جمع بندی گفتن اذان و اقامه واجب است یا مستحب؟

سوال:
حکم اذان واقامه از دیدگاه فقه شیعه و اهل سنت چگونه است؟

جواب:

از دیدگاه فقه شیعه گفتن اذان و اقامه برای خواندن نمازها ی یومیه مستحب مؤکد بوده[1] مرحوم امام خمینی در این رابطه می نویسند:

«بدون اشكال، اذان و اقامه براى نمازهاى پنج‌گانه، اداء باشند يا قضا در حضر باشد، يا مسافرت، در سلامتى باشد يا در بيمارى، براى كسى که نماز جماعت مى‌خواند يا فرادا، براى مردان و زنان، مستحب مؤكد است؛ حتى بعضى از فقیهان، آنها را واجب دانسته‌اند و بنابر اقوا اذان و اقامه مستحب مى‌باشند در هر حال؛ هر چند ترك اذان و اقامه موجب محروم شدن از ثواب فراوانى است».[2]

همچنین از نظر مذاهب فقهی حنفی و مالکی و شافعی، اذان مستحب مؤکد بوده و از دیدگاه حنابله واجب کفایی است، به این معنا که اگر کسی آنرا گفت وجوب آن از باقی افراد ساقط می گردد.[3]

همچنین از دیدگاه مذاهب فقهی حنفی و مالکی و شافعی و حنبلی، اقامه نیز همچون اذان مستحب مؤکد می باشد؛ هر چند که تأکید بر گفتن اقامه و بیان ثواب آن بیش از اذان می باشد[4]

سؤال دوم: آیا در مذهبی که مردم مالزی به آن عمل می کنند اذان به عنوان یک عمل واجب برای نماز تبیین شده است؟

جواب: بیشتر مسلمان کشور مالزی، پیرو مذهب شافعی بوده و فتوای فقیهان شافعی در مورد اذان و اقامه بر استحباب مؤکد چنین عملی تعلق یافته؛ لذا تفاوتی از این جهت میان فتوای مذهب شیعه با مذهب شافعی وجود نداشته و ظاهرا عدم شناخت فتوای مذهب و یا تاکید برانجام آن موجب تلقی وجوب در گروهی از عامه ی مردم شده است.

«محیی الدین نووی، متوفای 676هـ» که از بزرگان فقیهان شافعی بشمار آمده در کتاب ارزشمند: «الاذکار النوویة» در رابطه با فضیلت اذان و اقامه می نویسد: «واعلم أن الأذانَ والإِقامةَ سنّتان عندنا على المذهب الصحيح المختار»؛[5] «بدان! اذان و اقامه در نزد ما و بر اساس مذهب صحیح مختار، دو امر مستحب می باشند».

پی نوشت:

[1] . جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، محمد حسن النجفی، ج‌9، ص 4: «و هما أي الأذان و الإقامة مشروعان للفرائض الخمس بإجماع‌ المسلمين، بل لعله من ضروريات الدين و المشهور بين المتأخرين، بل لعل عليه عامتهم انهما مستحبان في الصلوات الخمس المفروضة أداء و قضاء للمنفرد و الجامع للرجل و المرأة ...»؛ الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، البحرانی، ج‌7، ص، 329: «و الاخبار بفضله و ثوابه- و انه من وكيد السنن ...». و...

[2] . ترجمه تحرير الوسيلة، امام خمینی، ج‌1، ص 279، دفتر انتشارات اسلامی.

[3] . الفقه علی الامذاهب الاربعة، الجزیری، ج1، ص313، دار احیاء التراث العربی: «اتفق الأئمة على أن الأذان سنة مؤكدة؛ ما عدا الحنابلة؛ فإنهم قالوا : إنه فرض كفاية بمعنى إذا أتى به أحد فقد سقط عن الباقين».

[4] . بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، ابن رشد القرطبی، ج1، ص117، دار الحديث - القاهرة: «فَإِنَّهَا عِنْدَ فُقَهَاءِ الْأَمْصَارِ فِي حَقِّ الْأَعْيَانِ وَالْجَمَاعَاتِ سُنَّةٌ مُؤَكَّدَةٌ أَكْثَرُ مِنَ الْأَذَانِ»؛ الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ج6، ‌ص6، دار الصفوة – مصر: « أَنَّ الإْقَامَةَ سُنَّةٌ مُؤَكَّدَةٌ ، وَهُوَ مَذْهَبُ الْمَالِكِيَّةِ ، وَالرَّاجِحُ عِنْدَ الشَّافِعِيَّةِ ، وَهُوَ الأْصَحُّ عِنْدَ الْحَنَفِيَّةِ ، وَقَال مُحَمَّدٌ بِالْوُجُوبِ ، وَلَكِنَّ الْمُرَادَ بِالسُّنَّةِ هُنَا السُّنَنُ الَّتِي هِيَ مِنْ شَعَائِرِ الإْسْلاَمِ الظَّاهِرَةِ ، فَلاَ يَسَعُ الْمُسْلِمِينَ تَرْكُهَا ، وَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ أَسَاءَ ، لأِنَّ تَرْكَ السُّنَّةِ الْمُتَوَاتِرَةِ يُوجِبُ الإْسَاءَةَ وَإِنْ لَمْ يَكُنْ مِنْ شَعَائِرِ الإْسْلاَمِ...»؛ الفقه علی المذاهب الاربعة، الجزیری، ج1، ص322،‌ داراحیاء التراث العربی.

