نکته هایی از تفسیر سوره حمد آیت الله جوادی آملی (حفظه الله)

سوره مباركه حمد كه فاتحه كتاب و سرآغاز كلام خداى سبحان است، در مقال الهى به گونه اى تكريم آميز، همتاى قرآن عظيم قرار گرفته است: و لقد اتيناك سبعا من المثانى و القران العظيم 1
و در اخبار نبوى صلى الله عليه و آله و سلم و سخنان عترت طاهرين (عليهم السلام ) نيز با نامها و اوصافى چون: جامعترين حكمت ، گنج عرشى ، شريفترين ذخيره در گنجينه هاى عرش الهى ، سوره شفابخش ، نعمت بزرگ و سنگين و برترين سوره قرآن از آن ياد شده است: ليس شى ء من القرآن و الكلام جمع فيه من جوامع الخير و الحكمة، ما جمع فى سورة الحمد ⁽⁴³²⁾، ان فاتحة الكتاب اءشرف ما فى كنوز العرش2، فاتحة الكتاب شفاء من كل داء ³،فاءفرد الامتنان على بفاتحة الكتاب ⁴

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هنگام پيشنهاد آموزش اين سوره به جابر بن عبدالله انصارى، آن را برترين سوره كتاب خدا معرفى كرد: الا اعلمك اءفضل سورة انزلها الله فى كتابه ؟ قال: فقال له جابر: بلى بابى انت و امى يا رسول الله علمنيها. فعلمه الحمد، ام الكتاب 5

اين سوره كه با تعظيم نام خداى رحمان و رحيم آغاز مى شود و با ستايش و برشمارى صفات جمال و جلال خداى سبحان و حصر عبادت و استعانت در او تداوم مى يابد و با مسئلت هدايت از ساحت كبريايى اش پايان مى گيرد، با همه ايجاز و اختصارى كه دارد، مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن كريم است ؛
زيرا خطوط كلى و اصول سه گانه معارف دينى، مبداءشناسى، معادشناسى و رسالت شناسى است كه مايه هدايت سالكان به صلاح دنيا و آخرت است و سوره حمد با موجزترين الفاظ و روشنترين معانى، آن اصول سه گانه را بيان كرده، راه سلوك آدمى به سوى پروردگارش ‍ را نشان مى دهد.

سوره مباركه فاتحة الكتاب، كلام خداى سبحان است، ولى به نيابت از عبد سالكى كه چهره جان خويش را متوجه ذات اقدس خداوند كرده، به رازگويى محبانه و عاشقانه با او مى پردازد.

خداى سبحان در اين سوره، ادب تحميد، شيوه اظهار بندگى و راه سخن گفتن عبد سالك با رب مالك را به سالكان كويش آموخته است و آن را پايه عمود دين قرار داده: لا صلاة الا بفاتحة الكتاب ⁶، ده بار تلاوت آن را در هر شبانه روز، بر متقربان به فرايض، فرض و چندين برابر آن را به شائقان قرب نوافل سفارش كرده است.

اگر سوره مباركه حمد، مشتمل بر عصاره معرفتهاى قرآنى، كه همان اسرار مبداء و معاد و دانش سلوك انسان به سوى پروردگار است، نمى بود، اين گونه در كتاب خدا همتاى قرآن عظيم 7 قرار نمى گرفت و در كلام اسوه هاى سلوك الى الله (اهل بيت عليهم السلام ) با عظمت از آن ياد نمى شد.

1- سورهٴ حجر، آيهٴ 87
2بحار، ج82، ص54
3- نورالثقلين، ج1، ص6
4-مجمع البيان، ج1، ص87
5- تفسير برهان، ج1، ص41؛ نورالثقلين،ج1، ص6.
6- عوالى اللئالى، ج1، ص196
7-سورهٴ حجر، آيهٴ 87

قرآن كريم اسماء و صفات فراواني دارد و سورهٴ حمد نيز كه «امّ القرآن» و مشتمل بر عصارهٴ معارف قرآني است، به همين مناسبت داراي نامها و القاب بسياري است.
نامهاي معروف اين سوره عبارت است از: امّ الكتاب، فاتحة الكتاب، السبع المثاني و حمد، و نامهاي غير مشهور آن، فاتحة القرآن، القرآن العظيم، الوافية، الكافية، الشافية، الشفاء، الصلاة، الدّعاء، الأساس، الشكر، الكنز، النّور، السؤال، تعليم المسألة، المناجاة، التفويض، (سورة) الحمد الاُولي والحمد القُصري است.

نامگذارى سوره حمد به اين دو نام (ام الکتاب و ام القرآن)، كه در روايات فراوانى به نقل فريقين آمده است، از اين روست كه مشتمل بر عصاره معارف قرآن كريم است.

معارف قرآنى داراى سه بخش مبداءشناسى، معادشناسى و رسالت شناسى است و كلام منسوب به حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) نيز كه فرمودند: رحم الله امراء علم من اءين و فى اءين و الى اءين ناظر به شناخت همين اصول سه گانه است. سوره مباركه فاتحة الكتاب نيز مشتمل بر معرفتهاى ياد شده است ؛ زيرا بخش آغازين آن مربوط به مبداء و ربوبيت مطلق او بر عوالم هستى و همچنين صفات جمالى او مانند رحمت مطلق و رحمت خاص است و بخش ميانى آن (مالك يوم الدين ) ناظر به معاد و ظهور مالكيت مطلقه خداى سبحان در قيامت است و بخش پايانى آن كه سخن از حصر عبادت و استعانت در خداى سبحان و طلب هدايت به صراط مستقيم دارد (اياك نعبد... و لا الضالين )، مربوط به هدايت و ضلالت در سير از مبداء تا معاد است و مدار و محور آن مسئله وحى و رسالت است. پس اصول معارف قرآنى در اين سوره ترسيم شده است.


حكيم متاءله و مفسر ژرف انديش، صدر المتاءلهين شيرازى درباره اين سوره مباركه مى گويد:

نسبت سوره فاتحه به قرآن، همانند نسبت انسان (جهان كوچك ) به جهان ( انسان بزرگ است و هيچ يك از سور قرآنى در جامعيت، همتاى اين سوره نيست. كسى كه نتواند از سوره مباركه فاتحه بخش عمده اى از اسرار علوم الهى و معالم ربانى (مبداءشناسى، معادشناسى، علم النفس و...) را استنباط كند، عالم ربانى نيست و به تفسير اين سوره، آن گونه كه بايد، راه نيافته است1

1- تفسير القرآن الكريم، ج1، ص 164 ـ 163

برخي از پژوهشگران علوم قرآني نيز بر اساس روايت جابربن زيد و مانند آن و برخي نصوص تاريخي، آن را پنجمين سورهٴ نازله دانسته‏اند كه پس از سوره‏هاي علق، قلم، مزمّل و مدّثر و پيش از سورهٴ مَسَد نازل شده است الإتقان، ج1، ص25؛ تاريخ يعقوبي، ج2، ص26

[="DarkRed"]

تفسير القرآن الكريم، ج1، ص178، با تصرّف[/]