمد - انتشارات علميه اسلاميه - 1 مجلد
6 - درآمدى بر آموزش عقايد - مصباح يزدى - موسسه انتشارات دارالعلم
7 - درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام - رسولى محلاتى - انتشارات وزارت فرهنگ وارشاداسلامى- 1368
8 - ربا، بيمه - مطهرى - مرتضى - انتشارات صدرا - 1371
9 - رنجها و فريادهاى فاطمه - محدث قمى - محمدى اشتهاردى - محمد - انتشارات ناصر - قم - 1369
10 - زن در آيينه جمال و جلال - جوادى آملى - مركز فرهنگى رجا

منبع