[5] . الاذکار النوویة، محیی الدین النووی، ص41، دارالفکر-بیروت.

سؤال : روایات فضیلت اذان و اقامه در منابع شیعی و اهل تسنن چگونه است؟

جواب: در روایات اهل بیت(علیهم السلام) نسبت به گفتن اذان و اقامه در هر نمازی توصیه ی فراوان شده است. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که آنحضرت فرمودند: «إِذَا أَذَّنْتَ وَ أَقَمْتَ صَلَّى خَلْفَكَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ إِذَا أَقَمْتَ صَلَّى خَلْفَكَ صَفٌّ مِنَ الْمَلَائِكَةِ»؛[1] «هنگامی که اذان و اقامه بگوئی(و نماز بخوانی) دو صف از ملائکه پشت سرت نماز می گزارند و هنگامی که اقامه ی تنها بگویی یک صف از ملائکه پشت سرت به نماز می ایستند».

مرحوم شیخ صدوق در کتاب: «من لا یحضره الفقیه»،‌ نقل می نماید که روایت شده: «أَنَّ مَنْ صَلَّى بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ صَلَّى خَلْفَهُ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ مَنْ صَلَّى بِإِقَامَةٍ بِغَيْرِ أَذَانٍ صَلَّى خَلْفَهُ صَفٌّ وَاحِدٌ وَ حَدُّ الصَّفِّ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ»‌؛[2] «هر كس با أذان و إقامه نمازگزارد، دو صف از فرشتگان پشت سر او به نماز می ايستند، و كسى كه فقط با اقامه و بدون اذان نماز مى‌خواند پشت سر او يك صف از ملائكه تشكيل مى‌شود، و اندازه ی اين صف برابر فاصله ميان مشرق و مغرب است».

ایشان در روایتی دیگر نقل می نمایند که حضرت رضا(علیه السلام) فرمودند:«مَنْ أَذَّنَ وَ أَقَامَ صَلَّى وَرَاءَهُ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ إِنْ أَقَامَ بِغَيْرِ أَذَانٍ صَلَّى عَنْ يَمِينِهِ وَاحِدٌ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَاحِدٌ ثُمَّ قَالَ اغْتَنِمِ الصَّفَّيْنِ‌»؛[3]«هر كس أذان و إقامه گويد (آنگاه نماز بخواند) پشت سر او دو صف از فرشتگان تشكيل مى‌شود، و اگر تنها اقامه بگويد بدون اذان، در سمت راست او فقط يك فرشته، و در سمت چپ او يك فرشته به نماز مى‌ايستد آنگاه فرمود: اين دو صفّ ملائكه را غنيمت شمار».

وی همچنین نقل می نماید که از امير المؤمنين(عليه السّلام ) روایت شده آنحضرت فرمودند: «مَنْ صَلَّى بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ صَلَّى خَلْفَهُ صَفَّانِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ لَا يُرَى طَرَفَاهُمَا وَ مَنْ صَلَّى بِإِقَامَةٍ صَلَّى خَلْفَهُ مَلَكٌ‌»؛ [4]«هر كس با اذان و اقامه نماز گزارد دو صف از ملائكه در پشت سر او به نماز می ايستند چنان كه دو سوى صف (از بس طولانى است) پيدا نباشد، و هر كس تنها با اقامه نماز كند پشت سرش فقط يك فرشته نماز مى‌كند».

در روایات اهل سنت، نیز اخباری در فضیلت اذان و اقامه واردشده؛ هر چند از نظر تعداد و حکم روایت همچون روایات شیعه نمی باشند که برخی از این روایات عبارتند از:

1) بخاری(م: 256هـ) و مسلم(م:261هـ) در صحیح خود روایت نموده اند که پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) فرمودند: «عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ‏ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: «إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ أَدْبَرَ الشَّيْطَانُ‏، وَ لَهُ‏ ضُرَاطٌ حَتَّى لَا يَسْمَعَ التَّأْذِينَ، فَإِذَا قَضَى النِّدَاءَ أَقْبَلَ، حَتَّى إِذَا ثُوِّبَ‏ بِالصَّلَاةِ أَدْبَرَ، حَتَّى إِذَا قَضَى‏ التَّثْوِيبَ أَقْبَلَ، حَتَّى يَخْطِرَ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ نَفْسِهِ، يَقُولُ: اذْكُرْ كَذَا، اذْكُرْ كَذَا، لِمَا لَمْ يَكُنْ يَذْكُرُ، حَتَّى يَظَلَ‏ الرَّجُلُ لَا يَدْرِي كَمْ صَلَّى»؛[5] «هنگامی که برای نماز اذان داده می شود، شیطان پشت می گرداند و می گریزد و او را بادی است صدادار که رها می کند تا آواز اذان را نشنود و چون اذان تمام شود بر می گردد و چون اقامه گفته شود پشت می گرداند و وقتی که اقامه تمام شود رو می آورد تا میان مرد (نمازگزار)‌ و دل او وسوسه اندازد و می گوید: فلان موضوع را بیاد آور، فلان موضوع را به خاطر آور، برای آنچه که به خاطر نداشته است تا مرد را در حالتی قرار می دهد که نمی داند چند رکعت نماز گزارده است».

2) (مالک بن انس، متوفی:179هـ) در کتاب: «الموطاء» در سندی مرسل به نقل «سعید بن مسیب» روایت می کند که وی می گفت: «مَنْ صَلَّى بِأَرْضِ‏ فَلَاةٍ، صَلَّى عَنْ يَمِينِهِ مَلَكٌ وَ عَنْ شِمَالِهِ مَلَكٌ. فَإِنْ أَذَّنَ وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ أَوْ أَقَامَ، صَلَّى وَرَاءَهُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَمْثَالُ الْجِبَالِ»؛[6]هر کس در زمینی بیابانی و بی آب نماز خواند، فرشته ای در سمت راست و فرشته ای دیگر در سمت چپ وی همزمان به نماز می ایستند و چون اذان و اقامه ی نماز را گوید، فرشتگان بسیاری پشت سرش بسان کوه به نماز می ایستند.

3) ابن حجر عسقلانی(م:852هـ) در تلخیص الحبیر رافعی به نقل از نسایی روایت نموده: «إذَا كَانَ أَحَدُكُمْ بِأَرْضٍ فَلَاةٍ فَدَخَلَ عَلَيْهِ وَقْتُ صَلَاةٍ فَإِنْ صَلَّى بِغَيْرِ أَذَانٍ وَلَا إقَامَةٍ صَلَّى وَحْدَهُ وَإِنْ صلى بإقامة صلى بِإِقَامَتِهِ وَصَلَاتِهِ مَلَكَاهُ وَإِنْ صَلَّى بِأَذَانٍ وَإِقَامَةٍ صَلَّى خَلْفَهُ صَفٌّ مِنْ الْمَلَائِكَةِ أَوَّلُهُمْ بِالْمَشْرِقِ وَآخِرُهُمْ بِالْمَغْرِبِ»؛[7] هنگامی که یکی از شما در بیابانی بوده و در این هنگام وقت نماز داخل شد؛ پس اگر نماز را بدون اذان و اقامه بخواند به تنهایی نماز خوانده و اگر نماز را با اقامه بخواند با اقامه و نماز وی دو فرشته ی همراه وی به نماز می ایستند و اگر نماز را با اذان و اقامه بخواند پشت سر او صفی از ملائکه نماز می گزارند که اولین آنها در مشرق و آخرین آنها در مغرب است(کنایه از شدت ازدحام). این روایات و نظائر آن همگی بیانگر فضیلت و استحباب اذان و اقامه برای انجام نمازهای یومیه در نزد مذاهب فقهی می باشند.

پی نوشت:

[1] . الكافي (ط - الإسلامية)،الکلینی، ج‌3، ص، 303.

[2] . من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج1، ص201، ح887.

[3] . همان، ح888.

[4] . همان، ح889.

[5] . صحیح البخاری، کتاب الاذان، باب فضل التأذین،‌ح583، دار ابن كثير ، اليمامة – بيروت؛ صحیح مسلم، باب فضل الاذان و هرب الشیطان من سماعه، ح742،دارالفکر-بیروت.

[6] . الموطاء، مالک بن انس، کتاب الصلاة،‌ ح162.

[7] . التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، ابن حجر العسقلانی، ج1، ص489، دار الكتب العلمية؛ نیل الاوطار، الشوکانی، ج2، ص14، دارالجیل-بیروت.